Исмайыл Гарайев

АЬ ЙУХУ

(Роман)

 

 

© "ЧИНАР-ЧАП", 2002

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

 

Ичяри бир гыз эирди. Дящлизя ачылан гапыны чякиб баьлады. Эцллц халатыны, алт палтарларыны жялд сойунуб асгыйа кечирди. Сабуну, дараьы эютцрцб щамама кечди. Ара гапыны юртмяди. Душу ачды, йумшаг шырылты ешидилди.

Палтар сойунулан йерин о башындакы скамйада узанан То суйа еля эялди ки, йуху эюрцр, беля эерчяклик, беля ашкарлыг ола билмяз. Истяди галхсын, рюйа сандыьы щейрятинин ичиндян чыхсын, щамамын ачыг гапысындан ичяри бойлансын, эюрсцн бир аз бундан габаг эюзляри юнцндя црйанлашан, сачларыны чырпыб кцряйиня атан, эцзэцнцн габаьында дайаныб саь, сол синясини сыьаллайан, яллярини белиня гойуб инжясини бир аз да боьан, бир аз да назилдян, сонра да сындыра-сындыра щамама доьру сякян о аь ширмайы бядян чимирми.

Лакин тярпянмяди. Щамамын ачыг гапысындан кечиб палтар асгысына дцшян ишыгда щямин гызын кюлэясини эюрдц. Кюлэянин ялляри башында иди, сачларына сабун сцртцр, сачларыны чянэяляйир, башыны суйун алтына тутуб дараг чякирди.

Беля дя йухуму оларды? Бяс бу гыз Тосунун бурада олдуьуну биляндян сонра чыьырмаздымы, жамааты бура тюкмяздими? Тосу онда ня дейяйди, нежя чаваб веряйди? Нювбятчи ону бура нийя эятирмишди, нийя "бурда эюзля, йухун эялся, йат, гайыдажам" демишди, "мян эяляняжян щеч йана тярпянмя" сюйлямишди? О, йохса бир мязщякя дцзялтмяк, сонралар она эцлмяк цчцн беля елямишди? Тосу она нийя инанмышды?

Бир истяди йавашжа дурсун, сивишиб арадан чыхсын. Нежя чыха билярди? Ахы гыз ону эюрярди. Ахы щамамын ишыьы гапыйа да дцшцрдц...

Тосу эюзлярини бярк-бярк йумду. Цряйиндя: "Аллащ еля елясин ки, мяни эейиниб эедяндя дя эюрмясин, - деди. -Йохса щямишя о мяндян, мян дя ондан утанажам".

Ахы онун башына юзцнц дя, тялябя йолдашыны бир гызы да утандыран бир иш эялмишди...

Онда сяккизинжи синифдя охуйурдулар, йаз тятилиня бурахылмышдылар. Тосу эюбюляк йыьмаьа эетмишди... Жиблярини, папаьыны долдурмушду. Евя цз тутмушду. Фикриндя ожаг галайырды, чохлу кюз дцшцрдц. Кюсювляри ожаьын бир гыраьына йыьырды. Кюз кцлляняндян сонра эюбяляклярин папагларыны бир-бир гопарыб кюзцн цстцня дцзцрдц. Дуз сяпирди... Эюбяляклярин ичи пучур-

пучур тяр тюкцрдц. О, бу "ичи баллы касалары" бир-бир башына чякирди, ширясини сорурду. Она еля ляззят верирди ки!.. О, бу фикирля эялиб кяндин лап йанындакы дярянин гашына чатды. Дярядяки архаж йериндя о гызы эюрдц. Гыз туманынын ятяклярини дястяляйиб белиня санжмышды. Ятяйиня эюбяляк йыьырды. Йягин ки, ятяйини долдурандан сонра дяря ашаьы эяляжякди, йыьдыьы эюбяляйи кяндин эиряжяйиндя йеря бошалдажагды, сонра эедиб евдян габ эятиряжяк, габа долдуражагды...

Гыз яйилиб-галханда диздян йухарысы эюрцнцрдц.

Гыз щянирти дуйду. Тосуну эюрян кими йеря чюкдц, йеря йапшыглы галды.

О эцндян сонра щяр габаглашанда икиси дя йеришини йанылды, икисинин дя цзц истилянди, эюзляри йашарды...

Гыз щамамдан буьлана-буьлана чыхды. Ири дясмалы асгыдан алды, чийниня атды, бир ужу иля сачларыны гуруламаьа башлады. Голларыны тярпятдикжя дялямя синяси ясирди, ойнайырды, баш-баша эялирди, дюйцшцрдц.

Тосу эюзлярини йеня йумду. Хатириндя бир эюй дяниз галды, бир гаранлыг эежя галды, бир аь хяйал галды. Аь хяйал гара гаранлыгдан чыхды, эюй дяниздя цздц. Голларынын щяряси бир аь балыг кими чырпынды. Сулара даранан гара сачлары мярмяр чийинляриня юртцлдц, сонра узанды, о аь хяйалы бир гара дон кими бцрцдц, аь хяйалын биржя ялляри, айаглары, бир дя цзц аь эюрцнцрдц. Бу аь хяйалын гара эюзляри эюйдяки улдузлары бир-бир дянляди, дянизя атды, дяниз дя эюй олду, бу аь хяйал бу ики сяманын арасында цзмяйя башлады. Нежя ляззятля цзцрдц... Нежя гайьысызды бу хяйал... Ики сяманын икиси дя мащны охуйурду. Бу мащныларын щяр ганадында бир эцл лячяйи эялирди, аь хяйалын дюврясиндя кяпянякляр тяки учушурду. Бу мащнылар сямаларын мави тямизлийиндя эюйярирди, мавиляширди, аь хяйал хумарланырды. Бу мащнылар бир кома памбыг булуда дюнцрдц, аь хяйалы юз арасына алырды, аь хяйал эюрцнмцрдц, памбыг булудун арасында итирди, эюйлярдя эцлцшц галырды. Эюйляр бу эцлцшц гыдыглайыб эцлдцрцрдц...

Тосу еля билди ки, гыз ону эюрцб, эюзлярини гясдян йумдуьуну баша дцшцб, инди кясилмяйян эцлцш дя о аь хяйалынкы, о эюй сямаларынкы дейил, щямин бу гызын эцлцшцдцр. Эюзлярини ачды. Гыз алт палтарларыны эейинмишди, эцзэцнцн габаьында яйляшмишди, сачларыны дарамышды, инди сачларыны санжаглайырды. Гыз бирдян щянирти дуйду, девикди. Тез галхыб халатыны эейинди. Палтар сойунулан йерин о башындан ала-торанлыьа бойланды. Орадакы сюйкяняжяксиз скамйада бир гаралты эюрдц. Бир киши иди, башынын алтына балажа золаглы чамадан гоймушду, узаныб йатмышдымы, ойагдымы, амма эюзляри йумулу иди, чцнки говушмуш кирпикляри аь цзцндя хала ики гара гювся охшайырды.

Бу ким иди? Нийя бурда йатырды, бурда динжялирди? Бура йад адам эялиб чыха билмязди, йягин ки, дянизчинин щансыса чох ичиб кефлянмишди, чиммяйя эялмишди, лакин щамамын щавасы ону тез тутмуш, тез цстялямишди.

Яркиназ чякиня-чякиня йахынлашанда бу "кефли" тярпянмяди, щяр гара гювсдян бир гара йай айрылды, щяр гара йайын алтында бир гара эиля ишылдады.

Яркиназ ялини дцймяйя узатды, ишыьы йандырды. Ишыг Тосунун эюзлярини гамашдырды, голуну гатлайыб эюзляринин цстцня гойду.

Гыз эери чякилди. Бу эямидя беля адам эюрмямишди. 

Юзц дя кефлийя охшамырды. Фикирляшди ки, бялкя щараданса эялир, евляриня эедир, пулу гуртарыбмыш, ня тяййаряйя, ня дя сярнишин эямисиня билет ала билиб, бир тящяр кюрпцйя кечиб, бу эямийя адлайыб, бу эяминин щара эетдийини юйряниб адлайыб, бурдан да хялвят йер тапа билмяйиб, бурда эизляниб, бурда далдаланыб. Иннян сонра ону эямидян ким дцшцрярди ки, ким говарды ки!. Щара говардылар? Суйун цзцндя, дянизин ортасында ким беля инсафсыз иш эюрярди ки...

Золаглы голсуз кюйняйи, эюй сайа шалвары, йумрудурун ужуз айаггабысы варды. Тосунун цзцня бахан онун яйниндяки бу эейим-эежимин ужузлуьуну унударды, еля билярди о, бу палтарлары гясдян эейиниб. Эейиниб ки, эюзляриня йатан аьайаналыг щансы дилхорунса эюзцня чох эюрцнмясин, бябякляриня чюкян тохлуг, тохтаглыг бязи ажэюзлярин нязяриндя бюйцмясин, юз ужалыьы иля онлары сындырмасын, чющрясиндя эцлцмсцнян бяхтийарлыг, суйуширинлик ятиажылары, дилиажылары бир аз да тцндляшдириб зящяря-зяггума дюндярмясин.

- Дур эедяк!..

Тосу голуну эюзляринин цсттндян эютцрдц, дикялди, отурду:

- Щара?

- Мяним кайутума.

Санки Тосунун гулаьындан бир ял йапышды, дарта-дарта узатды, Тосу да гулаьынын далынжа эюйя чякилди, айагларынын ужунда дайанды, бойу бундан артыг узанмады, бойу гулаьынын аьрысына чатмады. Щямин ял йийясинин аьзы Тосунун аьрыйан гулаьынын ичиня ачылды, баьырды:

- Ора саь ямялли бир адам да эедиб чыхмыр, сянин орда ня ишин, гандынмы? Позьунлар йувасында ким адам олуб ки, сян дя оласан, а якмяз котан кими хама чякян оьул?

Бу ял Тосунун атасынын яли иди. Бир ай бундан габаг Тосу шящяря, дянизчилик мяктябиня эирмяк цчцн йола дцшяндя атасы она биржя гяпик дя пул вермямшди. Ичиндя биржя дяст палтары олан чамаданыны ялиндян алыб гапыдакы кютцйцн цстцня еля чырпмышды ки, чамаданын щяр тахтасы гопуб бир йана атылмышды, кишинин ялиндя чамаданын мяфтилля сарынмыш гырыг гулпу галмышды. Сонра йерийиб Тосуйа бир шилля чякмишди. Тосу йериндя дяйирман дашы тяки бир дяфя фырланмышды, йыхылмышды. Ахырда ися онун гулаьындан тутуб галдырмышды, аьзына эяляни демишди, чыьырмышды:

- Инди ки, беля олду, эет, мян адлы атан йохдур, сян адлы оьлум йохдур, еля биляжям сонсузам... Гошулмусан о  Эцдмцлцн бурама оьлуна. Онун яслиндя, затында аьыл варды ки, тюрямясиндя дя ола, сян дя ондан бир шей эюрцб-эютцрясян?!

Онда Тосунун аналыьы щарайчылыг елямяди, ону атасынын ялиндян алмады, туманыны йеллядя-йеллядя эялди, кишийя бир аз да ажыг вериб эетди:

- Мян дейяндя инанмырдын, эюрцрсянми сцннц дамары вар, сяни дя адам щесаб елямир.

Бу сюздян сонра атасы Тосунун бош бюйрцня бир тяпик вурду, ону йыхды, йыхылысыны айаглады. Онда аналыьы артырмада дайанмышды, бир ялини аьзынын цстцня гоймушду. Дюйцлян, сюйцлян Тосунун эюзляри ялля юртцлян о аналыг аьзынын эцлдцйцнц дя эюрдц. Эюрдц ки, бу да бир севинждир, аналыг севинжидир, яри иля тякжя галмаг истяйирмиш. Тосунун бюйрц сыныг касасыны, гулпу гырыг финжаныны, "чичяк чыхармыш" сапы лахлаг гашыьыны бир дя йумаг истямирмиш.

Тосуйа инди еля эялди ки, атасы о вахт дцз дейирмиш: эями ев-ешикдян говуланлар йери имиш. Юз кяндляринин беш-алты миллийиндян кечян, чох заман эюй сулара эюй тцстцляри йатыб галан эямиляр абыр-щяйасыны итирянляр йыьнаьы имиш, бу гыз да онларын биридир, юзц дя лап исмятсизидир, Тосуну ушаг эюрцб, хам эюрцб, индидян онун боьазына баьланмаг истяйир.

Тосу скамйанын о тяряфиня сичинди:

- Йох, саь ол, - деди, бир ялини галдырыб юз эюзляринин габаьында титрятди, эюзлярини горуду, санки эюзляриня горлу кцл атажагдылар. - Йох, мян истямирям.

- Горхма, щеч ким билмяйяжяк. Вахтында да сяни еля ютцряжям ки, эюрян олмасын.

Тосунун эюзляри кяллясиня чыхды: Гызын щяйасызлыьына бах ща...цзцнцн суйу галмайыб. Ары, намусу атмыш адам ня йаман сыртыг олармыш.

Тосу галхды, истяди гейзля чымхырсын, лакин сяси боьазы иля боьушду. Эцжля: "Йох!.." дейя билди.

Яркиназ бир ялини онун голуна узатды, ещмаллыжа тутмаг, юз «хейрини-шярини билмяйян бу ганмаз» оьланы баша салмаг истяди, лакин Тосу йахынлыг вермяди, о йана чякилди, дивара гысылды, чяняси яся-яся зорла диллянди:

- Эетмирям!.. - Сонра ялинин бирини чырпды: - Чых эет дейирям сяня!..

Яркиназ фикирляшди ки, Тосунун аьлына башга шейляр эялир, она эюря дя цркцр, горхур.

- Эями щамамы бош галмыр, эялиб сяни кимся эюряжяк, биабыр олажагсан. Эял сяни апарым юз кайутума, мян эедиб айры йердя йатарам.

Тосунун эюзляри бяряля галды. Юзц дя билмядян кцряйини щамамын тярли диварына йапышдырды. Демяк, бу эямидя эюр нежя гарайаха арвадлар вар ки, бу гыз юзцнц онларын йанында тойа эетмяли саныр. Демяк, бу, эедяжяк, сонра да еляси эяляжяк ки, аман Аллащ, аьзынын жырымы гулаьынын дибиндя, папиросу дамаьында, юзц дя бир балажа кефли, сярхош йеришли, сярхош бахышлы. Тосуну эюрян кими эюзляри алышыб йанажаг, алтындан щеч ня эейинмядийи халатыны биржя анда сивириб щара эялди атажаг, голларыны Тосунун белиня гуршайажаг, чахыр-араг гохулу, папирос тцстцлц няфясини онун цзцня алтдан йухары илан кими йалмандыражаг.

Тосу гызын йанындан жялд кечди, гапыны тез ачыб дящлизя чыхды.

Яркиназын аьлына бир гара фикир эялди, башынын тцкляри габарды: "Щава чох сакитдир, эежядир, гаранлыг эежя!.. Эяминин эетдийи билинмир. Еля биляр сащиля чатмышыг, щоппанар... Цзмяйи бажарса да эежянин бу вядясиндя кимин хябяри олажаг ки, дянизя бир адам дцшдц, она кюмяк етсин?..»

Штурман будгасына сары йцйцрдц. О йан-бу йана баха-баха йцйцрдц. Кюрпцдян илдырым кими кечди, трапла йухары дырмананда кимся прожекторун бирини йандырды, сары лент ишыьыны узагдан жялд щярляйиб онун цстцня кямянд кими атды, сорушду:

- Яркиназ, ня вар беля, хейирдими?

Яркиназ капитан кюрпцсцня галхды, тювшяйя-тювшяйя:

- Щамамда бир оьлан варды, - деди, - дейясян, эямийя хялвятжя минмишди, имтащандан кясилян тялябяйя охшайырды. Йатмышды, мяни эюрян кими гачды... – Яркиназ халатынын йахасыны чянясинин алтына чякди, учунду: - Дейирям, бирдян юзцнц итиряр, дянизя дцшяр... Йухулу адамдан ня десян эюзлямяк олар.

Капитан нювбятчи матросун бирини чаьырды:

– Ялямдар!..

Сцкан будгасындан чыхыб эялян матрос капитанын габаьында шах дайанды:

- Ешидирям, йолдаш капитан!

Капитан она щеч ня демяди, чцнки эюзляри кюрпцйя зиллянмишди. О, прожекторун сары лентини йарыб кечян, бура жан атан бир оьлан эюрмцшдц, танымамышды, ону Яркиназ дейян адама охшатмышды.

Тосу трапда нечя дяфя бцдряди, гаранлыгдан ишыьа, ишыгдан гаранлыьа дцшмцшдц, щям дя беля дик трпала дырмашмаьа алышмамышды. Трапын дямир артырмалары онун бярк галдырыб вурдуьу айагларынын алтында занг-занг зангылдайырды.

Яркиназы капитан кюрпцсцндяки ала-торанлыгда, щям дя онун жанлы-жцссяли бир кишинин йанында дурдуьуну эюрцб дайанды, эери дюнмяк истяди.

Капитан Яркиназдан сорушду:

- Бу оьланы дейирсян?

- Бяли йолдаш капитан, - дейя Яркиназ трапын башына доьру эялди, тялясик йериди, санки о, ялини чатдырмаса, онун биляйиндян бярк-бярк йапышмаса, Тосу юзцнц дянизя атажагды, гыза бир юмцрлцк пешиманчылыг веряжякди.

Капитанын сяси щяр икисини йериндя сахлады:

– Ай оьлан, бура эял.

Тосу галхыб капитанан гаршысыда дайанды.

- Сян ня цчцн, - дейя капитан хябяр алмаьа башлады, - эямийя ижазясиз минмисян? Щям дя сян билмирсян ки, йцк эямисиня кянар адамын минмяйи гадаьандыр?

Тосу Ялямдара бахды. Ялямдар нийя диллянмирди, нийя дцзцнц демирди? Бу жанлы-жцссяли киши, бу аь каьыз гыз билмяся дя, о юзц ишин ичиндя дейилдими? Тосуну биринжи штурманын йанына о юзц апармамышды, каьызыны алыб она юзц вермямишдими? Биринжи штурманын «Юз кайутуна апар, орада йер вер!» тапшырыьына о юзц «баш цстя!» демямишдими? Бяс инди нийя няфясини, сясини ичиня салмышды? Йохса бурада бир алыб-алдатма варды? Йохса инди ону Ялямдар да танымамышды?

- Йолдаш капитан... – Ялямдар, нящайят, диллянди, лакин сюзцнцн далыны чох узатды, - Матрос шаэирддир, тязя эюндярибляр.

Капитанын сяси узанды:

- Щя...я? Бяс щамамда нийя йатыбмыш?

Ялямдар эцлдц, капитанын тярс-тярс бахдыьыны эюрцб:

- Йолдаш капитан, - деди, - юзцм габагжа щамама апардым ки, гуру адамыдыр, бир чимсин, сонра ращат йатсын.

Капитанын жини эюзляриндя аьарды:

- Сянин о нювбя вахтындан бяри сяккиз саатдан да чох кечмяйибми?

Ялямдар юзцнц йеня сахлайа билмяди, эцлцшцнц боьазында мырылдатды:

- Йадымдан чыхыб.

Тосу бирдян щюнкцрдц; санки эюйцн цзцнц нечя эцн иди ки, гара булудлар алмышды, йердя гара кцлякляр ясмишди, гоймамышды йаьыш йаьсын, гоймамышды селляр-сулар ойансын, инди Ялямдарын бу сон эцлцшц, сон сюзц дящшятли бир эюй эурултусу олмушду, эюйлярин эюллц гара кюйняйини шилимлямишди:

Тосунун эюзляриндя эюллянян сойуг йаш бябяклярини цшцдяндя, эюйнядяндя, бябякляриндя чахмаг чаланда о, эцллц халатынын йахасыны чянясинин алтына сыхан гызын бир ялинин сиврилмиш гылынж кими галхыб ендийини, Ялямдарын цзцндя тапанжа тяки ачылдыьыны эцжля эюрцрдц. Онун бир щюнкцртц иля бошалан синяси бир кюкс ютцрмяси иля долду. Бир эюзлянилмяз кинля сызхылдайан синяйя бир гяфил севинжля мялщям чякилди. Бу аьры ня тез эялди, ня тез эетди!.. Бу севинж онун цряйиня ня тез гонду, бу севинжин бир црякдя учушу ня ширин олду!.. Бу севинж бир кюнцлдя ня тез йува гурду!.. Бу севинж капитандан горхмады, бир оьланын щейфини диэяриндян аланда юз зярифлийини, щеч бир кишийя ял галдырмаг цчцн йаранмадыьыны билмядими? Адам гязябляняндя нежя эцжлц олармыш!.. Адам щагсызлыьы эюряндя нежя кинлянярмиш!..

Ялямдар ялини синясиня гойду, яйилди:

- Цзр истяйирям, йолдаш капитан!..

Капитанын эюзляриндя аьаран жинляр азалды:

- Тякжя мяндянми?

Ялямдар ялин йеня синясиня йапышдырыб ики гат олду, Тосунун габаьында йедди йериндян сынды:

Капитанын сясиндяки кинайя йеня шапалагланды, йеня шиллялянди:

- Тякжя онданмы?

Ялямдар тярпянмяди. Капитанын биржя сюзц аьзындан дямирчи эцрзц тяки галхды:

- Ешитмядин?..

Ялямдар йеня тярпянмяди.

Капитанын эюзляринин аьы эедя-эедя бюйцмяйя башлады.

Яркиназ сясини, сюзцнц сындыра-сындыра яллярини тярпятди.

- Лазым дейил, Жаваншир гардаш... Сян Аллащ... Мяжбур елямя...

Тосу капитанын да, Ялямдарын да нежя эетдийини, онларын щара эетдиклярини эюрмяди. Чцнки ики эюзляринин габаьында бир гыз бюйцмцшдц, эюзляринин эен дцнйасыны тутмушду.

Бу дцнйа ону чаьырды, бир кайута апарды. Адйал эятирди, мяляфя, йастыг цзц эятирди, ики дясмал эятирди. Тосунун чарпайысыны дцзялтди. Сонра эедиб онун щамамда галан золаг чамаданыны эятирди, она: «Эежян хейиря галсын!» - деди эетди. Арадан хейли кечмиш бир дя гайытды, Тосуйа бир аз чюряк, бир аз да колбаса эятириб эялмишди. Эятирдиклярини столун цстцня гойду. Эери дюняндя эюзляри шякилляря саташды. Бу шякилляр Ялямдарын чарпайысынын баш тяряфиндяки дивара вурулмушду. Бири Ялямдарын юз шякли, диэяри ися Яркиназын шякили иди. Шякилляр йанашы иди. «Ялямдар» Яркиназа бахырды. Яркиназ эяминин эюйяртясиндя дуруб фикирли-фикирли дянизя бахырды. Еля бил Ялямдар ондан ня ися сорушмушду, жаваб эюзляйирди, о да дцшцнцрдц.

Яркиназ юз шяклини эюрян кими ичини чякди, ялляринин икисини дя цзцня галдырды, цзцня шаппылдатды, сонра щямин шякли дивардан гопарыб халатынын жибиня гойду. Ганрылыб Тосунун цзцня баха билмяди, гапыдан тез чыхды.

 

***

Тосу ишыьы сюндцрцб чарпайыйа узанмышды. Гаранлыг кайутда санки бир аь йуху эюрцрдц. О, аь йухусуна щей бахыр, бахырды. Бу йуху еля ширин иди ки!.. Бу йуху еля унудулмаз иди ки!.. Бу йуху еля силинмяз, еля позулмаз иди ки!..

Гапы ажыгла ачылды, щирсля юртцлдц. Ишыьын дцймяси дя гейзля шаггылдады. Кайуту долдуран аь ишыьын юзцндя дя кин варды. Бу щирс-щиккяни аь ишыьа еля бил ичяри эирян Ялямдарын тюкцлц гаш-габаьы вермишди, фысылты вермишди, батинкаларыны чыхаран ялляри, тярс-овандх сойунулан гара пенжяк-шалвары вермишди.

О, адйалын гатыны дя ялляриндя дяли ойуну ойнада-ойнада ачды. Йатаьа эирмяк истяйяндя еля бил жаныны алдылар, ону айаг цстяжя гурутдулар, чцнки Яркиназын шяклини диварда эюрмямишди.

Башыны тосуйа сары дюндярди. Аьзы чийнинин цмтцндя яйилди.

- Яркиназ бура эялмишди, я?

- Яркиназ кимди?

- О гыз.

- Щя.

Ишыьы сюндцрдц:

- Шякил дя сянин зибилиня дцшдц, - деди. Юзцнц эюйдян чарпайыйа дцйцнлц кютцк кими атды. Чарпайынын щяр айаьы бир дюшямя тахтасыны зарытды.

Тосу бир вядя боьулдуьуну, ган-тяря батдыьыны дуйду. Кайут еля бил дярин бир гаранлыг гуйу иди, бура щавасызды, бура щеч вахт эцн ишыьы дцшмямишди. Эямидя бир сызылты, бир учунту эязирди, санки тарын сары сими иди. Эями бирдян еля бил чюкяйя дцшцрдц, дикдиря галхырды, бирдян дя ойнайырды, о йан-бу йана гачырды. Чарпайынын йайы йырьаланырды, жырылдайырды.

Тосу башынын цстцндяки радионун хырылдадыьыны ешитди, арадан аз кечмиш капитанын сяси ямр етди:

- Айналары баьлайын! Айналары баьлайын!..

Тосу дикялиб отурду, ялини узадыб айнанын пярдясини чякмяк, дянизя бахмаг истяди, лакин эежикди, биржя ганад ляпя юзцнц пярдяйя чырпды, пярдяни эери атды, бир ляляйи Тосунун цзцня чырпылды, галаны столун цстцня дцшцб шаппылты салды.

Ялямдар йериндян дяли кими галхды, айнаны чырпыб бярк-бярк баьлады. Йеня дя чарпайысына узанды, мяляфяни башына чякди.

Арадан аз кечмиш гапылар гашыгла дюйцлдц, «Нащара!..» дейян сяс гапы-гапы эязди.

Тосу бу сяси таныды, ахшамкы сяс иди, Яркиназын сяси иди. Бу сясдя Тосунун илк дяфя дуйдуьу щязин няьмя йох иди, бу сясдя инди ажы бир сяртлик варды, аь бир сойуглуг варды, узаг бир эедиш варды. Кайут-кайут эязирди бу сяс, щяр бир гапы аьзында бир жцр сяртляширди, бир жцр ажылашырды бу сяс. Йохса туфан сусдурмушду о няьмяни? Йохса она туфан вермишди бу сяртлийи?

Эяминин учунтусу артырды. Эями санки бу йандан о йана итялянирди, санки бир балажа бешик иди, гейзля тярпядилирди, йумругланырды, дюйцлурду, сюйцлцрдц бу бешик...

Тосу ялини узадыб пярдянин бир ганадыны йана чякди, чарпайынын башындан бярк-бярк тутуб галхды, дянизя бахды.

Цфцг ган кими гызармышды. Бу гызартыны гара булудлар юртцрдц, булудлар бурулурду, санки дцнйанын о башы йанырды, бу булудлар да щямин йаньынын гара тцстцляри иди. Пучур-пучур олан дяниз сулары да йанырды, тцстцлянирди. Щяля ямялли-башлы дил ачмайан, ганадланмайыан, дянизин юзц иля галхан, юзц иля йатан дальаларын да бязисиндя йаньын варды, бязисиндя бир гара тцстц варды. Тосуйа еля эялди ки, дяниз цфцгдяки о йаньыны эюрцб йанмаьа башлайыб, щяр йаньыны сюндцрян суларын юзляри дя инди кювшянлик, бир бичяняк кими, бир гуру гамышлыг кими йанмаьа башлайажаг. Сулар да инди она эюря титряйир, она эюря биз-биз олур, она эюря пучурланыр, дяниз она эюря дальаланыр, сулар она эюря дальа-дальа кючмяк истяйир, гачмаг истяйир.

Эямими бир йаны цстя яйилди, дянизми галхды, Тосу буну билмяди, ону эюрдц ки, айнанын габаьы суларла юртцлдц, бу зцлмят тез чякилди. Айна эащ ишыьа чыхды, эащ да гаранлыьа батды. Тосу гаранлыгдан бу ишыгла цзцлмяк, эюйляря чякилмяк истяди, она еля эялди ки, бу гаранлыг даща эцжлцдцр, бу гаранлыг онлары удажаг, бир дя ишыг цзц эюрмяйяжякляр. Еля билди эями юлцмля щяйатын арасында чарпышыр, юлцм амансыздыр, юлцм инсафсыздыр, юлцм эямини щярдян ишыьа-щяйата гясдян бурахыр, бир дя еля йырьалайажаг ки, бир дя дянизин дибиня еля чякиляжяк ки, эяминин йери-йурду билинмяйяжяк. Онун юзцнцн щара эялдиэиндян щара эетдийиндян, щарда итдийиндян щеч ким хябяр тутмайажаг, дянизин цстцндя бир эюй тцстц галажаг, бу эюй тцстц утана-утана, бир дяниз пешиманчылыьыны юзц иля эяздиря-эяздиря онларын кяндляриня сцрцняжяк онларын щяйятляриня йатажаг, онларын гапысы аьзында щюнкцряжяк бу тцстц, аьлайажаг бу тцстц...

Гаранлыг ишыьы бир дя силяндя, бир дя алыб апаранда Тосу чарпайынын башындан бярк-бярк йапышыб баьырды:

- Ялямдар!..

Ялямдар дик атылды, ишыьы йандырды, аьлы башындан ойнамыш, эюзляри ахмыш, цстцнцн щяр язасы бир гошгу гайышы кими дартылмыш Тосуну эюряндя ону да горху алды, еля билди «досту» бу саат юзцндян эедяжяк, башы пис кясилмиш тойуг кими йердя чырпынажаг, Ялямдарын ону тутуб сахламаьа эцжц чатмайажаг.

Тез галхды, Тосуну чарпайыйа узатмаг, ишыьы сюндцрмяк, щеч ня эюрцнмяйян гаранлыгда эцмращ данышмаг, ону тохдатмаг истяди, лакин Тосу чарпайынын башындан еля бярк-бярк йапышмышды ки, Ялямдар ону гопара билмяди. Сонра яллярининин дцйцнцнц чарпайынын башындан зорла ачды, йаландан эцлдц, йаландан гаггылдады. Еля эцлдц ки, еля гаггылдады ки, чарпайыда узанан Тосу щяр шейи унудуб она тяяжжцбля бахды.

- Я, гардаш, - дейя Ялямдар онун башынын цстцндя дик дайаныб лаьлаьыйа башлады, - бу щцнярля евлянмяк истяйирдин?.. Аллащ сирр ачмайыб, бяндя нежя ачсын, юзцм юлцм, буну Яркиназа демярям, сащилдя, онун эюзцнцн габаьында дяйирман хорузу кими тякям-тякям эяз. Эюрсям сянин щярлянишийиня эцлмяйим тутур, гачыб кайута эиряжям, сян юз хорузланмаьында ол...

Ялямдар ишыьы сюндцрдц, юзцнц чарпайысына атды:

- Эюзлярини йум, - деди, - бир йахшы шей фикирляш, фикирляш ки, евлянмисян, юзцн дя цч айдыр дяниздясян, цч айдыр арвадынын цзцнц эюрмцрсян. Цч айдан сонра, юзц дя эежянин тян йарысында евиня эетмисян, гапынын бир ачары да сяндядир, гапыны дюймцрсян, ачыб ичяри эирирсян. Ялини дцймяйя атырсан, отагларын щамысы ишыгланыр. Дящлиздя бир жцт киши айаггабысы эюрцрсян... Ешидирсян?

Тосудан сяс чыхмады.

Ялямдар бир дя сорушду:

- Тосу, гулаг асырсан?

Тосу хырылдады:

- Гулаг асырам.

- Щя, нейнирсян?

- Щеч ня!..

- Я, нежя щеч ня?.. Юз евиндя юзэя киши айаггабысыны эюрцрсян, юзцн дя щеч ня елямирсян?

Тосу диллянди.

- Юлдцрмязсян ону? - дейя Ялямдар хябяр алды.

Тосунун зяиф сяси эялди?

- Нийя ки?..

- Щя нейнирсян?

- Щеч ня!..

- Я, нежя щеч ня?.. Юз евиндя юзэя киши айаггабысы эюрцрсян, юзцн дя щеч ня елямирс_н?

Тосу диллянмяди.

- Юлдцрмязсян ону? - дейя Ялямдар хябяр алды.

Тосунун зяиф сяси эялди:

- Нийя ки?..

Ялямдар гаранлыгда ялини ялиня вуруб шаппылдатды:

- Па атоннан!.. Я, нежя нийя ки?.. О бойда намусун ялдян эедир, нежя нийя ки?..

- Ахы мян щяля евлянмямишям!..

Ялямдар эцлдц:

- Афярин!.. Тосу, бир аьажа йцз сярчя гонмушду, онларын щамысына биржя даш атдым, аьажда нечя сярчя галды?

Тосудан жаваб чыхмады.

Ялямдар бир дя хябяр алды:

- Щя, нечя сярчя галды?

- Даш атандан сонра аьажда щеч сярчя галар?!.

- Я, валлащ, сян аьыллы оьлансан. Цряйин буланмыр ки?..

Тосу жаваб веря билмяди, юйцдц, сонра илан эюрмцш дана кими бюйцрдц...

Ялямдар галхды. Ишыьы бир дя йандырды. Шалварыны гылчаларына чякди, дцймяляди. Юз йастыьыны да апарыб Тосунун башынын алтына гойду, асылгандан онун гаты тязя ачылмыш шахлы дясмалыны эютцрцб атды:

- Дяниз щамыны тутур. Мян дя юлц кими галырдым. Инди щеч вежимя дя алмырам. Эями бярк йырьталананда жанавара дюнцрям, гуру чюрякдян йедикжя йейирям, доймаг билмирям, дарыхма, сян дя еля олажагсан...

Йуйунмаьа эетди. Гурулана-гурулана эялди. Нимдаш иш кюйняйини эейинди, йеня щараса эетди. Бу дяфя эеж гайытды. Гязетин арасында сцмцк кими гуру чюряк гырынтылары эятирмишди. Хейли жиблярини долдурду, йонгар кими бир донгарыны да аьзына атыб хартылдатмаьа башлады. Бирини дя Тосуйа верди:

- Ал йе, гой цряйини бассын.

Сонра столун цстцндяки гязети эютцрцб Тосунун чарпайысынын габаьына атды:

- Эялиб тямизлярям, - деди, - сян йат...

Ишыьы бир дя сюндцрдц, эетди. Тосуйа еля эялди ки, щямишя эежя олан бир дцнйадыр. О, бу дцнйада тяк галыб, щамы кючцб, щараса эедиб. О, бу гаранлыг дцнйадан чыхмаьа щеч бир йол тапмайажаг юмрцнцн сонуна кими... Бу гаранлыг дцнйада биржя бахымлыг ишыьа, биржя эюрцмлцк нура щясрят галажаг. Биржя инсан няфяси, биржя инсан сяси дуймаг, ешитмяк истяйяжяк юмрцнцн сон кючцня кими...

Сащилдян баханда нежя йахшы эюрцнярди дяниз, нежя эюзял эюрцнярди эями. Щяр атлы дальа эяминин цстцндян бир дяфя кечяндя дя эями охуйарды, эями мащны дейирди. Бу мащны сащил гайаларына гонарды, гыраьа йалманан, гайалара сарманан дальалар бу мащныны учура билмязди, гачыра билмязди, бу мащны гайалара йатарды, щяр гайа бир мащны охуйарды.  Бу мащнылар Тоьуэилин кяндиня дя чатарды, евляринин диварларында да охунарды. Эями узаглашарды, бир нюгтяйя дюнярди, амма мащнысы кясилмязди, мащнысы сусмазды. Эями эюздян итяндян сонра бу мащны Тосунун цряйиндя охунарды. Тосунун инди зящляси эетди о мащнылардан. О эюзяллик эюзцндян дцшдц, о дурулуг буланды, о дяринлик дайазлашды, о эенишлик дарысгаллашды, жаныны боьазына йыьды, цряйини аьзына эятирди, нифрят етди ону юзцня чякян бу жазибяйя. Бир кайут долу гаранлыьа бир кянд эялди. Бу кянд сащилдя иди. Бу кяндин биржя гайыьы да йох иди, биржя балыгчысы, биржя дянизчиси дя йох иди; чцнки бу кяндя йахын дянизин сащилляри сылдырым гайалыгла щасарланмышды, бу гайалыглар ашылмаз, кечилмяз гала диварларына охшайырды. Кяндин бязи сюзябахмаз ушаглары бу гайалыьа чыхмышды, дянизя бахмышды, дяниз бу ушаглары юзцня чякмишди. Эежяляр шимшякляр ойнайанда, эюйляр эурулдайанда бу гайалыгда гыьылжымлар чахнашырды, бу гайалыгдан гышгыртылар, баьыртылар гопурду. Кяндин гожалары дейирдиляр ки, о гышгыртылар, о баьыртылар дяниздя батан ушагларын щарайыдыр, гайалыгда галы,; о сясляр гайалыгда дцнйа дурдугжа дуражаг, щяр шимшяк чаханда, щяр эюй эурулдайанда дяниздя боьулан ушаглар юз атасыны чаьыражаг.

Бир эежя бу сясляри Тосу да ешитмишди. Онда йаз иди. Атасы шящярдян щяля гайытмамышды. Назлы ахшамдан йайма биширмишди, габлара чякмямишди, газаны дцшцрдцб ожаьын гыраьына гоймушду. Сонра дуруб чайа енмишди, чай дярясиндян евя эеж дюнмцшдц. Эяляндя сачлары сулу иди, аь бездян олан кофтасы жанына йапышмышды, аь тотуг цзц, аь коппуш балдырлары бир аз да аьармышды, щямишя узун эюрцнян гара йупгасы бу дяфя еля бил исланыб эиздялмишди, дизляри эюрцнцрдц. Кофтасынын алтындан щеч ня эейинмядийи цчцн шцшлянмиш синясинин эиляляри билинирди.

О, йорьан-дюшяйи ешийя чыхартды, чырпды, йатаьы тязядян дцзялтди. Йастыьы йумруглады, гощазагландырды. Юзц дя биржя юз йатдыьы йорьаны-дюшяйи чырпды, юз йатаьыны тязядян дцзялтди, еля бил гонаг эяляжякди, онун йериндя бу эежя гонаг йатажагды.

- Назлы хала, атам гонаг эятряжяк? - дейя Тосу юзцнц сахлайа билмяйиб хябяр алды.

Назлы еля гаггылдады, еля эцлдц ки, еля бил ийдя чичякляринин мястедижи ятри тякжя онларын щяйятиня, онларын евиня долду. Назлынын башы эцлцшдян ахды, лайлы, сулу сачлары ляпялянди, щяр ляпя онун бир саь ляляйини эащ чийниня, эащ ду чийниня, эащ да синясиня атды. Онун синяси учум-учум учунду. О, айаг цстя дура билмяди, эедиб тязяжя дцзялтдийи йатаьа узанды. Тосудан утанмады, бир аз да йухары дартылмыш йупгасыны, йупганын алтындан чыхыб йухары сиврилмиш кофтасыны ашаьы чякди. Архасы цстя бир хейли галды, сонра йеня йаны цстя чеврилди, голунун бирини йастыьын алтындан салды, бирини дя цстян ашырды, йастыьы синясиня сыхды. Тосуну чаьырды:

- Киши эюрцнмцр ки?..

- Йох.

Цзцнц йастыьа сцртдц, еля бил цзц йастыгда тцклц бир киши цзц ахтарырды, о юз цзцнц бу тцклц цзя далатмаг истяйирди.

Тосу аж олса да йатмаг истяйирди, чцнки сящярдян бяри ня гядяр иш эюрмцшдц: тяняклярин арасындакы оту орагла бичмишди, щяйятя дашымышды, щяйятя сярмишди. Ялляри тулуглашмышды, эащ чюмбялтмя, эащ да дизляри цстя ишлямякдян йорулмушду. Лакин Назлынын бу ахшамкы эцлцшц, бу ахшамкы хумары онун йухусуну бир дя гачырды...

Атасы ясэярликдян эяляндя дава гуртармамышды. Атасыны евя бурахмышдылар. Атасынын бир эюзцнц эцлля кор елямишди. Бир гылчасынын гом ятини чорпана даьытмышды. Атасы ахсайырды. Голтуг аьажларыны атыб хейли эязяндя йаранын йери зоггулдайырды, шиширди. Онда Тосунун анасы сяккизжя эцн иди юлмцшдц, йаса эялянлярин айаьы онларын евиндян щяля цзцлмямишди. Анасы котанчы иди, йер шумлайанда дцздя илан чалмышды, щякимя чатдырана кими няфяси эетмишди, бир дя эери гайытмамышды...

Атасы бир эцн чантасындан бир ясэяр кюйняйи чыхарды, шящяря эетд. Йола дцшмяздян габаг щямин кюйняйин жибиндяки цчкцнж мяктубун цстцня-цнванына бахды. Мяктубу гайтарыб юз кюйняйинин жибиня гойду. Ня фикирляшдися чыхартды, мяктубун гатыны ачды, бир аз цряйиндя охуду. Эюзляри дола-дола гатлайыб жибиня гойду. Кирпиклярини чалды, эюзляринин йашыны шурутмаг истяди, оьлунун йанында аьламаг истямяди, лакин эюзляриндян йаш сцзялянди. Сонра мяктубу бир дя чыхартды, бир дя ачды, бир аз сяссиз охуду, сясини сахлайа билмяди:

«Мяни эюзлямя, Назлы!.. Билирсянми ня дейирям?.. Башыны булайырсан?.. Ахы мяндян асылы дейил, а бащар мещим, а даьлар чичяйим!.. Юляни дя эюзлярлярми?!. Сяня сон сясими, сон няфясими эюндярирям, бир дя... бир дя... биржя дяфя эейиндийим ясэяр кюйняйими эюндярирям, билирям гытлыгдыр, буну сат, йа да дяйиш, юзцня бир шей ал. Ясэярин бундан артыг няйи олар ки!..

Бир йарпаьам-гопдум, нейним? Торпаглара щоплум, нейним? Бир мащныйам-охунмадым, бир ипяйям тохунмадым...»

Атасы мяктубу ахыражан охумады, мяктубу бцрмяляйиб шинелинин йан жибиня гойду, голтуг аьажларыны таггылдада-таггылдада машын йолуна сары эетди. Евдян хейли араланандан сонра дайанды, дясмалы иля эюзлярини гурулады...

Ахшам гайытды, амма тяк гайытмады, юзц иля ясэяр достунун арвадыны да эятириб эялди...

О эцндян онларын евиня айаг басан олмады, щятта, Тосунун атасынын гырхына да эялмядиляр. Орада-бурада дейирдиляр ки, мещди эюзц гызмышлыг еляди гоймады арвадын мейити сойуйа, щеч олмаса гырхы чыха, ня доланмамыш кцлфяти варды ки. Киши юлся ян гушгуту арвад да беля абырсызлыг елямязди, щеч олмаса еля-эцня бахарды, аь саггал-гара саггал сайарды. Кяндя йаман пис дяб салды. Беля иш тутанлар дейяжякляр ки, кяндимизин ян аьыллысы Мещди иди, о, бу кюрпцнц салыбса, демяк кечмяк олар.

Кянд, бюйцклц-кичикли, Мещдидян цз дюндярмишди. Колхоз сядри «жамаатдан кечиб» она бир иш веря билмирди. Тосунун атасы щяр ахшам идаряйя эедирди, дилхор гайыдырды. Сонра щеч эетмяди. Бир эцн шящяря эетди, шинелсиз гайытды, биржя пуд ун эятирди. Бир эцн йеня эетди, бир хялчя апарыб эетди, бош гайытды. Юзц цстя дцшцб «йатды». Хялчянин пулуна ун алмаг истяйяндя яли жибиня йапышмышды. Бир эцн эюллц килими гатлайыб чийниня алды... Беля-беля бир уждан дашыды, сатды, алды, эятирди. Назлыйа щеч ня демяди, щеч ня билдирмяди. Бир ахшам щараса ясяби бир мяктуб йазды. Йумруьуну стола дюйя-дюйя йазды, санки кимдянся юз щаггыны тяляб едирди:

- Мян ясэяр достумун бир тикя чюряйя мющтаж галан щяйат йолдашыны эятириб сахладыьым цчцн тягсиркараммы? О, пис йола дцшмяздими, мящв олмаздымы? Жябщя сядагятиня, жябщя достлуьуна белями гойарлар? Инсанлыг щачандан лякя олуб? Гейрят ня замандан намуссузлуг сайылыб? Мян Вятян йолунда эюзцмц гойуб эялмишям, йеришими гойуб эялмишям, дурушуму гойуб эялмишям, жанымын юзяйини гойуб эялмишям, жанымын юзяйини гойуб эялмишям, гястилля эязирям. Мяним йашамаьа щаггым йохдурму?..

Атамын йумруглары щавада ойнайанда, «аьзындан ган ийи эяляндя» Назлы тахтын цстцндя бцзцкцб отурмушду, аьлайырды. Бирдян дурду, гапыдан чыхды.

Мещди голтуг аьажларына диряня-диряня онун архасынжа йериди, голтуг аьажларынын таггылтысы щяйятдя кясилди, юзц чаьырды:

- Назлы!..

Еля бил эежя кор иди, дцнйа лал иди, Мещдинин аьзындан чыхан цряйини ешитмирди, инди щарайына жаваб веря билмирди. Еля бил Тосу бир вахт анасындан ешитдийи яфсаняни эюрцрдц. Бу яфсанядя бир аьыллы гожа варды, аь саггалы гуршаьына чатырды, цзцнцн нуру бир гаранлыьа ишыг иди, биржя бахышы иля ужалырды, биржя щими иля батан эцняш эцнорта йериня гайыдырды, даь чайы тярсиня ахырды, булаглар мащны охуйурду, гайалар ял чалырды, гушлар ойнайырды, йерин гарны биржя анда ярийирди, щямин йердя биржя анда эцл-эцлц, бцлбцл-бцлбцлц чаьырырды, дцнйа гыпгырмызы гызарырыды, эюйдян мялакяляр назил олурду, мялакяляр сцзя-сцзя охуйурду, охуйа сцзцрдц. Бу гожа ня истяся едирди. Дцнйа бу гожанын иди, щирсляняндя няфяси ажы кцляйя дюнцрдц, щяр шейи дондурурду, аьажларын йарпагларыны тюкцрдц, дцнйайа бир хясящал сарылыг бяхш едирди; цряйи йумшаланда няфяси бащар мещи олур, дцнйа эцлцмсяйирди...

Бу гожа иля бир шащын сюзц дцз эялмир. Шащ щавалы данышыр, гожаны ел ичиндя хар етмяйя чалышыр. Чцнки гожанын бир мащалдан йахшы сяс-сораьы эялирди. Кимин йцкц яйился, гожанын цстцня йцйцрцрдц. Кимин кяляфи долашса, гожадан мяслящят алырды, шащы адам йериня гойан йох иди.

Шащ гязяблянир, дейир ки, бир дярядя ики ахсаг жейран ола билмяз, ону бура, щцзурума эятирин, дюшляшяк, каламлашаг, ким яршин-эцршин сиррини ачса, кими йердя дура-дура эюйлярдян хябяр венрярся, ким ювлийалардан, ямбийялярдян, ярянлярдян сюз салыб щамыны йухуйа веря билярся о шащ олсун; ким баьланарса, бойну вурулсун.

Гожаны чох ахтарырлар, тапа билмирляр. Эедянляр цзц гара, шярмяндя гайыдырлар. Шащ эцлцр, дейир ки, гожа жаду эцндцр, билир ки, ящли-иман йанында кяляйи баш тутмайажаг, сыныхыб шащ дюшцня дюйцр, юйцнцр. Кеф мяжлиси дцзялтдиляр. Ичир, кефлянир, гожанын гарасынжа йеня дейинир, йеня шеллянир. Бу вахт гожа пейда олур. Яллярини эюйляря галдырыр, эюйлярдян йуху тюкцлцр. Шащ да, онун ятраф-яйалары да йухуйа эедир. Айыланда гожаны эюрмцрляр.

Шащ гышгырыр:

- Мяним кющляними тез йящярляйин, мяним йараг-йасаьымы тез верин, гошун тез щазыр олсун. О гожа йерин алтында, эюйцн йеддинжи гатында да олса тапылсын!..

Шащ атланыр, атыны чапыр, гошун да далынжа. Тоз эюйя диряк олур. Атларын кишняртисиндян гулаг тутулур.

Шащ бирдян архадан бир сяс ешидир. Атыны сахлайыр, гошун дайаныр, щамысы дала бойланыр. Гожаны эюрцрляр.

Шащ юз атыны пай-пийада гожанын цстцня сяйирдир. Гожанын дурдуьу йер дянизя дюнцр. Дяниздя биржя жыьыр гуру галыр. Гожа бу жыьырла шаща сары аддымлайыр, шащ да атыны она тяряф чапыр, заьлы гылынжыны ойнада-ойнада, эцрзцнц башы цзяриня галдырыб гожаны щядяляйя-щядяляйя чапыр.

Гожа дайаныр. Бирдян дяниздя бир мадйан эюрцнцр. Мадйан кишняйир. Шащын атынын гаршысына чыхыр, шащын атына йан вурур, йеня юзцнц дянизя верир, кишняйя-кишняйя цзцр. Шащын аты щаваланыр, мадйана чатмаьа жан атыр. Шащ кющлянин башыны йыьа билмир, кющлян дя дянизя жумур...

Тосуйа инди еля эялди ки, атасы аьлайажаг, чцнки йцйцря билмирди, биржя эюзцнля узаьы эюря билмирди. О, атасынын аьламасыны истямирди. Щамыдан эцжлц сандыьы атасыны ажизлийини эюрмяк истямирди. Эцжц чатсайды, атасына бир ов айаьы, бир гуш ганады оларды, она ики эюз оларды, атасы онда гаранлыгда гарала эедян Назлыны тез эюрярди, Назлыйа тез чатарды, бир дидярэин дост яманятини, бир кцскцн ясэяр мящяббятини тез гайтарарды.

Мещди гящярли сясля бир дя чаьырды:

- Назлы!..

Назлы жаваб вермяди, амма явязиндя чай дяряси данышды, гямли данышды, щцзнлц данышды, еля бил Тосунун анасы иди, узагдан яриня бахыр, онун индики щалына ажыйырды.

Мещди голтуг аьажларыны иряли атыб юзцнц дя бу гондарма гылчаларын архасынжа дарта-дарта эетди, щяйятдян чыхды. Йыхылды. Еля офулдады ки, инилтиси йерля сцрцнцб чай дярясиня сцзцлдц. Чай дяряси йеня данышды, еля бил йеня анасынын сяси иди, яриня узагдан баха-баха галмышды. Тосунун атасына, оьлунун сон мадарына яли чатмырды, онун нежя йыхылдыьыны эюрмцшдц, онун нежя сызылдадыьыны ешитмишди, инди жийяри чякилирди: «Йазыг... Жан... жан... щейиф сяня, а Мещди...» - дейирди.

Тосу Назлынын далынжа йцйцрдц. Она чатды, ону габаглады, она сарманды:

- Назлы хала, сян Аллащ, эетмя!..

Назлы ону гужаьына алды. Щюнкцря-щюнкцря цзцндян юпдц, йеря дцшцрдц, йеня эетмяк истяди. Тосу йеня сармашды:

- Эедиб чохлу сцнбцл йыьажам. Гой атама иш вермясинляр. Лап эежя дя, ай ишыьында да йыьажам. О гядяр йыьажам ки, тахыл чувалымыз бир-бириня сюкяняжяк, щеч кимин гапысына чюрякдян ютрц эетмяйяжяк атам. Танры щаггы, Аллащ щаггы...

Назлы ону йеня гужаьына алды, синясиня бярк-бярк сыхды, еля бил кюксц бир дярйа иди, щяр щюнкцртцсц дя бир дальа, о, Тосуну бир гайайа явяз билиб бу дальаларын габаьына тутмушду.

- Мян эетмясям, сизя дя эцн йохдур, Тосу бала... гурбан олум...

О, Тосуну йеня дцшцрдц, йола дцзялди. Тосу билмяди даща ня десин, ону щансы сюзлярля, щансы црякля гайтарсын. Дала бойланды, щяйятдян азжа бяридя атасынын гаралтысыны эюрдц. Атасы щяля дя галха билмямишди.

- Назлы хала, атам сянин далынжа эялирди, йаман пис йыхылды, щяля дя галха билмяйиб. Дейясян... йаралы гылчасы гырылды...

Назлы дайанды: «Башыма даш!..» дейиб евя сары йцйцрдц.

 

***

 

Тосу бир сящяр сцнбцл йыьмаьа эетди. О, хуржуну эютцрцб евдян чыханда атасы галхмамышды, Назлы дурмамышды. О эежя эюзлярини щяр ачанда Назлыны тахтын цстцндяжя отуран эюрдц, атасынын ися щярдян о йан-бу йана язабла чеврилдийини, бир гылчасыны щяр ики яли иля галдырыб о тяряф-бу тяряфя гойдуьуну эюрдц. Атасы ня гядяр аьрыса да инилдямяди, жынгырыны чыхармады, амма о язаб щямишя тахтын бу башындан-башына пярдя тутуб йатан Назлынын йухусуну гачырды, онун цряйини эюйнятди, гялбини сызылдатды. Тосу арада бир дяфя галхды:

- Дядя, гылчан нятярди? - деди. - Щя, дядя? - дейиб соруша-соруша тахта йахынлашды.

Атасы сясиня тохтаглыг гатды:

- Щеч бир шей олмайыь, баласы бир балажа  бурхулмушду, инди йахшыдыр.

Тосу щисс етди ки, атасы аьрыны жанында зорла боьур, зорла эизляйир, Назлы ял-айаьа дцшмясин, она бир инсан кими йанашмаг истяйя-истяйя бир намящрям изтирабы чякмясин, бу эежя ала-торанлыьында эюзляриня йазыланлар сабащ бир хябяр ахтаран, бир уйдурма дцзялтмяк ахтаранда адамларын эюзляриня охутмасын.

- Бахыммы, дядя? Ялини иряли узатды. Оьлуна чатмады, щавада чырпынды, йанына дцшдц:

- Лампаны йандыр, Тосу...

Тосу еви бир лампа ишыьы иля долдуранда атасы йорьаны цстцндян йана ашырды. Яллярини тахтын йанларына вериб галхды. амма зцлцмля галхды: тцклц цзц яйилди, эюзляри йумулду, додаглары бярк-бярк сыхылды. Галхандан сонра синясиндян бир офулту гопду. Бу офулту лампаны сяксяндирди, ишыг бирдян артды, бирдян дя азалды. Санки Мещдинин цряйиндя бир эцлля, бир гялпя галмышды, бу эцлляни, бу гялпяни бу офулту иля чякиб чыхармышды, эцлля дя гялпя дя лампайа атылмышды.

Назлы да дуруб эялди. Эюзляринин йашыны силмяйи дя унутмушду. Сачлары даьым-даьым иди. Дар йупгасы бурулмушду. Эюдяк кофтасы йупганын алтындан пыртлашыб чыхмышды, йахасынын бир дцймяси ачылмышды.

О, Мещдинин йара йеринин эюмэюй эюйярдийини эюряндя яллярини цзцня атды, ичини чякди.

Сонра йорьаны Мещдинин гылчаларынын цстцня чякди, ону ещмаллыжа йатаьына узатды, щюнкцря-щюнкцря Тосуну гужаглады, юз тахтына сары апарды.

Тосу евдян чох араланмамыш Назлынын сясини ешитди:

- Мяни дя эюзля!..

Тосу дайанды. Эери гайтарды. Назлыны йары йолда габаглады. Хуржуну ажыгла Назлынын цстцня атды:

- Онда онун голундан тутду, сахлады:

- Икимиз даща чох йыьмарыгмы?

- Йох.

Назлы эцлцмсцндц, еля билди ки, Тосу онун жамаат ичиня чыхмасыны истямир, дилиня, аьзына эцжц чатмайанлар эюзцнц, сюзцнц эютцрмяк истямир, ону тязя атмажалардан, тязя бющтанлардан горуйур, ажлыьын, йалаважлыьын дишлярини аьардыб онлара эцлдцйц бир вахтда щяр гуйруглу сцнбцлля бир гылчыглы зящяр эятириб шикяст, бядбяхт атасына да ичирмяк истямир.

- Онларын эюзляри, сюзляри чатмайан йердя йыьарыг, Тосу бала...

- Йохх!..

Тосунун бу «йох» башына бычаг чякилмиш жюнэянин гызыл ганыны хиртдяйиня сормасы кими хырылдады.

- Еля бил кцляшлик тапмарыгмы, Тосу бала, орда биздян башга щеч ким олмасын?

Назлы фикирляшмяди ки, кофтасы, йупгасы дардыр, эюдякдир, щамы она абырсыз, арсыз-горсуз адама бахан кими бахажаг, бюйцкляр тяки дцшцнян Тосу да бунун дярдини чякир. Тосу йеня дя «йох» деди. Еля бил бу «йох» бир чюмчя иди, бир гязябли аналыг яли иля ири, мис газанын ичиндя дангылты салмышды, анасазлара: "Хюряк йохдур, йохдур!" - баьырмшды чюмчяни щиддятля доландырыб бош чыхармышды.

Назлы бу «йох»лардакы вары анлайа билмяди, бир ана ушаьыны баша дцшмядийиня эюря юзцня ажыьы тутду, еля бил Тосунун йох, юзцндян - юз каллыьындан, кащаллыьындан сорушду:

- Нийя йох? Еля "йох", "йох"!.. Ахы нядян ютрц?..

Назлы хуржуну бцрцб-бцкдц, голтуьуна вурду. Кяндин цст тяряфиндяки даьын дюшцндя ляк-ляк эюрцнян сары кцляшлидя цз тутду. Тосудан дейиня-дейиня араланды:

- Гой ня дейирляр десинляр. Ажындан юлмякми йахшыдыр?

Тосу ондан цзцлмяди, ара веря-веря Назлынын архасынжа аддымлады.

О, башларына бу эцн няляр эяляжяйини Назлыйа демяк истямямишди, инанмышды ки, ону "йох"ларла гайтаражаг, юзц сцнбцл йыьмаьа тяк эедяжяк, хуржуну евя долу эятиряжяк. О, Назлыйа нежя дейяйди ки, колхоз сядри, бригадир, Совет сядри бир йана дурсун, кянди, евини, арвад-ушаьыны цч-дюрд эцндя бир дяфя, юзц дя ахшамдан хейли кечмиш эюрян «чюл гушлары» - чобанлар беля онлара биржя сцнбцл эютцрмяйя дя аман вермяйяжякляр, онлар да юлц тяяссцбц чякирляр, елин "фал аьзындан" ня чыхыбса, эерчяк санырлар...

Кювшянликдя хейли гары, ушаг варды, щяряси бир тяряфя сяпялянмишди. Тосуэили эюрян кими бойланышдылар, бир-бириня гаш-эюз атыб Назлыны эюстярдиляр, бязиси щим-жимля данышды, бязиси кинини боьа билмяди. Бири:

- Бу кювшянликдян йыьдыьымызын кцндяси тяндирдя дурмайажаг, кцт эедяжяк, - деди. Диэяри:

- Бярякяти эюйя чякиляжяк, - сюйляди.

Цчцнжцсц нала-мыха юзэя жцр вурду:

- Башымыза эюйдян даш-гайа йаьар...

Чувалларыны, кисялярини, хуржунларыны эютцрцб бу кювшянликдян чыхдылар, дярянин о тайындакы кювшянлийя йюнялдиляр.

Тосу иля Назлы беш-алты сцнбцл йыьмышды ки, Эцдмцл дейилян бир киши онларын йанына эялди. Ферманын нахырчысы иди. Нахыры кювшянлийин о йанындакы юрцшя йаймышды. Нахырын чоху отлайыб доймушду, йатмышды, кювшяк чалырды.

О, чомаьыны йеря дурдр:

- Йыьмыйын! - деди. - Чыхын бурдан!

- Нийя, ай ями? - Назлы дикялди. Цзцня ахмыш сачларыны башынын икижя атымы иля кцрякляриня сяпяляди, сачлары кцрякляриндя чин-чин олду.

Эцдмцл аьзыны кюндялян тутмушду, ня онун, ня дя Тосунун цзцня бахырды. Быьынын щяр тайы чянясинин бир тяряфи ашаьы салланмышды, еля бил гоша буйнуз иди, сындырылмышды, ивиндян, дибиндян асылы галмышды. Цзцнц тцк басмышды. Алны ятли иди, эюзляринин цстцня йатмышды, гашларыны ашаьы ендириб цст эюз гапагларыны юртмцшдц. Гашларыны галдырмаг истяйяндя ортадан яйилирди, еля бил щяр гашы бир щамбал иди, эцжцндян артыг йцк эютцрмцшдц, бу йцкц апара билмирди, щярдян дизлярини йеря гойур, йухара дартышырды.

- Нийяси сизя галмайыб, чыхын!

- Ай ями, бизя бу дцзлярдя галыб чцрцйяси беш-он сцнбцлц дя чох эюрцрсцнцз?

Эцдмцл чомаьыны йеря ики дюфя дюйдц:

- Ешитмядиниз?

- Эцдмцл ями... - Тосу щярляниб онун габаьына эялди. - Атам йыхылды, гылчасы сынды.

Тосу долухсунмушду. Бойнуну бцкмцшдц. Дурушунда йетимлийин ажысы варды, сясиндя йетимлийин гямли, йайда да цшцйян, титряйян сызылтылы щавасы охунурду:

Бунларын щеч бири Эцдмцлц йумшалтмады:

- Адам дюйцлсцнцз?! - Баьырды: - Сюз сизя кар елямир? -Чомаьыны чийниня галдырды, щавада щядя иля ойнатды: - Дейирсиниз мал тяки будайым сизи?!.

Онлар бу кювшянликдян чыхдылар, о бириня йюнялдиляр. Эцдмцл архадан чыьырды:

- Ора йох... харабаныза... харабаныза!..

Онлар сямтлярини дяйишмядиляр. Эцдмцл хама долушан сцрц габаьы гайтармаьа тялясирмиш кими онлары габагламаьа йцйцрдц.

- Йахшы, мян инди сизя зийанлыг малы тяки габаьыма гатыб кяндин ортасына апарарам, йийянизи колхоз сядринин йанына чаьыртдырарам, жяримялятдирярям, аьлыныз башыныза онда эяляр. Щям дя ки, щяряси бир дярз оьурламышды, гырпма елядикляри йердя цстляриня дцшдцм, акт баьладым, милися верим бу ялияйриляри.

- Щеч утанмазсанмы? - Назлынын синяси щямишя ирялидя эюрцнярди, инди еля бил кюксц батмышды, чцнки бойну-башы габаьа узанмышды. Башы Эцдмцлцн башынын цстцня галхмышды, еля бил налбянд чякижи иди, онун кяллясиня папаглы мисмар-ар чалажагды. Эюзляринин гара эилясиндя дя бир боз щиккя чырпынырды. Ялинин бири йумруглашмышды. - Адыны да киши гоймусан... - Истещза иля эцлцмсяди: - Щы... Кишийя  бах!

Эцдмцл аьыр йцклц щамбал гашларыны эцжля галдырды, бир аз эери чякилди:

- Щяр нежя пис киши олсам да, сянин яринин тайы дюйцлям.

- Сян щардан онун тайы олажагсан. О, давада юлдц. Сянин кими киши эюркямли, арвад хасиййятлиляри горуйанда юлдц.

- Мян Мещдини дейирям, икинжи ярини!..

- Мещди мяним ярим дейил, яримин достудур.

Эцдмцл биж-биж гымышды:

- Инди нежя, йяни достудур? Бялкя дост арвадынын яридир?

Назлынын тярс шилляси Эцдмцлцн цзцндя тапанча кими ачылды. Эцдмцл йыхылды, галхды, эери йанына баха-баха, щяр баханда да сары кцляшлийя бир-ики кялмя ажылы сюз ата-ата эетди. Арадан аз кечмиш нахыры топуглады, кцляшлийя долдурду. Сцнбцля, дяня даданаг нахырын бюйцртцсц чюлляри башына эютцрдц. Инякляр бир-бирини бурунлады; бир-бириня чийин вурду, йан вурду, буйнузлашды, фысылтыдан, тысылтыдан, буйнуз таггылтысындан гулаг тутулду.

Тосу иля Назлы нахырын арасында галдылар. Кцляшлийин ажы тозу, иняклярин гарын ийли няфяси онларын эюзлярини гамашдырды, боьазларыны говушдурду. Назлы дяня даданаг аз гала адамын айаьынын алтында галан сцмбцлц дя имсиляйиб тапмаг истяйян, тярпянмяйян, о йаш чякилмяйян адамы буна эюря дя эюзлярини аьардыб буйнузунат алмаг истяйян нахырын арасына биринжи дяфя дцшмцшдц. О юзцнц беля бир йухуда эюрсяйди, дяли оларды. Амма инди горхмады, она еля эялди ки, бу бойда нахырын щамысында бир Эцдмцл кини вар, ону арайа алан да Эцдмцл кими инсафыз бир киши нифрятидир.

Нахыр сцнбцлц дянляйя-дянляйя ютдц. Онлар бош кцляшликдя йелкянсиз гайыг тяки галдылар. Тосуйа еля эялди ки, бу сары дярйа-гырагдан баханда йерин йашыллыьында биржя бичим адайа охшайан бу сары кцляшлик, бу сары сал онлары щяйатдан, инсанлардан айырыб-узаглара апаражаг, онлар «бязян ширин, бязян ажы дцнйайа баха-баха галажаглар, бу сары салын да кяндири кянарда дайаныб онлара: жанынызы беля аларам, эюзцнцзц беля тюкярям» дейян бахышларла нязяр салан Эцдмцлун ялиндядир, о да бу сары салы юмрцн сащилляриня щеч вахт чякмяйяжяк, яксиня эцляжяк, эцлцшц онларын цстцня даш-гайа кими тюкцляжяк. Ел тющмяти нежя аьыр олармыш... Ел гынаьы нежя ажы олармыш... Ел нифряти нежя амансыз олармыш...

Назлы кцляшликдяжя отурду, юзц дя нежя эялди отурду. Щеч саймады ки, йаныда тосу вар, бир аз о йанда Эцдмцл вар. Еля билш сон цмидинин, сон инамынын ятяйиндян йапышыбмыш, о да Назлыны эюйляря чякибмиш, Назлыйа бир бяхтийарлыг вяд едибмиш, инди дя эюйлярдя гейбя чякилмишди, Назлынын ялиндя онун гуружа ятяйи галмышды.

Назлынын йадына анасы дцшдц, анасынын игбалы, анасынын сющбяти, юз бяхтиндян эилейляняндян сонра чюкдийи бир байаты дцшдц. Анасы дейярди ки, биринжи ярдян йарымадым; о, эюзцмцн илк ову, кюнлцмцн илк гушу иди. Касыб иди, амма жомярд иди, ялиачыг иди.  Щамы дя билярди ки, няйи варса, бу эцнлцкдцр, сабащлыьы йохдур, амма она чохларынын иши дцшярди. Бири эялярди ки, оьлуму шящяря йола салырам, бир аз жибхяржлийиня мющтажыг; о бири дейярди ки, бужагдан унумуз, тякнядян чюряйимиз гуртарыб, щалымын йаман эцнцдцр, эюр нейнирсян...

Рящмятлик о адама дейярди: отур, бу саат эялирям...

Евдян чыхарды. Гонаг биржя стякан чайы ичиб гуртармамыш гайыдарды, ялибош эяляни ялидолу йола саларды.

Щамы она инанырды, щамы она етибар едирди, чцнки сюзцнцн аьасы иди, юзцнц ода-кюзя вурарды, вядя хилаф чыхмазды...

Шящяря эюндярдиляр, савад курсуна йазмышдылар. Охуйуб гуртарандан сонра орда сахладылар, назирликдя йахшы бир вязифя вердиляр, ев вердиляр. Мяни дя кючцрцб шящяря апарды.., Сян олдун. Мян бир аз бикефлядим. Деди, нийя гямлянирсян, ай дяли, Назлы балам йцз оьула явяздир. Сяни нежя истяйярди... Аллащ.. . Аллащ... Дейярди, мяня эцлмясяляр, Назлыны гужаьымда ишя апарарам; ювлад ня йаман ширин олармыш...

Бир эцн гара хябяри эялди...

Кцчядя машын вурмушду... Сон няфясиня чатмадым...

Бякир дя ки... Ондан жанымы тез гуртардам. Щяр шейи варды, биржя инсафы йох иди. Ики дяфя евлянмишди, эялинляр бошанмышдылар, чцнки бу бядбяхт оьлунун ювлады олмурду...

Язялки сюзцня эюря сяня атан кими ата олажагды...

Бир ил o сюзсцз-совсуз эцн кечирдик. Амма эюрцрдцм ки, щяр эюзцндя бир сары илан вар. Бу иланлар сян дизляримин цстцндя чох отуранда, мян сяни бир аз чох язизляйяндя гайнашырды. Сясиня, няфясиня бу иланларын сойуглуьу чюкцрдц, Бякир бизим йанымызда чох отура, чох яйляня билмирди, гоншу отаьа кечирди, эуйа иш ону йормушду, цзмцшдц, динжялмяк истяйирди.

Бир ахшам бу иланлар мяни чалды:

- Бу ушагла аз ойнасана!..

Диллянмядим, сяни апарыб йатаьына узатдым. Йадына эялмяз, ахы онда ня йашын варды ки... Беш йашын дцзялмямишди. О иланлар сяни дя чалмышды. Бякиря о ахшамкы бахмаьын щяля дя эюзцмцн габаьындадыр. О вахт она йенижя-йенижя "ата" дейирдин, йенижя-йенижя исиниширдин. Щямин сюздян сонра еля бил ата сандыьынын йайлыьыны, юэейлийини йягин етмишдин...

О эежя йаман пис йаздын; гышгырдын, сайыгладын. Сящяр о, ишя щазырлашанда, мян она чай-чюряк эятиряндя бир голумдан асылдын, щара эетдимся мянимля эетдин, мянимля эялдин.

Бякир адижя бир щягигяти баша дцшмцрдц. Билмирди ки, аналар ювладыны аталыг евиндя даща чох истяйирляр; йетимин бир эюзц эцляндя бир эюзц аьлайар щямишя, ана цряйини даьлайар щямишя. Ананын аталы евиндя бала йетиминя йазыьы эяляр щямишя. Еля биляр ки, баласыны йетим гойан онун юз ана бяхтидир.

Язизим гушду, эетди,

Игбалым пучду, эетди,

Аь эцнцм гара эейиб

Юмрцмдян учду эетди.

Назлы сары кцляшликдя анасынын сары щекайятини санки бир дя ешитди, сары игбалын сары байатысына санки бир дя гулаг асды. Еля бир бу сары щекайят, бу сары байаты щям дя онун юзцнцнкц иди, юзц дя юзцня бу эцн, индижя бу сары кцляшликдя данышмышдылар.

- Нейнийяк, Тосу бала?

- Сян эет евя, Назлы хала. - Онун сяси Тосунун цряйиня бычаг чякмишди, онун сары кцляшлийя баха-баха саралан эюзляриня долан, эюллянян йашларын да саралмасы, йанаглары ашаьы сары киня суйу кими ахмасы да Тосунун гялбини эюйнятмишди, онун юз сясиндя дя гящярли, сары бир мярщямят охунмушду. - Сян евя эет.

Назлы шяадят бармаьыны щяр йанаьына бир дяфя чякди, сары чыьырлары сивириб сары кцляшлийя атды. Жялд галхды:

- Мян бурдан щеч йана эетмяйяжям, Тосу бала, - деди, - щеч йана!..

Еля деди ки, сясиндяки тярслийи, инады Эцдмцл дя ешитди. Ики тахта кцляшликдян кечиб йухары галхды, бир ялини эюзляринин цстцня гойуб кянддян хейли аралы, ферма, биналарына бахды, итляри чаьырды:

- Боздар!.. Гараваш!..

Щяр боз бинанын йанында бир гара ит шюнэцдц, аьзыны эюйя тутуб улады.

Бир дя чаьырды:

- Боздар!.. Гараваш!..

Итляр онун сясини тутуб эютцрцлдцляр,  дюш йухары сапландылар.

- Назлы хала... - Тосу каьыз кими аьарды, удгунду, аьзында дили титряди, сюзцнцн далыны тез эятиря билмяди. - Эял о йана, жамаатын ичиня гачаг.

Назлы еля бил онун дедиклярини ешитмяди, дилини чыхарыб лящляшя-лящляшя онлара сары жуман итляря бахырды. Горхдуьу щисс олунмурду, санки юмрцндя биринжт дяфя иди ки, беля бир тамаша эюрцрдц.

Беш-он аддым эедиб Назлыдан о тяряфдя дайанан Тосу эюрдц ки, гачсалар да бу итлярдян жан гуртара билмяйяжякляр, бир голуну синясиня йатыртды, щямин голунун алтыны кцляшликдян дянлядийи тоьлубашы дашларла долдурду. Йериндян тярпянмяйян Назлынын габаьында дайанды. Дашын бирини ялиня алыб щазыр дайанды. Чалышажагды ки, Боздары вурсун. Боздар жанавар-басан иди, атлыны атдан салдыран иди, щятта бир дяфя бир йцк машынынын цстцня жуммушду, гачараьыны сахлайа билмямишди, юзцнц гапынын ачыг айнасындан ичяри, шоферин цстцня атмышды, шоферин башында, кабинядя бянд алмайыб о бири айнадан ешийя тулланмышды.

Тосу габагжа боздары вуражагды, юзц дя дцз кяллясиндян вуражагды, ону тянтидяжякди, сонра да о бирини тякляйиб далынжа дцшяжякди, ора-бура говажагды. Биринжи "эцлляси" боша эется вай щалына; итляр онлары жырым чякяжякди, гызыл ганлары сары кцляшлийя сяпяляняжякди.

Эцдмцл йердян бир кялтян эютцрцб Назлыйа сары атды, итляря нишан верди. «Боздар, гойма!" дейиб чомаьыны ойнада-ойнада иряли йцйцрдц, итляри газышдырды.

Назлы Тосунун чийинляриндян тутуб ону дала чякди. Юзц иряли кечди:

- Даш атма, - деди, - горхма, итляр бизя дяймяз! Архамда еля дайан ки, сяни эюрмясинляр.

Анасы ону да апарыб бир йайда йаймаьа эетмишди. О вахт анасы памбыг парча заводунда сех ряиси вязифясиндя ишляйирди. Санаторийаларда, истиращят евляриндя динжялмяйи хошламырды. Мязуниййятини щямишя ата-анасыны итирдийи ганлы даьларда кечирирди. Чяпижляри селин аьзындан алмаьа эедян, лакин юзляри дя гайытмайан, даьларда биржя щай-щарайлара галан ата-анасынын о заман эяздикляри йерляря бахмаг, онларын йурдунда алачыг гурмаг щявяси Назлынын анасыны щямишя Ганлы даьлара чякмишди...

Назлы онда анасы иля явялик йыьмаьа эетмишди. Ики зянбилин икисини дя долдурмушдулар. Бир ашырымын белиня галханда габагларына гойун сцрцсц чыхды. Сцрцнцн итляри онларын цстцня тюкцлмцшдц. Анжаг онларын йанына щансы чатдыса зинэилдяди, гуйруьуну гысыб, гулагларыны йапырдыб пешман-пешман дала дюндц.

- Ай ана, сяни таныдылар? - Назлы севинжля сорушду.

Сонра да кечир бцтцн горхулары цряйиндян гопан бир ащ чякди: - Ня йахшы!..

- Йох, ай бала, мяни нежя таныйа билярляр?! Назлыны щейрят бцрцдц:

- Бяс бизи нийя саламат бурахдылар?

Анасы бяхтийар-бяхтийар эцлцмсяди:

- Бизя ит дяймяз!

- Еля нийя, ай ана?

Анасы кюксцнц ютцрдц - юзцнц тярифлямяк истямяди, буну бажармазды, о, юмрцндя биржя дяфя дя ловьаланмамышды, яда иля гцррялянмямишди, юзцнын дцзцнц дилиня эятирмяк она инди дя чятии эялди.

- Дейирляр, - дейя щяр асан сюзцнц бир аьыр тялядян эцжля гуртарырмыш кими сяслянди, - бязи адамлары ит щцрмцр.

Анасы "бязирэанбашыны" йеня демяди, ортайа йалныз "карваны" чякди.

Назлы щяр шейин чцрцйцнц чыхаран йашда иди, нийясини юйрянмямиш анасынын голуну бурахмады:

- Нежя адамлара?

Анасы бахды ки, Назлынын «нийя»ляри ону тянэя эятиряжяк, дцзцнц деди:

- Цряйи тямизляря...

Инди Эцдмцлцн Боздарла Гаравашы да, ондакы кими, онлара чатар-чатмаз, гуйругларыны гысдылар, зинэилдядиляр, Эцдмцлцн сонракы чаьышларына бахмадылар, дцз фермайа йюнялдиляр.

Эцдмцл мат галды. Аз гала эюйдя гушу да тутан боздар бу бойда адамы эюрмядими!? Ахы, о, индийя кими адамын арвадлыьына-кишилийиня, ушаглыьына-бюйцклцйцня бахмамышды, чыьыртысыны эюйя чыхартмышды, жумдуьу йердян щямишя аьзыганлы гайытды. Бяс инди нийя гаралтыйа узагдан щцрцб эялян, сонра да кол-колпана алдандыьыны билян кими гайытды?..

Колхоз тязяжя гурулан вядя Эцдмцл арвадлы-ушаглы киши иди, о да артеля йазылмышды. О эцнляря кими гоншу кянддя бяйя нюкярчилик етмишди. Бяйин чархы дюняндян сонра юзцнцн беш-он давар-дуварыны да габаьына гатыб евляриня эялмишди. Яввял биржя чанаг тохумлуг якин йери олмайан нюкяря он чанаглыг йер верилмишди. Анбары, бужаьы тахылла долмушду. Айнара, жортдана щясрят галан ушаглары инди йаванлыг демирдиляр. Кефинин кюкялян, аьзынын щавасы даьларын гарыны вуран вахт анасы юлдц. Онда онлара танымадыьы бир сейид эялиб чыхды. Йаман дилли-дилавяр киши иди. Йаман чох билян иди, билижи иди. Дцнйанын щяр ишляйиндян хябяри варды. Кечмишдян, эяляжякдян еля данышырды ки, еля бил щамысыны эюрцб эялмишди. Цзцндян нур йаьырды. Сющбят еляйяндя еля бил данышмыр, няьмя дейир, мащны охуйурду. Сясиндя саз щавалары чалынырды. Авазында кярямлярин, дилгямлярин ешги, мящяббяти туьйана эялирди, вагифлярин, ялясэярлярин эюзялляри булаг башына енирди, даьларын дюшцндя жилвялянирди. О, бир эежя, щамы даьылышандан сонра, Эцдцмля бир яфсаня данышды. Данышды ки, бир киши Мяккяйя эедирмиш. Нечя ай имиш ки, йолда имиш. Аты йорулубмуш, юзцнц йящяр хурд-хяшил еляйибмиш. Аьзыны гуртарыбмыш. Ахшама. Ахшама щяля хейли галмышкян атыны бир яряб кяндиня сцрцр, бир ярябин доггазында сахлайыр. Еви чаьырыр. Евин кишиси онун габаьына чыхыр.

Йолчу дейир:

- Мяни бу эежялик Аллащ гонаьы едярсинизми?

Яряб яллярини эюйляря ачыр?

- Аллаща да гурбан олум, гонаьына да!..

Йолчунун аты тювляйя чякилир, арпа-саман верилир, юзцня да аш биширирляр, хурма верирляр. Гонагла ев йийяси ядяб-яркандан, дин-мязщябдян, Аллащдан, онун йердяки рясулларындан сющбят ачырлар, бир-бириня аман-иман веря-веря данышдыгжа данышырлар. Эцн батабатда йолчу эюрцр ки, ев йийясинин цзцнц тцк басыр, гулаглары бюйцйцр, бойун-боьазыны гылланыр, йалын ял-айаьы да узун тцк эятирир, щям жайнагланыр, сир-сифяти инсан шяклиндян чыхыр, сясиндя дя щярдян зинэилти, мырылты ешидилир. Цряйи аьзына эялир. Дуруб евдян чыхмаг атыны чякмяк, йящяря сарылыб бу кянддян баш эютцрцб гачмаг, щей... гачмаг истяйир. Ядяб гонаьын горхдуьуну, тялаш кечирдийини баша дцшцр, утана-утана дейир:

- Гардаш, кяндимиз юзцн эюрцрсян ки, чох бюйцк кянддир. Бурдан саламат чыхсан да, кянддян жан гуртара билмяйяжяксян, чцнки гаранлыг гарышыр. Даща эеждир. Щеч йана тярпянмя!.. Мян дя дуруб эедирям, сян гапыны далдан мющкям баьла, щеч кими, щеч няйи ичяри бурахма!.. Дярдимизи сяня сабащ данышарам...

Яряб чыхыр, гонаг да онун дедийини йериня йетирир. Ахшам намазы гылыр. Аллаща дува едир, йалварыр ки, ей худавянди алям, сянин варлыьына шякк еляйян кафирдир! Сян щагсан, щягигятсян, сян йери-эюйц, бу гядяр кцлли алями, жями мяхлугаты йохдан, хялг еляйянсян. Щяряйя бир гисмят вермисян, ичиндя ажысы да, ширини дя вар. Ажыны вермисян ки, ширинин гядрини биляк. Енишя, йохуша, яйрийя дцз гошмусан ки, бизи бяркя-боша чякясян, зцлмя-зиллятя саласан, ишимиз аванд олсун, тахыл-тярнямиз хейир-бярякятля доланда шадлыьымыздан шитлик елямяйяк, йеримиздяжя  фасфараьат отураг. Амма, ей танры, сян адилсян, агилсян, щяр шейя гадирсян, юзцн билян йахшыдыр, бяс нийя щяр шейи тян бюлмямисян? Бириня тамащы аз, бириня чох бяхш елямисян, онлары дидишдирирсян, далашдырырсан, бирини о бириня юлдцртдцрцр, ящли-яйалыны, ушагларыны башсыз гойурсан! Сян нийя фцрсяьт залыма, зцлмц дя мязлума вермисян? Сян билмирсянми мязлумун йыхылмаьы да юлмяйи кими бир шейдир? Бяс сян щамынын Аллащы дейилсянми, ня цчцн бирини дейян, о бирини дюйцлян йаратмысан?.. Сонра, ей эюзяэюрцнмяз, бир сирриндян дя аэащ ола билмирям: бу пахыллыьын сяня ня хейри вар ки, ону юз хилгятинин жанына салышдырмысан? Сян ахы билирдин ки, бу иландыр, ягрябдир, инсанын юз цряйини, юз бейнини чалыр, сонра да адам башлайыр юз гощум-гардашына зийан вурмаьа.  Бялкя пахыллыьын ат ишлямяз йолларла иш эюрян щцняриня инаныб йер цзцндя бярабярлик йаратмаг истямисян? Сян юзцн бяшяр, щяйат, тярзини дцзялдяндя эяряк онун натаразлыьыны позайдын, бу яйрилийи йох елямякдян ютрц тярязидя пахыллыг пярсянэиня йер гойайдын?

Гонаг корафящм адам дейилди. Илащиййаты охуйуб ахыра чыхмышды. Дцнйанын чох йерини эюрмцшдц. Чох агиллярля эюрцшмцшдц. Щяр агилдян бир шей эюрцб-эютцрмцшдц. Отлары, аьажлары йахшы таныйырды. Щяр отун, щяр аьажын хасиййятиня бяляд иди. Билирди ки, бу йилсизлярин дя арасында натаразлыг вар. Билирди ки, онларда да пахыллыг вар, бири о бирини саралдандыр, солдурандыр, гурудандыр.

Гонаг дцнйанын бу щикмятини щей дцшцнярди, юз-юзцня данышарды, бу сирря вагиф олмаьа жан атарды, лакин она айдын олмайан бу гаранлыгдан чыха билмязди. О, инди дя беляжя дцшцняндя, бу гаранлыг ичиндя чашыб галанда щяр евин щяйятиндян, щяр евин доггазындан бир сцрц ит, кцчцк зинэилтиси, улартысы ешидир. Бир кянддя дя бу гядяр ит олардымы?! Бу ит сцрцсц щцрцшя-щцрцшя о ит сцрцсцнцн цстцня жумур, боьушдурдулар.

Бирдян бир нечя ит сцрцсц гонаг олан евин доггазына сонра да щяйятиня долушду. Боьуша-боьуша гапыйа йахынлашдылар, гапыны жырмагламаьа башладылар. Бязиси юзцнц гапыйа еля чырпырды ки, аз гала дабанындан чыхажагды. Гапыны биржя саат беля жырмагласалар, онун тахтасыны дидиб жайнагларында апаражаг, сонра да ичяри тяпиляжякдиляр. Гонаг бу гядяр итин аьзындан саламат гуртара билярдими?

Гонаг  яввялжя дуз дашыны, сонра ири бир кютцйц дя эютцрцб гапынын далына йыхды. Итлярин чахгашмасына сящяря кими гулаг асды, чимир еляйя билмяди.

Дан йериня сяда дцшяндя итлярин щцрцшмяси сейрялди, щава аьардыгжа лап азалды, бажадан ичяри ямялли-башлы ишыг сцзцляндя тамам кясилди. Сонра язан сяси эялди. арадан хейли ютмцш щяр евин щяйятиндя, гонаьын далдаландыьы евин щяйятиндя дя шивян гопду: бюйцкляр щюнкцрцшцр, ушаглар сызылдаша-сызылдаша аьлашырдылар.

Шивян кясилди.

Гапы дюйцлдц. Гонаг ев йийясинин сясини ешитди:

- Мяням, даща горхма, гапыны ач!

Гонаг гапыны горха-горха ачды.

Яряб ичяри эирди, эюзляри щяля дя йашлы иди. Дцнян ахшам цзцнцн бцрцйян, узана-узана бойун-бпьазыны, гулагларыны юртян тцкдян, сач-саггалдан ясяр-яламят йох иди. Сясиндяки мырылты да силиниб эетмишди. Сир-сифятиндяки итлик дя йоха чыхмышды: О:

- Яссаламын ялейкцм; - дейя гапыны дивара йапышдырды. Кечиб палазын цстцндя бардаш гурду. Гонаьы да йанына чаьырды, йолчу да эедиб яйляшди. Яряб онларын кяндиня эюйлярдян енян бяланы данышмаьа башлады. Сюйляди ки, бир ахшам цстц щяйятдя арвадлы-ушаглы отурмушдуг, чай ичирдик. Бир дя эюрдцк доггазда бир киши дуруб. Биз еля адам эюрмямишдик. Бойну чинар кими узун иди. Аь саггалы синясини юртмцшдц. Эюзляриндя эцн доьмушду. Цзц шаваглы иди. Мяня еля эялди ки, дан сабащыдыр, эюйлярдян гопуб, бизим доггаза эялиб, бизим кянддя щеч вахт эежя олмайажаг, гаранлыг бизим кяндя щеч вахт эялмяйяжяк, бу кишини бизим кяндя Аллащ эюндяриб, хейир-бярякят ашыб-дашажаг; бир хурма аьажымыз мин олажаг, эялиримизи йыьыб-йыьышдыра билмяйяжяйик...Мян галхмаг истяйирдим ки, Аллащ адамынын пишвазына чыхам, пишвазында дурам, Аллащ бизим ушаьы инсафа эятирсин, ити гыс верди. Ит щцря-щцря эедиб дайанды.

Кишинин ялиндя гырмызы яса варды, ясасыны галдырды:

- Ай ит, - деди, - эюрцм бу кяндин инсанларыны эежя итя, эцндцз дя адама дюнсцн!

Демя, бу киши кяндимиздяки евлярин чохунун доггазына эедибмиш, щамысында да ушаглар она итляри гыс вериблярмиш...

О эцндян бяри эежя итя, эцндцз дя адама дюнцрцк. Щяр сящяр, адама дюняндян сонра аьлашырыг, Аллаща йалварырыг, дейирик, бялкя эцнащымыздан кечди. айры ялажымыз йохдур, даща юзэя жцр нейляйя билярик ки?..

Сейид юзц дя гонаг иди, бу яфсаняни Эцдмцля бу гядяр данышмышды, гонаьа, гярибя щюрмятсизлийин ня итля нятижяляндийини дюня-дюня тякрар-тякрар етмишди, тяяссцфлянмишди. Ахырда демишди ки, итляр ямяли салещ адамлары тез таныйыр, онлара дяймирляр; Аллащ таала, беля инсанлары юзцня йахын билир, онлара язаб-ишэянжя верир ки, эюрцм мяним бу эюзял бяндялярим аси дцшцрлярми. Беля адамлар да Аллаща аси дцшмцрляр, танры буна эюря дя онларын хятрини чох истяйир. Беля ювлади-бяшярлярин гаргышы, няфяси гачыр олур, щеч вахт йердя галмыр, адамы тез тутур.

Боздар да, Гараваш да зинэилдяйя-зинэилдяйя эери дюняндян сонра Эцдмцлц бир горху алды: бялкя бу да онлардандыр? Белядирся Аллащын бяласына туш эялмярямми? Бу эялин мяня гаргымазмы? Нийя дя гаргымасын? Аьзыма эяляни дедим, щяля цстялик, итляри дя гыс вердим!

Эцдмцлцн жанындан бир цшцтмя кечди, еля билди Назлы она гаргыш тюкцб, бу гаргыш да ону тутуб, жанына тязядян долан щямин титрямя дя бу гаргышын титрямясидир.

Нахыры топуглады... Цряйиндя: «Аллащ, гялят елямишям! Тювбя!.. Тювбя!.. Мян бир дя беля ахмаглыг елямярям, ей бизи йарадан бу дяфя кеч эцнащымдан», - дейя-дейя сцрцнц кцляшликдян чыхартды. Узагдан Назлыйа:

- Йыьын, а гызым, - сюйляди. - Амма мян сизи, сиз дя мяни эюрмямисиниз...

 

***

 

О эцн онларын щяряси биржя ятяк сцнбцл йыьыб эялди. Тез дюйдцляр, тез совурдулар, тез дуруладылар. Чякдиляр, йеддижя кило буьда чыхды. Щядик биширдиляр. Йедиляр. Галаныны Тосу эютцрцб дяйирмана эетди. Ахшамдан эетди, амма сящяр ертя гайытды. Беш-алты кило буьданы тез цйцтмяк она эюря чятин иди ки, щамынынкы аз иди, щяр кяс дяйирмана бир торба, бир даьар тахылла эялирди, щамы тялясирди, щамынын кцлфяти аж иди, евдя отуруб ун йолу эюзляйирди, она эюря дя аж гылынжа чапыр, гардаш юз нювбясини гардашына да вермирди. Бир чувал дян кимдя варды ки, цйцтмяйя башлайайды, Тосу кимиси дя юзцнцн аз буьдасыны онун щазыр уну иля дяйишиб евя тез дюняйди. Дяйирманда дашлар дянляри, аьнаьаз чалдырмаг истяйянлярин дя эюзляри бир-бирини йейирди...

Тосу ун эятириб эяляндя Мещди дя, Назлы да щяля ойанмамышды, щяля дя йатырдылар, ахшамкы щядик, бир эцнцн ажлыьындан сонра эялян тохлуг онлара аьыр йуху эятирмишди, амма щансы ойагса, щансы «ажса» онлара тез эялмишди, тез дя эетмишди - гапынын аьзында бир долу хуржун варды. Хуржунун аьзы бярк-бярк эязянмишди, эязяк илэяйиня лцлялянмиш бир каьыз да санжылмышды.

Тосу каьызы алды, ачыб охуду.

«Хуржуну бошалдын, йеня гойун, эялиб юзцм апаражам. Кимлийими сорушмайын. Бу хуржун сизи евя чох эяляжяк, юзц дя щямишя беля, долу. Бу иши сиздян башга щеч кяс билмясин. Кяндимизин хасиййятиня, аллаща шцкцр, бялядсиниз, дил-аьыза дцшсям, эяряк айры йеря кечям.

Юзцнцзц боржлу щесаб елямяйин. Мян сизя милйон беля йахшылыг елясям дя, фикирляшяжям ки, Аллащ йанында, бяндя йанында щяля дя хяжалятлийям.

Кимлийими юйрянмяйя чалышмайын. Буна жящд етсяниз, язабымы артырарсыныз; бу хуржун щяр ахшам, онсуз да ня йолла олурса-олсун беляжя долу, сизин мящлянизя эяляжяк».

Назлы, Тосу гапыны ачан кими, ойанды. Галхды. Пярдянин далындан чыхлы. Чай дярясиня енди, йуйунуб эялди:

- Эятирдинми, Тосу бала?

Тосу башыны тярпятди.

Назлы тешти, яляйи чюля чыхартды. Уну тештя тюкдц, тян йары бюлдц, бюлдцйцнцн бир пайыны тякняйя яляди. Хямир йоьурду. Саж асды. Охлову, дюрдайаьы ращлады, йуха йайды. Биржя йуха биширяндян сонра Тосуйа:

- Атаны чаьыр, - деди, - йазыг сящяря гядяр йатмайыб, дейясян, биздян эизлядир, гылчасы йаман  аьрыйыр. - Мещдинин дя ахсайа-ахсайа чюля чыхдыьына баханда гапынын гяншяриндяки хуржуну эюрдц, эюзяк илэяйиндяки каьызын лцляси дя ачылмышды. - Бу хуржун киминдир?

Мещди дя голтуг аьажларына диряниб дайанды. Хуржуна чох бахды, санки танымаг, киминки олдуьуну мцяййянляшдирмяк истяйирди.

Назлы да, Мещди дя Тосунун цзцня бахдылар; еля билдиляр буну кимин эятирдийиндян онун хябяри вар.

Тосу чийинлярини чякди.

Мещди каьызы алды, охуду. О, бир сюз демяйяня кими Назлы тярпянмяди.

Мещди голтуг аьажларынын далынжа дартына-дартына ожаг башына эялди, каьызы Назлыйа верди. Каьызы Назлы да охуду.

Мещди гайыдыб хуржунун аьзыны ачмаг истяди, лакин ашаьы яйилдикжя еля бил бцтцн аьырлыьы шикяст гылчасына дцшдц, таб эятирмяди, дикялди, эюзляри иля оьлуну чаьырды. Т осу хуржунун баьларыны бошалтды, илэяклярини гыраглара сыьады. Устяки инжир йарпагларыны алыб бир гыраьа гойду. Хуржунун бир эюзцндян китаб варагларына бцкцлц балажа бир баьлама чыхартды. Баьламанын вараг кюйняйини йаваш-йаваш сойундурду, ичиндян бир баш тязя пендир чыхартды. Щярфлярин гарасы пендиря чюкмцшдц.

Пендири каьызларын цстцня, йеря гойду, сонра хуржунун щямин эюзцня бир дя бахды, щеч ня демяди, щеч ня эюстярмяди. Хуржунун о бири эюзцнц ачды, орадан да бир банка гатыг чыхартды, ону да бир тяряфя гойандан сонра хуржунун гунжларындан тутуб аьзы ашаьы тутду, силкяляди, гылчыгсыз сцнбцлляр сайсыз-щесабсыз чиликляр кими йеря ялянди. Бу сцнбцллярдян азы он кило буьда чыхарды.

Онларын цчцндя дя ейни щейрят варды, цчцнцн дя эюзляриндя ейни суал охунурду: бу, кимин щюрмятидир? Юз сцдсцз сцрцсцндян чыхан бу сцдлц гойун кимдир? Онлара нифрят бясляйян бу жамаатын ичиндя йяни еля бир адам ола биляр ки, Мещдини истясин, онун цряк аьрысыны азалтмаьа чалышсын?

- Щяр кимдирся, пайы чох олсун, - дейя Мещди дясмалыны чыхарыб кор эюзцнцн йанаьы ашаьы сцзцлян йашыны силди.

Тосу адамын бир эюзцнцн аьладыьыны биринжи дяфя эюрцрдц. О, ня биляйди ки, атасы ичин-ичин аьламаг истяйиб, лакин кор эюзцнцн бу эизли фярйады эюстяряжяйини унудуб.

Назлы ялляри иля цзцнц юртцб бирдян-биря еля учунду, еля щюнкцрдц ки, еля бил цряйи аьзындан эяляжякди, эюзляри гопуб овжуна дцшяжякди, инди ялляри иля эюзлярини дя, цряйини дя юз йериня, юз йувасына гайтармаг истяйирди - щялялик йашамаг цчцн, сары кцляшликля башланан тязя бир талейин сарылыьындан чыхмаг цчцн, яринин досту Мещдини бир йаз йашыллыьына говушдурмаг цчцн, онун эялиши иля буланан бир кюрпя бяхтини дурултмаг цчцн...

- Бяс ня дейим, Назлы? - Мещдинин сясиндя бир Кярям шикястяси чалынды - Кярям Ярзурумун башында иди, йолуну гар-тар баьламышды. Охуйурду: эюрясян, йаз эяляжякми? Эюрясян, илляр узуну ишыьа щясрят дахмада йеня там йанажагмы? Эюрясян, о кцскцн, о гямли дахманы инсан сяси, инсан няфяси бир дя эцлдцряжякми? - Эюрмцрсянми бизи ня эцня салыблар, Назлы?

Назлы йериндян дяли кими галхды. Сцнбцлляри хышмалайыб эюзляриня долдурду, йаванлыьы да цстцндян гойду, хуржунун аьзыны кюзяди.

- Биз щеч кимин миннятли чюряйини йемяйяжяйик, Мещди, - деди, - йа ажындан еляйяжяйик, йа да юз аьлымызла, юз ялимизля, юзцмцзя бир эцн аьлайажайыг.

- Бяс бунун йийясини нежя таныйажаг, нежя тапажайыг, Назлы?

- О мяним бойнума... Буну Тоса бала да билир.

- Няйи?

- Хуржун мясялясини.

- Эцдцмлцнцндцр, - Тосу атасы ондан сорушмамыш кяся жаваб верди. Хуржуну чийниня алды. Бу саат апарым, евиня верим.

- Чюряк йе, сонра, - Назлы хуржуну онун чийниндян алыб йеря гойду. Ня фикирляшдися сюзцнц дяйишди, юз дедийиндя дурмады; - Апарыб кцляшликдя юзцня верярик...

 

***

 

Эежядян чох кечмишди. Ня Мещди йатмышды, ня дя Назлы. Тосу ися ахшамдан хурд дцшмцшдц, бязи гожалар тяки хорулдайырды. Щярдян о йан-бу йана ашырылыр, зыьылданырды. О инилдядикжя Мещдинин йарасы зоггулдайырды, ону чимир елямяйя гоймурду: онун чюряк дярди чякяси вахты идими?! Эяряк йейяйди, эейяйди, юз тай-тушларына гошулуб баь сыьырчынлары кими белядян беля сякяйди, ойнайайды, эцляйди. Йетим галды, тяк галды. Атасы эялди. Севинди. Еля билди эежясиня эцндцз эялиб. О эюдяк юмцрлц севинжи кядяря дюндц. Бу зящярин сарылыьы эюзляриня чюкдц, сясиня, няфясиня чюкдц, евин гытлыьыны, гящядлийини жящянням язабына дюндярди, онун бойнуну пайыз бянювшяляри тяки бцкдц. Юмрц-эцнц чюлляря, сары кцляшликляря, сцнбцлляря сяпялянди. Щяр сцнбцлцн йанында бир илант гыврылды, бир илан йатды. Бу иланлар ону эюзляри иля, сюзляри иля чалдылар. Бу иланлар торпагда галыб зай оласы сцнбцлляри дя она чох эюрдцляр, нахыра йедиртдиляр, нахырын дырнаглары алтында яздиляр, итирдиляр, ушагдан ата щейфи алдылар. Инсан чох шейи итиряр, йеня дя йашайар, анжаг чюряйини кясярсян - еляр, мящв олар. Атасына эюря онун да чюряйини кясмяк истядиляр, Назлыйа эюря сары кцляшлийя тюкцлцб галан сащибсиз сцнбцлляря йийя чыхдылар.

Мещди кюксцнц ютцрдц.

Назлынын аста сясини ешитди:

- Юлмяйяжяйик, Мещди, горхма!..

Мещди хырылдады:

- Ялбяття!..

Арайа ийнябатмаз, хянжяркясмяз сцкут йатды. Бу сцкуту Назлынын сяси йарды:

- Еля щирслянмишям ки!.. Щирс йаман шейдир; адамы юлцмцн цстцня дя апарыр.

Мещди юскцрдц:

- Дарыхма, щяр шей дцзяляр. Али Баш Командана йазмышам.

- Бунлары ки беля эюрцрям, сяня эцн веряжякляр, ишыг вермяйяжякляр.

Мещди ону бу сющбятдян йайындырмаьа чалышды; чцнки Назлы ушаг дейилди, она юртцлц жаваблар вериб алдада билмязди. Щяр ня данышса, эяряк дцз данышайды, сюзцндян-сющбятиндян бир тутум чийлик гоймайайды. Назлы ися Мещдинин ачыг данышыгдан ня цчцн гайдыьыны йахшы билирди. Билирди ки, бу ата-ювладын сон бядбяхтлийиня баис одур, онун юзцдцр. О, бу евдян, бу кянддян чыхыб бирдяфялик эедя билярди. Лакин шикяст Мещди, кюрпя Тосу онсуз доланардылармы? Онларын  чюряйини ким биширярди. Палтарларыны ким йуйарды? О эедяндян сонра да Мещдийя пис бахмаздылармы? Демяздилярми, юзцнц йцз тямизя чыхарт - ня хейри?! Сян бир йастыьа баш гойдуьун юмцр-эцн йолдашынын рущуна да щюрмят гоймадын, «ясэяр достунун арвадыдыр» дейиб бир лячяри евиня эятирдин. Юз евин жящянням, евин бир дцздя, ирямядя тяк олсайды, кимин ня иши галмышды, юз «що-щеч»ини юзцн билярдин, амма ону эятириб кяндя чыхартдын. Кяндимизин эюзц йолларда галан эялинляриндян утанмадын. Эюзляринин йашы щяля дя гурумамыш бажыларын щяйасындан хяжалят чякмядин. Севинж щясрятли, фярящ нисэилли кюрпялярин сайыл эейим-кежиминдян юлцб йеря эирмядин, сач-саггалы вахтсыз аьармыш ата-аналарымызын гямли бахышларындан гызармадын, евляндин. Щамынын гарны ган аьлайан вядя кюнлцня той щавасы дцшдц. Инди эюрдцн ки, ажындан юляжяксян, эятирдийин лячяри йола салдын. Бизим эюзцмцзя кцл цфцрмя, сяни йахшы танымышыг.  Йцкцн яйилиб, инди она эюря адам олмусан, шялян архана дцзялян кими йеня щямин шейсян.

- Щеч билмирям, нейним, Мещди?

Назлынын бу яйри суалы дцз жаваб истяйирди, щям дя бу сорьуда юз щцнярсизлийини бойнуна алмайан бир тярс кишийя тювмят, юзц дя арвадд тющмяти йох идими?! Доьрудан да биржя арвады да сахлайа билмяйян кишидян ня киши!.. Ону юз йувасындан нийя перикдирирди? Ону юз йурд-йувасындан нийя ойнатды? Инди о юз евиня щансы цзля гайыдайды? Эяляндя демямишдими, дава гуртарандан сонра эяляжям. Дцнйаны аьзына алан о йаньын щяля дя юлязимирди, о, бяс беля тез вахтсыз-вядясиз гайыдышына ня ад гойсун?

- Няйи дейирсян, Назлы?

Мещди санки ондан щеч ня сорушмурду, юз йумругларыны юз башына вурду: «Ай аллащ, бу ня иш иди. Мян дцшдцм? Ай танры, бу ня гялят иди мян елядим?

Назлы о сясдяки зцлмц дуйду. Щисс едирди ки, Мещди бу саат дянизин ортасында гярг олмуш бир эями тахтасыдыр. Бу тахта бу дяниздя щяля чох галажаг - бащар йелляри ясяня кими, дянизин дальа ганадларына гона-гона бир сащиля чыхана кими...

О кцляк щачан ясяжяк, дянизи щачан дальаландыражаг, бу тахта узаг сащаиллярля щачан эюрцшяжякди?

- Сабащын дярдини дейирвм - Назлы Мещдийя гыймады; эюрдц ки, сорьу-суалы ажы рузиэара дюнцб, бу рузиэарла йаралы бнр аьаж ялбяйавадыдыр, бу рузиэар щямин аьажы гол-гол, будаг-будаг сыздыражаг, сюзцнц дяйишди. - Эцдмцлцн хуржунуну юзцня билирсянми нежя вердик?

- Нежя? - Мещдинин сясиндя юлцм хята-бяласындан гуртармыш адамын дува-сянасы варды. - Ня тящяр?

- Биз она йахынлашдыгжа нахыры топуглады, дярядян дяряйя ашырды - юз хуржунуду чийнимиздя эюрцб танымышды. Сонра дикдиря гойуб гайытдыг.

-Эюрдцмц?

- Эюрдц.

- Айры эюрян олдуму?

- Щамы бизя бахмырдымы?!

- Инди дя она той тутажаглар.

- Еля нийя?

- Ещ... - дейя Мещди сюзцня хейли ара верди. Сян бу жамааты танымырсан. Аллащ щеч кимин ясэисини бунларын йанында тцстцлц елямясин, еля ки еляди, вай щалына!..

Данышмадылар, чцнки Тосунун галхдыьыны, ешийя чыхдыьыны ешитдиляр.

- Йаман гочаг, аьыллы ушагдыр, - Назлы пычылдады. - О биздян чох фикирляшир.

Сусду.

Мещди юскцрдц.

- Билирсянми няйи?

- Няйи?

- Бу ишин ахырыны...

Мещдини юскцряк бир дя тутду. О боьула-боьула хейли юскцрдц, ара верди, бир дя башлады. Назлынын нежя дурдуьуну, сящянэдян касайа суйу нежя тюкцб эятирдийини билмяди. Ону эюрдц ки, аь даьыныг гара сачлары аь чийинлярини юртмцш Назлы башынын цстцндядир, онун аь голунун, аь биляйинин, аь ялинин бири бойнунун ардына узаныр, о бири ялиндя ися галайлы мис каса... Юзц дикялмяк истяди, анжаг тярпянмяди, гара бойнунун бир аь голун коьасына кечмяйя, аь коьада, сыхылмаьа, язилмяйя ширин бир ещтийаж дуйду. Ня олайды, о бири ял дя онун кцряйиня йапышайды, долу синя синясиня йатайды, одлу бир няфяс цшцйяйди, титряйяйди, цз-эюзцндя эязяйди, киши ещтирасы ахтарайды, киши ещтирасыны тяслим олайды.

Мещди аь голун коьасына кечян бойнуну тярпятди, эуйа галхмаг истяйирди, лакин яксиня бцтцн аьырлыьыны бойнунун кюкцня салды, аь голу бойнунун кюкцндя хейли язди.

Назы:

- Щяля суйуну ич, - деди, - Тосу эяляжяк...

Гапы дюйцлдц.

Назлы касаны тез айнанын габаьына гойуб айагларынын ужунда юз йатаьына сякди. Еля билдиляр Тосудур, бу да онун йеришинин сясидир. Онлар щяр сяси дцз тутасы, дцз сечяси щалда дейилдиляр; бир билякля бир бойунун тямасы онларын башында топ атмышды, гулагларына бир тювшяк щиссин, бир лящлян дуйьунун кцйц дцшмцшдц.

Гапы бир дя дюйцлдц, сонра ев йийясини чаьырдылар.

- Мещди?.. Я, ня бярк йатмысан?

Рящим кишинин сяси иди.

Мещди тялям-тялясик эейинди, голтуг аьажрларыны таггылдада-таггылдада ешийя чыхды. Ейвандакы дямир чарпайыда отурду. Чарпайынын цстцндя ня палаз, ня дя бир дюшякжя варды.

- Эежянин бу вахты хейирдими, а Рящим киши? - Мещди сорушду, она отур демяди, биржя эюзцнц гаранлыгда аьарда-аьарда цзцня бахды. - Йохса бизи йохламаьа эялмисян ки, эюрясян дейилянляр дцздцрмц?

Рящим киши ажыгланды:

- Я, бир ганажаьын олсун, гапына эялмишик...

Мещди кюнцлсцз диллянди:

- Отур, ня дейирям...

Рящим киши дя чарпайыда яйляшди:

- Катиб цстцмя од тюкдц.

- Щачан? - Мещдинин сясиндя бир кюрпя севинж, бир кюрпя тясялли титряди. - Бу эцнмц?

- Йох, еля индижя. - Рящим киши сясини боьазынын кининдя боьа-боьа данышды. Мяня итин сюзцнц деди.

Идарядя, телефонун йанында щяр эежя нювбятчи дайанырды. Район мяркязиндян райком катиби, щярби комиссар тяжили зянэ вуранда, совет сядрини, колхоз сядрини истяйяндя онлары чаьырырды. Инди дя, бир аз бундан габаг райком катиби Рящим кишини телефона чаьыртдырмышды, ажысыны аьзынын колхоз сядринин цстцня тюкмцшдц. Демишди ки, Мещди Али Баш Командана мяктуб йазыбмыш. Орадан Бакыйа, Бакадан да бура данышдылар. Сян бир Вятян ялилини бир ишля тямин едя билмирсянся, даща орада ня гаралты еляйирсян? Башсыз галан бир ясэяр достунун арвадыны евиня эятириб, она кюмяк дуруб, бунун няйи писдир? Бир дя сяня ким ихтийар вериб ки, жябщядя юлмцш бир ясэярин аилясиня йаьдырылан бющтана ясасланыб ону жязаландырасан? Инсаны ишсиз гоймаг совет щюкумятиндя щачандан жяза цсулу олуб? Эялян бцрода ясэяр аилясиня, йаралы, шикяст ясэяря етинасызлыьын, онлара вердийин мяняви язаб мцзакиря олунажаг. Юзцн дя аьсаггалсан, дцнйа йоруб йола салмысан, амма ушаг кими иш эюрцрсян. Мещди эюр ня гядяр аьыллы адамдыр ки, сянин йериня эюз дикмяди, деди, мян шикястям, иннян беля сядрлийи чятин бажарарам. Нийя бажармыр, бажарарды, щяля бир аз о йана да кечярди. - Истямяди адына "мярдимазар" дейилсин. О, сядр ишлямяк истяся, бизим ихтийарымыз йохдур она «йох» дейяк, чцнки мцщарибяйя щямин вязифядян эедиб. Бу барядя хцсуси гярар вар. Дювлятин гярарыны бизим щяддимиз нядир, позаг, яксиня, щямин гярар вя эюстяришин йериня йетирилмясиня чалышмалыйыг.

- Сян йухары мяктуб йазмышдын?

- Йазмышдым, амма беля тез жаваб эюзлямирдим.

- Нийя, сян дейирсян бизимкиляр жамаатын гейдиня галан дейилляр?

Мещди ону йахшы таныйырды. Билирди ки, кянддя щеч кимин юзцндян бир бармаг йухары олмасыны истяйян дейил. Ону эежянин, ону ютянин, йа да йувасына сойуг су балайажаьы адамын дилиндян сюз алмаьа чалышандыр, юзцнц гощум, дост кими эюстяря-эюстяря чянясини бош гойан, адама дил ачдыран, сонра да дилиндян тутуб сцрцтмя чякяндир, эюзцкюлэяли, эюзцгыпыг еляйяндир. Она "шейтан Йусафин оьлу" дейирдиляр. Бир дя эюрцрдцн арасы сярин олан адамы мяжлис-мярякядя, щямин адамын тякяринин иряли ишлямяйя башладаьы бир вахтда дамьалады: кющня фикирлидир, йениликля арасы йохдур. "Сцбут едимми?" щяминш адамын авазы ня иди ки, шейтан Йусифин оьлунун цстцня габарсын, назик яйирмяли, назик бцкдцрмяли, назик тохумалы иди.

Мещди Рящим киши юзц нежя вар, еля таныйырды:

- Мян ня еля фикирляшярям, ня дя еля дейярям. Рящим киши эюрдц ки, Мещди гармаг атдыран, гармаг тутдуран дейил, довшан овуна чыхмады. Горхду «айы галдырсын»:

- Сяня ня иш верим?

- Мяндян ютрц ня фярги, иш олсун.

- Бир пожарник йери вар.

- Йох, Рящим киши.

- Нийя, Мещди? Бунун няйи писдир? Эцндя бир дяфя хырмана, тайалара баш чякяжяксян... Яли-айаьы гуру... Ортада йейиб гырагда эязяжяксян. Сяня дя бу саат беля    иш лазымдыр. Гычан беля, эюзцн беля... щяр айын башында дуружа йериндян эютцряжяксян...

- Истямирям.

- Айры бош йерим йохдур ахы!..

Мещдинин хябяри варды ки, шейтан Йусифин оьлу йцз сифятли, йцз диллидир. Адамы цздян йаьлайан, алтдан Ясэярлийя эедянлярин, гайыдрса, яввялки йерляриндя ишляйяжяклярини билмямиш олмазды. Онун индики горхусу бу иди. Мещди тяляб ется, ону сядрликдян чыхарардылар. Мещди щисс едирди шейтан Йусифин оьлу ону йаньынчы гойажаг, сонра да, эежянин бириндя, йа дярз, йа да от тайасынын бириия од вурдуражаг, адыны да гойажаг, "юзц йандырыб, юзц од вуруб; она эюря ки, ферманы, анбар истяди. Истяди ки, газ вуруб газан долдурсун, ниййяти эюзцндя йанды, жамаатын малына гясд еляди, еля билди, йахасыны ялимиздян гуртаражаг. Дярз тайасына од вурдуьу йердя филакяс эюрцб. Бу да коммунист!.. Мян онун ясэярликдя дцшмян эцллясиня туш эялмяйиня гятиййян инанмырам, щяр ня олубса, юзц юзцня еляйиб..."

Мещди индийя кими фикирляшмишди ки, бу щалда колхоз сядри ишляйя билмяз, йухарынын, ашаьынын йанында цзцгара олар, щям дя шейтан Йусифин оьлу ачыгжа йцз щогга чыхарар, ону-буну далашдырар, юзц дупдуружа гырагда дурар. «Мяним ора-бура йцйцрян вахтым дейил, бу вядя эяряк эежя-эцндцз билмяйясян, голуну чырмайыб киши кими ишляйясян, щям бураны киридясян, щям ора, юзц дя щямишякиндян он гат артыг кюмяк еляйясян. Йох, яляйим яляниб, даща хялбирим дя эюйдя фырылдайыб, мян бажармарам. Щейван башындан баьланар, инсан дилиндян. Дилимя эюря ки, дийирчяйим олмайажаг, сясими нийя чыхарым?!»

Мещдийя еля эялмишди ки, давадан габаг да колхоз сядри истяйян "мяни сядр сечсяляр, беля едярдим, еля едярдим, - дейян, щеч кимин эюрдцйц иши бяйянмяйян шейтан Йусифин оьлу инди Мещдинин бядиня кетмяйяжяк, онун юзцня бир эцн, бир эцзяран дцзялтмясиня янэял тюрятмяйяжяк; чцнки Мещдинин сядрлийи дилиня эятирмямяси шейтан Йусифин оьлуна явязсиз йахшылыг иди, сонсуз щюрмят иди. Демя, Рящим киши Мещдидян щяля да горхурмуш, еля билирмиш ону «атдан салажаг, сядрлик йящяриня йеня юзц галхажаг". Демя, Мещдини бир гара гяпиклик елямяйинжя динжялмяйяжякмиш.

- Сяндян щеч ня истямирям, Рящим киши.

- Бяс евиндя щачана кими аж-сусуз отуражагсан?

Шящяря эедяжям.

- Ишями?

- Щя.

- Катибя беля дейимми?

- Де, нийя демирсян!..

- Амма мян сцдлц гойунун юз сцрцсцндян чыхмасыны истямяздим. Юз ейбимизи юз эейимимиз юртся, даща йахшы олмазмы?

- Йох, Рящим киши!.. О эялин бурда гала билмяйяжяк.

- Инжидим сяндян, жанынчцн. Биз киши дейилик йяни сян чюлляря дцшцрсян?!

Мещди она жаваб вермяди, дуруб ичяри кечди.

Рящим киши дя йашына, саггалына щюрмят гойулмайан адам кими дейиня-дейиня эетди:

- Аллащ бу жамаата лянят елясин!.. Гоймадылар кишинин оьлуна эюрцм-бахымымыз олсун. Мян она эюзцмцн йаьыны да йедирмяйя щазырам, амма нейним, сюзцм кечмир, мяним юйцд-нясищятими бир дангы щцрцшц дя щесаб елямир.

Тосу аралыда дуруб онларын сющбятиня гулаг асмышды. Атасынын эедяжяйини, шящяря кючяжяйини, орада ишя эириб ишляйяжяйини ешидяндян цряйи цшцмяйя башламышды. Демяк, Назлы да эедяжякди, о, бу бош бужагда тяк галажагды.

Ичяри эирян кими долухсуна-долухсуна сорушду:

- Дядя, мяни апармайажагсан?

- Сяни дя апармайанда бяс кими апаражам, Тосу? Щеч сянсиз дура билярямми?!

Дан йери гыпгырмызы газармышды. Санки эцндцз эетмяк истямяйян эежянин ятяйиня од вурмушду, йандырырды эежяни, цфцгя топалашмыш гара булудлар да йанан эежянин тяпя-тяпя эцлляри иди. Бюйцйцрдц, сонра дилимлянир, ахырда ися сцзцлцр, цзцлцр, бир сямтя ахырды бу эцлляр. Еля бил эцндцз кцляк ясдирир, йандырдыьы эежянин кцлцнц йелляря верирди.

Тосу йеня йатмышды, ширин-ширин мышылдайырды.

Назлы пычылдады:

- Доьруданмы шящяря кечяжяйик?

 Мещди алчаг сясля жаваб верди:

- Йох!..

- Бяс о кишийя нийя еля дейирдин?

- Чох хятакар адамдыр.

- Бяс сящяр кечмядийимизи ешидяндя ня тящяр олажаг?

- Эцжц чатмайажаг.

- Нежя?

- Дарыхма эюрярсян...

Назлынын бир яли чарпайынын башындан ашды, Мещдинин алнына гойду. Мещди бу яли тутуб тцклц цзцня сыхды...

 

***

 

Мещди тязядян щараса эетди. Онун ня цчцн эетдийини ня Назлы билди, ня дя Тосу. Тосу беля эцман етди ки, атасы йа машын, йа да араба эятиряжяк, икижя-цчжя шялялик ев айын-ойунларыны йыьышдыражаг, бу кяндля ябяди олараг видалашажаглар. Назлы ися Мещдинин бу щярякятиндян, бу ишиндян баш ачмырды; киши гуша дюнмцшдц, голтуг аьажларыны йеря вурур, иряли еля щоппанырды ки, еля бил зямисиня афат чяйирткяляри долмушду, онлары гырмаьа тялясирди. Цзцндяки итилик, эюзцндяки овхар да санки няйися кясяжякди, бир шикястин саьлам щцняриня йол ачажаг, онун цряк тяпяриня мейдан веряжякди.

Тосу иля Назлы эцнорта цстц ешитдиляр ки, райкомун машыны кяндя эялиб, ичиндя дя Мещди. Катиб колхоз идарясиня эириб, шейтан Йусифин оьлуну чаьыртдырыб, гярары охуйуб, сонра да дейиб ки, тящвил-тяслимя башлайын, тясяррцфат щесабларында, яйрилик, исрафчылыг оларса Рящим киши, щансы йанда олса да, жязаланажагдыр. Цмум-ижлас чаьырыб сядр сечмяйя ихтийарымыз йохдур, чцнки бу киши юз йериня партийа вя щюкумятимизин гярарына эюря гайтарылыр.

Гуйруьу дцйцлмцш кящяр ат ахшам цстц Мещдинин доггазында сахланды. Ат гашовланмышды, тумарланмышды, йящяринин цстцня бир дюшякжя дя гойулмушду. Ат фынхырырды, дырнаьы иля йери газыйырды.

Кишняди, еля бил сащибини чаьырды, еля бил кящяр дя дцнйанын йахшы вахты яйляндийини доггаза эятирилдийи цчцн севинирди; санырды ки, дцнйа йеня дцзялиб, йеня бясдир дейинжя арпа-саман йейяжяк, бичяняклярин ян йахшы йерляриня щюрцкляняжяк, тойларда зурначыларын габаьында дуражаг, щава алыб щаваланажаг, ойнайажаг, сонра да чюлляря цз тутажаг, гачарагдан галана гядяр чапажаг, щяр даьда, щяр дярядя бир илдырым гойуб кечяжякдир. Кящяр санырды ки, о, бу доггаза эятирилян эцнлярдя илхы варды, щярдян илхыйа бурахыларды, сонра о бойда илхыдан беш-он йабы галды, йягин, щямин илхы щараса апарылмышды, инди эери гайтарылыб, о йеня дя щямин илхыйа гатылажаг...

Кящяр бир дя кишняди.

Мещди голтуг аьажларына шястли-гясдли бир йериш йеридя-йеридя доггаза чыхлы. Мещтяр онун цзянэисини басды. Мещди голтуг аьажларыны Назлыйа вериб йящярин гашындан йапышды, атын белиня галхды. Кящяр гулагларыны гырпыб йана ьяриди, эери дюндц, йорьа, ловьа бир йериш ачды.

Анасы Тосуйа данышырды ки, атан щяр сядрин тайы дейилди, даьдан аьыр ады варды, дцнйа долусу хятир-щюрмяти варды. Иши эюйнян эедярди. Ижласда-задда бир дяфя дя данланмамышды. Ямяк эцнцня пендир дя, йаь да, йун да, йумурта да бюлцрдц - бу, щяр колхоз сядринин щцняри дейил. Иняйи, гойун-кечиси олмайана фонддан кюмяк еляйир, ири, хырда давар алдырырды. Алма-армуд цзцнц нахошлайандан-нахошлайана эюрянляря баь салдырырды. Инди эюрцрсянми щярянин бир баьы вар ки, гушу айаьындан тут. Щамысы онун ишидир. Щамынын бойну-боьазы йаьланмышды, рянэиндян ган дамырды,  аьзынын йели адам йыхырды.

Района эялян ян щюрмятли гонаглар бизя эятирилярди. Бу дарысгал отаьымыз, бу алчаг евимиз мяня дя, гонаглара да еля эениш, еля щцндцр эюрцнярди ки... Боллуг йаман йахшы шейдир, бала, щяр шейи башындан йаьдырсан, гуружа дашын да бяйлийи, аьалыьы, ханлыьы тутар.

Тосуйа еля билди ки, бу ахшаммы, йам да сабащ евляриня гонаглар эяляжяк. Анасынын данышдыьы евдян, вардан-щалдан ня галмышды ки... Атасы бир уждан шящяря дашымышды. Гонаглар нядя йатардылар?

Вар-дювлят эцней гары кими имиш, сяфалят туьйаны ону тез яридярмиш. Ажлыг щяр шейи нежя тез йейяр, нежя тез йоха чыхармыш. Бужаг бошаланда инсанын эюзц нежя чох ажармыш, инсан нежя доймаз-тохтамаз олармыш. Ажлыг бязи гощумлары, гоншулары нежя тез дюндярярмиш - Тосу эюрмцшдц ки, чувал-чувал тахылы оланлар да ган аьлайырлар, щамыдан чох сызылдашырлар, эцндя бир яризя йазыб колхоз сядриндян борж истяйирляр.

Эцдмцлцн ушаглары чюряк дейиб аьлашардылар. Амма йаьы кцпядя ажыйар, тахылы гуйуда кифлянярди. Щярдян буьданы эежя йеля верярдиляр. Арвады ушагларынын йахшы палтарларыны сандыьа йыьмышды, йер щанасында памбыгдан, дана кюкц галынлыгда «парча» тохумушду, бу «парчадан» ушагларын щярясиня бир шалвар, бир туман тикмишди. Бу шалвар сцртмякдян ушагларын гылчаларыны йара елямишди. Йаз эяляндя ушаглары даьларын дюшцня дарашдырардылар. Жамаат онда билярди ки, пенжяр чыхыб. Эцдмцлцн ушаглары ахшам цстц евя гайыданда бир хуржуну пенжярля долу эятирярдиляр, щамысынын да аьзы пенжяр йемякдян, эюмэюй оларды.

Эцдмцлцн арвады юзцндян дя биж иди: щяр эцн гоншулардан биржя каса ун алмаьа эялярди. Дейярди ки, ушаглар ажындан гырылыр, нечя эцндцр яляк чеврилир, кюрпяляря умаж бишириб башларыны бу ахшам бир тящяр гатажам. Гоншуларын щамысы, щятта Тосунун  анасы да биля-биля ки,  онларын бир гуйу тахылы вар, цйцдцб, бишириб йейяси олсалар, ики-цч илляриня чатар, Эцдмцлцн арвадыны йеня дя бош гайтармырды, бир йоьрумлуг уну тян йары бюлцрдц.

Тосуйа инди еля эялирди ки, жамаатын эюзц ажлыгдан горхуб, атасы бирин явязиня мин гандырса да, Эцдмцлляр юз гылчыгларыны гуйудан чыхармайажаглар...

- Назлы хала, атам эяляндя, ня йейяжяк?

Назлы щяйятя сцпцрэя чякирди. О, байагдан бяри дюшякляри, йастыглары да чюля чыхарыб чырпмыш, столу, стуллары айналары йаш яски иля силмиш, миллярин тозуну, торуну алмыш, евин торпаг дюшямясини ширялямишди. Еля бил бу ахшам бу евдя балажа бир хейир иш мяжлиси гурулажагды, йа да бир-ики гонаг эяляжякди. Назлынын цзц эцлцрдц. Бу эцнортадан сонра ев йийяси кими щярлянирди, еля бил щяр шей юз йериндя олмаса, киминин цзцня ня сюз эялся онун арвадлыьына эюря эяляжякди, киши утанса онун габилиййятсизлийи, онун сялигясизлийи утандыражагды. Еля бил щяр эюз данлаьындан, щяр цз анлаьындан, она да чатажаг, она да дяйяжяк, ону да аьрыдажагды: «Варыны, щалыны сел апарды, бяс аьлыны, камалыны ня апарды?».

Назлы дикялди, сачларыны ялинин архасы иля дала атды:

- Биз аш йесяк - о да аш, биз даш йесяк о да даш...

- Еля демирям...

Назлы сцпцрэяни йеря атыб Тосуну синясиня сыхды.

- Бяс нежя дейирсян, Тосу бала?

Тосунун цзцнц севинжли, истякли, шцкцрлц бир няфяс охшады. Беля бир няфясин бащар щялимлийи онуни башына ютян гышда ахмышды. Тосу чиммишди о няфясин дурулуьунда, тямизлийиндя, онда атасындан мяктуб эялмишди. Атасы йазмышды ки,  йцнэцлжя йараланмышам, хястяханадайам, евя бурахажаглар. О, нежя йараланмышды ки, ясэярликдя сахламырдылар, евя йазырдылар? Йцнэцл йаралыны, саьаландан сонра, жябщяйя эюндярмязлярми?

Бу суалларын щеч бири анасыны дцшцндцрмямишди, «бурахажаглар» хябяри она бир дцнйа баьышламышды. Бу гайыдан дцнйада онун ярли эцнляри варды. Ярли эцнляри онун гялбиня, онун хатириня позулмаз нахышларла йазылмышды.

Онда анасы Тосуну беляжя гужагламышды. «Эюзцн айдын, Тосу бала», - демишди. Сясиндя бир кюрпя севинжи чырпынмышды, бир ширин истяк учунмушду.

Онда анасы яринин гайыдажаьыны ешидиб севинмишди, бяс Назлыны ня фярящляндирирди?

- Бялкя гонаг эялди.

- Нейняк, эялсин дя... Аллащ веряндян...

Доьрудан да гонаглары эялди. Анжаг бу гонаг узагдан эялмямишди, юз гоншулары Эцдмцл иди.

- Эял яйляш, Эцдмцл ями, - Назлы она ейванда йер эюстярди. Лакин Эцдмцл яйляшмяди, чомаьынын ужуну синясиня дайайыб щяйятдяжя дайанды.

- Киши эялмяйиб щяля?

Тосу кинини сахлайа билмяди:

- Нейнирсян?

Назлы ону данлады:

- Онда ня эцнащ вар, Тосу бала? Эюрмядинми ахырда бизя ня йахшылыг елямишди!..

Эцдмцл дюнцб эетди, бир дя кящяр доггазда кишняйяндян сонра эялди. Ушаглары да далынжа тюкцлцшцб эялмишдиляр. Щамысынын ялиндя ойма йахмасы варды, сандыьа йыьылан палтарлар инди щамысынын яйниндя иди, ушагларын щамысындан гоз йарпаьынын ийи эялирди.

Эцдмцл яйяжляйя-яйяжляйя эятирдийи гара тоьлуну щяйятдяжя щачаланды, йыхды, бир айаьыны бойнунун кюкцня гойду, басды, тоггасындан асыб йана сыьадыьы бычаьынын тюрпцсцндян тутуб иряли чякди, бычаьы дяри гынындан сыйырыб чыхартды. Бычаьынын сойуг аьлыьы гаранлыгда даш шимшяйи тяки ойнады. Ушаглары тюкцлцшцб щяряси бир ялини тоьлунун айагларына чатдырды.

Бу, ня кеф-дамаг иди? Йохса даща гуртармышды, бундан Назлы иля Тосунун хябяри йох иди?

Тосу атасынын цзцня бахды.

Мещди Назлынын йандырыб ейванын орта милиндяки гармагдан асдыьы шахлы лампанын алтында отурмушду. Юз дибиня ишыг салмайан лампанын бир нялбяки кюлэяси онун габаьына, о бириндян хейли иряли узатдыьы йаралы айаьынын чюл тяряфиня дцшмцшдц. Кор эюзцня эцн дцз сарыдыьы гара гумашы щяля дя ачмамышды. Суращыйа сюйкядийи голтуг аьажлары о гядяр сцртцлмцшдц ки, пар-пар парылдайырды.

Кюйняйинин баш дцймясини ачды, бойунлуьунун далындан тутуб эери чякди, бурада-еля бил боьулурду. Додаглары гачды, эцлцмсцндц. Тосу щеч беля ажы тябяссцм эюрмямишди. Ширин дя бу гядяр зящярли олардымы?! Кишинин, еля бил, гара гумашынын алтындан додагларына зящрмар ахмышды, о гырмызы тябяссцмц юзцнцн зяггум рянэиндя бойамышды.

- Буну нейнирдин кясиб, а Эцдмцл?

Эцдмцл бычаьын ганыны тоьлунун йунуна силиб дцзялди. Щамбал гашларыны галдырдыьы йцкцн алтында сындыра-сындыра иритди:

- Бя индя дя кясмийиб щачан кясяжяйик?

- Гурбан демишдин? Нийя вахтында кясмирдин?

- Вахты йаса дцшмядими?

Эцдмцл ялцстц жаваб верди, еля бил ондан ня сорушулажаьыны габагжадан билирди, демяйя сюз щазырламышды, Мещди ал истяйирди - ал, шал истяйирди - шал юлчцрдц.

- Гоншусунун гайытмаьыны истяйян адам онан гонаьынын башына о ойуну эятирярдими?

Эцдмцл билди ки, Мещди тярязинин бош эюзцня сцнбцл мясялясини гойур, о пислийи чякир. Эцдмцлцн эюзцндя о пислик бу йахшылыьы яйди, апарды. О, йеня дя дил алтында, сюз алтында галмады:

- О, жамаата эюря еля олду.Бя эюрмядинми щямин эежя гапына йаьлы-йаванлыглы сцнбцл хуржуну эялди? Сяни истямяйян адам жанына жяфа гылыб дизлярини йеря  гойа-гойа кцляшликдян гуш кими дян дянляйярдими?!

- Йахшы, дейяк ки, сян щаглысан, бяс адам гурбаны юз гапы малындан кясмязми?! Сянин беля гара тоьлун йохдур. Бу тоьлуну Рящим кишинин доггазында эюрмцшдцм.

Байагдан бяри дил-дил ютян Эцдмцлцн аьзына еля бил гыфыл вурулду.

-Буну апар онун юзцня вер, де ки, юзц йолнан, шяри колнан эедян олдуьуну чохдан билирик.

- Тоьлу тоьлуйа охшар, а Мещди, амма адамы адама нащаг охшадырсан. - Эцдмцлцн дили ачылды, узанды: - О - Шейтан Йусифин оьлудур, мян дя щалал Мящяммядин.

- Кюкцнцз бирдир. Эютцр, апар, йохса гурдуьунуз тяляйя юзцнцз дцшярсиниз.

Ушагларын йахмалары ялляриндя галмышды. Еля бил эюзляри иля дары цйцдян, даш яридян о ажэюз ушаглар дейилдиляр. Юз аталарынын цзцня даща чох бахырдылар: Йахшылыг нийя пислик йериндя эюрцндц? Бу ширин нийя ажы билинди?

Эцдмцл тоьлунун дал гычларындан тутуб доггаза сцрцдц. Доггаздан сяси эялди:

- Бу да мяним адамлыьым... Мяня дейин эюряк, а донуз оьлу, нийя эедиб юз башынын чибинини горумурсан, кишилик сянями галыб!..

 

***

 

Эежя йарыдан кечяндя гапынын, айналарын аьзында бир сяс йетим-йетим мяляди:

- Ай Мещди...

Мещди эейинжякли узанмышды, йатмамышды, сананыб сайдан кечирилян нахырларын, сцрцлярин дцз эялмяйян щесабы, чобанларын щярясинин бир сюз демяси, бир йалан сюйлямяси, эцнащы бир-биринин бойнуна йыхмасы ону щяля дя дцшцндцрцрдц. Рящим кишинин сайда-щесабда иштирак етмямяси, колхозун тяфтиш цзвляриня «бел баьламасы», щяр иши дцз адам кими чякилиб кянарда дурмасы она гярибя эюрцнмцшдц. Ахы щяр сцрцдян он беш-ийирми гойун, щяр нахырдан алты-йедди иняк, дцйя яскик эялмишди. Чобанлар ахырдан-ахыра нийя демишдиляр ки, биз - аьа нюкярийик, колхозун сядри деди: сцрцн дяряйя, биз дя сцрдцк, эедин бу ишин нежялийини ондан сорушун?

Бу щяля ишин щарасы иди, йохланасы, дцзлцйц, яйрилийи ортайа чыхарасы о гядяр тяряфляр галмышды ки... Сай-щесабы щялялик бялли олмайан, амма эюзлянилян хяйанятляр орталыьа чыханда Рящим киши башыны щансы йастыьа гойажагды?

Бякя чобанлар, нахырчылар щяр шейи онун цстцня нащагдан атырлар, еля билирляр беля десяляр жанларыны, йахаларыны асанлыгла гуртаражаглар? Бялкя онлар фикирляшибляр ки, дцнйа онсуз да даьылыр, бир уждан да биз даьыдаг, бунун бещини-базарыны ким сорушажаг?..

Мещди галхды. Голтуг аьажларыны таггылдада-таггылдада эедиб гапыны ачды:

- Кимсян?

Сяс щяйятдя мяляди:

- Мяням, а Мещди... бир бяри зящмят чяк...

Мещди шейтан Йусифин оьлу она бир иш вермяк истядийи эежяйя кими, еля билмишди ки, ону эюздян салан, ону данлаг, гынаг йери еляйян юзцдцр; юз сяхавятидир, юз цряйя юз гялби, юз рящмдиллийидир. Лакин о эежя щисс етди ки, она дамьа вуран адам Рящим кишинин юз кяляйидир - кимин йанындаса аьзындан гачырыб, о да она дейиб, щяр кяс ешитдийинин цстцня бир аз да юзцндян гойуб тохуйуб. Шейтан Йусифин оьлу истяся, Мещдини пис йелляр, пис селляр апармазды, о габаьа чыхар, жамаатын аьзыны йумарды, Мещдинин пис ишиня дя еля бязяк-дцзяк вурарды ки, щамы юз пешиманчылыьынын ажысыны йейярди. Буну елямяйиб ки, кяндин ян щюрмятли, ян аьыллы адамы башыны итирсин, кючцб щараса эетмякдян гейри чаряси галмасын, о да юз вязифясиедя бярк отурсун, горхусуз отурсун.

Рящим киши гуру йердяжя бардаш гурду. Мещди дя яйляшди.

- Мян сяни истяйян адамам... - Рящим киши юзц дя щисс еляди ки, сяси бош чыхды. - Анжаг сян еля гялби гара адамсан ки, ялими гурана бассам да инанмазсан. О рящмятлик саь олсайды, юзц данышарды. Тякжя бу ил она яризяйнян ики дяфя, щяр дяфя дя йцз кило тахыл вермишям. Яризяляри дя сонра жырыб атмышам, инанмайыб щесабдара йохлатсан, бирини дя тапмазсан.

Евин гапысы ачылды, Рящим киши дя буна эюря сюзцнц йарымчыг кясди. Лакин ешийя чыхан олмады.

Назлы байагдан ойанмышды. Рящим кишинин сясини узагдан ешитмишди, амма онун дедиклярини акйырд едя билмишди. Яввялжя гапы-бажада мяляйян бу йетим сясин тющмятля, мязяммятля долу аьырлыьы сцрцнцб ичяри кечмиш, санки онун цряйиня йцклянмиш, ону сыхмаьа башламышды. Она еля эялмишди ки, кимя бахса да юз кяляйинин цст, щийля-гатыны габаьындакына сарыйан, онун фящмини, зяннини йухуйа веря-веря юз ишини эюрян бу киши Мещдинин дил-аьзыны баьлайыб, инди она щансы яйри-сянядлярся гол чякдиряжяк, сонра ися гурдалатдырыб шоруну чыхаражаглар. Лакин бахды ки, о эцн эюрдцйц чайдаг киши эяйян эежянин ала-торанлыьында дизлянмиш дцкжяйя дюнцб, йеря еля йатыб, еля йапышыб дик данышасы, Мещдини долашдырасы щалда дейил, юз кючцнцн аьыны аь, гарасыны да гара аьламагдадыр.

Эюзляриня инанмайыб гапыны юртмяди, ичяридяжя дайаныб гулаг верди.

Шейтан Йусифин оьлу ися сясини лап алчаьа ендириб юз «аьнаьазыны чалдырмаьа» эиришди:

- Бир сянин арвад-ушаьын дейилди ки, дейяйдим, ня вар ики баш аиляни сахламаьа!.. Бу жамаатдыр, юзц дя беля эцндя эяряк щамысына дайаг дурасан. Она эюря дя быьдан алыб саггала, саггалдан да быьа йамамышам. Бу тящвил-тяслимдя щямишя быьы саггалда, саггалы да быьда эюряжяксян. Щамысыны йербяйер еляйиб дцзялдяжяйдим, тялясийя, гоймащарайа дцшдц: О малларын, гойунларын щамысынын актыны йаздырмышам, биржя баш щякимя, бир дя торпаг шюбя мцдириня тясдиглятмяйим галыб, она да эяряк сян кюмяк еляйясян.

- Мян сянин быь-саггал йаматына шярик ола билмяйяжям, Рящим киши! - Мещди узунэцнлцклц шапгасыны бир дизин кцндясиня эейдириб бир ялини дя цстцня гойан, диэяр ялини ися гаранлыьа мисмар чалырмыш тяки чякижя дюндяриб ойнада-ойнада данышан кишинин кяля-кютцр цзцян бахды. Онун щяряси бир илдырым калафасында эизлянян эюзлярини байагдан да эюря билмямишди. О эюзляр эцндцзляр дя чятин эюрцнцрдц, чцнки Рящим кишинин котан-хыш сцрцлмцш алны о гядяр иряли чыхмышды ки, еля бил склет иди, эюзляринин эиляси чохдан  чцрцмш, йувасы бош галмышды. Щамы дейирди ки, атасы шейтан Йусиф дя беляжя иди. Онун да эюзлярини щеч эцндцз дя эюрмяздин. О бойда эювдяйя баханда еля билярдин габаьында бир гуружа кялля дайаныб - юлц кяллясидир, гябирдян эятирилиб, чяпяр пайасына тахылыб. Рящим дя еля бил атасыдыр, биржя аддым о йана дурмайыб. О ата ушаьынын дили тойда олар, цряйи йасда; цзц эцндя олар, астары кюлэядя... щяр чяпярдян бир чюп эютцрмясяляр, динжяля билмязляр. Аллащ да бунлары беля йарадыб.

Мещдинин инди ялажы олсайды, она дана кими бойунлайыб йыхарды, дизляринин алтына аларды, Назлыны чаьырарды, лампаны лап йахына эятирярди, эюзляринин алтындан тутуб ашаьы цстцндян дя йапышыб йухары дартарды, о бябякляря йахшы-йахшы бахарды. Она еля эялирди ки, о бябяклярдя илан-ягряб йувасы тапар, иблис ожаьына раст эяляр, зянжирли кюпякляр щцрцшц ешидяр. Эюряр ки, о зянжирли итляр эежяляр щамынын ити ачыланда баьлы галыб, эцндцзляр бурахылыб, щяри йердян аьзыганлы гайыдыб. Эюряр ки, ше йтан Йусифин оьлунун эюзляриндяки иланлар йайда йатыб, гышда, щеч кимин аьлына илан-чяйан эялмяйян вядялярдя евляря сцрцнцб, бир цряйин, бир гялби зящярини, зяггумуну нечя жана, гана йайыб. Эюрцр ки, кишинин бябякляриндяки иблисляр мялакя дону эейиниб, гулфалдащланыб, сцфряляр, ожаглар башында отуруб, нечя хейири шяря дюндяриб, нечя досту достдан, нечя гощуму да гощумдан аралы салыб - шейтан Йусифин оьлунун бир чувалына бир дян атыб тахылыны артырмаг цчцн, онун-бунун башыны гатыб юз кцпцнцн ичиня бир гяпик-гуруш артыг йыьыб цздя арыгланмаг, црякдян йаьланмаг цчцн, башынын башыны эижялляндирмяк, эюзлцнцн эюзцня кцл долдурмаг цчцн...

- Йекунлашдыраг, - сонра бахарыг... Анжаг ишин яввялиндян билинир ки, мящкямядя жаваб веряжяксян. - Мещди яллярини йеря дайаг вериб йаралы гылчасыны галдырды, аьырлыьыны о бири гылчасынын цстцня салыб голтуг аьажларына диряня-диряня дурду. - Халг сяня етибар елямишди, эяряк дцз ишляйяйди. - Евя йенялди. - Беля эцндя варланмаьа чалышанын жязасы аьыр олмалыдыр. - Дайаныб эери бахды, Шейтан Йусифин оьлу отурдуьу йердян тярпянмямишди. - Эет йат, щяля ишин ахырына чох вар.

Шейтан Йусифин оьлу гаггылдады:

- Мян йахшы йатажам, амма сян чимир еляйя билмяйяжяксян, а Мещди. Кющня зибилляринин цстцнц ачмаг мяним бу йасар бойнума. Арайа дава дцшдц, эетдин, о кюкдя гайытдын ки, адамын кющня палан ичи тюкмяйя цряйиндян вар эялмяди, демя, йабынын йаьырыны даща чох чапмаг лазыммыш.

Рящим киши галхды, гаралтысы щяйятдя боьанаьа дюндц, гейбя чякилди.

Щяля дя гапы аьзындан чякилмямиш Назлыйа еля эялди ки, щяйятдя гара бир бошлуг галыб, Мещди бу бошлуьа батыб, чякя билмир, щям дя бу бошлуг онларын еви итля щяйатын, дцнйанын арасындадыр, онун юзц дя бу бошлугдан адлайыб о йана кечя билмяйяжяк.

Титряди:

- О ня данышырды, Мещди? - Назлынын сясиндя бир сары йарпаг учунтусу варды.  Бу йарпаг «мян юз будаьымдан доьруданмы гопажам, мян доьруданмы чцрцйяжям, торпаглара щоппанажам, дейирди. Еля бил бу сяс Мещдидян сорушурду: «Мин аьыз ширинлийи иля дейилян щяйат будуму? Йцз кюнцл тохлуьу иля сюйляйян инсанлыг белями олур?»

- Гожа сарсаглайыб. - Мещди Назлынын горхудан гара бошлугдан ейвана чыхды. Еля билир ки, онун индилярдя чюмчя долдурдуьу газана о вахтлар мян дя бармаг батырмышам.

Рящим кишинин гагыгылтысы Тосуну ойатмышды. Онун айнанын габаьында дуруб чюля бахдыьындан Назлынын хябяри йох иди. О, шейтан Йусифин оьлунун да, атасынын да сон сюзлярини ешитмишди. Еля билмишди ки, узагда башланыб атасыны да узаглара апаран, тайганад еляйиб бурахан дава инди лап йахына, онларын гапысынын аьзына эялиб, Тосунун сон цмидини, сон пянащыны да ялиндян щямишялик алажаг.

О да ейвана чыхды. Мещдидян о да сорушду:

- Ня дейирди, няйя эялмишди, ата?

Мещди голтуг аьажынын бирини голтуьу алтында сыхды, ялини галдырыб оьлунун чийниндян ашырды, Тосуну юзцня сары чякди, синясиня йапышдырды. Пычылдады:

- Йедди паранын йери эюйняйир, нейнясин? Даданан гудурандан пис олар. Бу да еля... Шейтан Йусифин оьлунун бир сели вар, габаьындан гачдын, сяни итириб-батырана кими говажаьыг, еля ки синяни вердин, юз дашыны юз башына гайтардын, дизлярини йеря гойуб иландили чыхаражаг.

Чюллярдян котан сяси эялди. Щансы котанын тякярися йаьсыз иди, охуйурду. Щярдян сяси батырды, бир дя ачылырды. Бу нечя илдя котанын мащнысы Тосуйа щеч беля хош эялмямишди. Еля бил давадан габагкы иллярин эежяси иди. Тосу о иллярин чохуну эюрмямишди, лап азыны эюрмцшдц, о да йадында галмамышды, о илляри анасы данышмышды, эюзляринин габаьына анасы йазмышды; жамаат еля гочаглагмышды ки, эежяляр дя йатмырдылар. Онлара: «Эежя дя ишляйин» - дейян йох иди, юзляри щявяслянмишди. Инсанын яли-голу юзцня, юзцнцнкцня ачыланда нежя йорулмаз олармыш... Котанлар жырщажыр ишляйирди, еля билярдин саздыр, котанчылар да щярдян охуйардылар, еля билярдин ашыгдылар. Котанчыларын сясляри дя ачылмышды, юзляри дя йаманжа ачылышмышдылар, мащнылары, гошмалары булаг сулары кими ахарды, бу дяряйя тюкцлярди. Сящяр дуруб эюрярдик  дяря шещляниб, еля билярдик о шещликдя йеримяк, о шещляри тюкмяк эцнащдыр, щяряси котанчыларын бир сюзцдцр дяймямялийик, бир эюзцдцр тохунмамалыйыг, эцн чыхажаг, бу сюзляри, бу эюзляри юз телляри иля эютцряжяк, эюйлярдя эяздиряжяк, эюйлярдя сахлайажаг, пайызда, йазда хейир-бярякятя дюндяриб шумлуглара йаьдыражаг...

О эежялярдя котанын, котанчынын сяси дянизя ахарды, дяниздя чимярди, гайалара гонарды сящяр дуруб эюрярдик ки гайалар тярлидир, гайалар чил-чилдир. Эцн чыханда гайларда нечя рянэ парылты эюрярдик. Парылтылар титряшярди, еля билярдик гайаларын тойудур, гайалар ойнашыр... Эцн ютяндя гайалар гапгара гараларды, гарылар дейярдиляр ки, эцн гайаларын бязяк-дцзяйини дя эюйляря чякди, йазда о йашыллыьы, о аллыьы чюлляря, дцзляря пайлайажаг, соьан зямиляря йайажаг, гарагылчыг сцнбцлляря долдуражаг, зямиляр бичилдикжя, дярз тайалары дюйцлдцкжя, тахыл тыьлары анбарлара дашындыгжа гуртармайажаг, ожаглар-бужаглар долажаг, чувалларн дяйирманларда йан-йана сюйкяняжяк...

Жамаат йаман ажлыг чякмишди, йаман гытлыг эюрмцшдц.

Тосу йенижя узанды, йата билмяди, йухусу гачмышды, котанларын сяси она, анасынын о вядя сюйлядиклярини данышмышды. Бу наьыл ону чюлляря, гайалара апармышды. Тосу бу эцнцн пайызындан чыхыб о эцнлярин бащарына эетмишди, эязирди о наьыл йазында, эюзляри иля дойурду о ана яфсанясиндя онун ешикдя эязинян, чай-чюряк щазырлайан Назлынын эедиш-эялишиндян хябяри йох иди. Атасынын голтуг аьажынын  бирини атыб бири иля эяздийини, Назлынын севиниб аьладыьыны эюрмцрдц. Йящяр доггазда кишняйяндя котанын сяси, Тосунун «эюрдцйц эцнляр» гейбя чякилди. О, ешийя йцйцрдц.

Жилову мещтярин ялиндя олан кящяр ойнаглайырды. Мещди биржя голтуг аьажына диряня-диряня ата сары эедирди. Назлы эюзляриндя эялмя-эялмя йаш эцлцмсяйирди...

 

***

 

Боз атлы бир кишинин кяндя щяр сящяр эялдийини, щяр ахшамцстц эетдийини щамы эюрцрдц. Атдан идарянин габаьында дцшцрдц, атыны о йанындакы бичяняклийя щюрцкляйирди, идаряйя эирир, эцн батана кими чюля чыхмырды. Дейирдиляр, Рящим киши эятирдиб, ады Ляляшдир, колхозун щагг-щесабыны йохлайыр. Чох кямфцрсят адамдыр, о , чох аьажлары балталайыб, чох аьажлары йаны цстя йыхыб. Балтасы коркясмяздир, кясдийини тез кясмир, гынжыг-гынжыг еляйир, айаг цстяжя гурудур, сонра йыхыр. Ону колхозлара щяр хырда-пара ишлярдян ютрц эюндярмирляр, еля ки, мяслящят билдиляр, демяк, эярян чох щцндцрдцр, дам сюкцлмялидир, ев йыхылмалыдыр. Ляляш бир адамын да евиня эедян, хюряйиня бармаг батыран, чюряйиня ял узадан дейил. Щямишя юзц иля ял бойдажа чюряк, биржя чимдик шор, биржя дяня дя баш соьан эятиряр, эцнорта йейяр. Аллащ щеч кимин гапысыны бу ляляшя танытмасын, язрайыл кими шейдир, эетдийи йердян бош гайытмыр, эяряк киминся боьазыны кяндиря кечирсин. «Мещдинин дюврцнц» йцз дяфя яляк-вяляк еляся дя ортайа бир шей чыхарда билмяйяжяк; Мещди дя суйу цфцря-цфцря ичяндир, эен кюрпцдян кечяндир, адамжа айаг гойан дейил. Дейясян бу гуйуйа эен газанын, дярин газанын юзц дцшяжяк. Жящяннямя эедян юзцня йолдаш ахтаран тяки, шейтан Йусифин оьлу да бахыб эюрдц ки, ятяйи яля кечиб, о да Мещдини ятякляди, амма щавайы шейдир, ня гядяр бярк йапышса да, яли бошда галажаг, юзц иля щеч ня апармайажаг, тякжя эедяжяк.

Жамаатын аьзы фал имиш. Бир ахшам Рящим киши Мещдиэилин щяйятиня эялди, гуру йердяжя отурду. Мещди ейванда чай ичирди. Назлы бухарыда щядик биширирди. Тосу айнанын габаьында дяфтяр-китаб ачмышды, дярся щазырлашырды. Онларын щамысыны, еля бил, бир гара йел вурду. Назлы гашыг ялиндяжя гуруйуб галды: «Эюрясян бу байгуш йеня няйя эялиб? Эюрясян, йеня ня улайажаг?»

Мещдинин мис касайа сцзцб, цфцрцб сойуда-сойуда ичдийи чай юз-юзцня буза дюндц, кишинин голу галхмады: «Инди ня шяр-шябядя иля эялмисян, а шейтан Йусифин оьлу? Мяним евими йыхмаг истядин, амма алтында юзцн галдын. Инди дя эялмисян ки, сяня кюмяк еляйим? Суйу еля буландырмамысан мян дурулда билям. Ляляши тяляб еляйиб эятиряндя башына вурмадынмы цзц ашлы, алты дашлы хюряйин тапылажаг? Еля билирдин щансы ганунуса чяпярини мян дя басмышам изим галыб, сянин боьазын кечян чатыйа мяним боьазым да кечяжяк, мян чалышыб-чабалайыб чатыны гыражам, сянин дя жанын гуртаражаг?..»

Ичяри тяряфдян айнанын габаьына гойулан лампанын габаьыны кясмяйиб йанпюртц отурмуш Тосу яввялжя башыны дюндярди, сонра йюнцнц чевириб щяйятдя гара кечядян тикилмиш лорулу палан тяки эюрцнян Рящим кишийя бахды. Она еля эялди ки, бу паланы ня Назлы эюрцб, ня атасы эюрцб, паланы гылыжына дцшцб дик сахлайан ики лорунун арасы илан йувасыдыр, бир аздан о иланлар ейвана сцрцняжяк. Цзцня сойуг су атылан гыздырмалы хястя тяки яндикди:

- Ата!..

Бу сяс Назлынын ялиндяки аьаж гашыьы газанын аьзындакы мис синийя ендирди, Мещдийя голтуг аьажыны эютцртдц, ону дилляндирди:

- Нийя бяри эялмирсян?

Шейтан Йусифин оьлунун гаралтысы тярпянди:

- Нийя эялим?

Бу жаваб санки онун сяси дейилди, гейбдян эялирди, кимся юз сюзцнц гаранлыьын ятяйини азжа галдырыб демишди. Нежя йумшаг иди бу сяс!.. Нежя дуру, нежя тямиз, нежящялим иди бу жаваб!..

- Эял чай ичяк.

Шейтан Йусифин оьлу йеня гымылданды, еля бил ял-ятякляриндян йеря мыхланмышды, гопмаг истяйирди, амма гопа билмирди:

- Сянин иштащын йаман авсылыб, а Мещди!..

Мещди бир мцддят диллянмяди. Ажы сюз демямяли иди. Ахы ев, щяйят олунду, ня гядяр щаглы да олса, гонаьы юзцндян инжик салмамалыйды.

- Яйри атдын, дцз дяйди, а Рящим киши, мян нейним?

- Мян дцз атдым, сян яйдин, а Мещди.

Дейясян, атыланы эюйдя тутуб эери гайтармаьы ясэярликдя йахшы юйрянмисян... Нежя яймисян, еля дя дцзялт.

- Эцжцм чатан иш дейил. Юзц йыхылан эяряк аьламасын ахы...

- Эюрдцм тяфтиш-мяфтишля мяни доландыражагсан, ляляши тяляб елядим ки, ишимин ичиндян потпоту чыхармайасан. Ону да яйдин, юзцня сары дюндярдин. Мян Рящим кишийям, Мещди, аьлыма эяляни данышмарам.

- Аьлына эяляни данышырсан, Рящим киши, юз адыны мяня гойма.

Мещди ахсайа-ахсайа онун йанына йериди, ялини йеря вериб отурду. Онун хыш, котан сцрцлмцш алнына, гайа гашларынын алтындакы маьара гаранлыьына, бу гаранлыгда ирилиб аьаран эюзляриня бахды:

- Билирсянми мяним кюмяйим сяня ня тящяр олар?

Гайалар галхды, хыш-котан шырымлары сыхлашды, арха-архайа сюйкянди:

- Ня тящяр?

- Апардыгларыны эятир йериня гой.

Рящим киши эцлдц. Назлы да, Тосу да беля эцлцш эюрмямишдиляр. Бу эцлцшцн дили варды, данышырды, дедийини ачыг дейирди, дедикляринин биржя башы варды; анлада билмязсян, ашна! Беля дя дилим узундур ки, бисавадам, щесабдар, ферма мцдирляри, ня билим кимляр-кимляр эяряк щесабы дцз апарайдылар, бажармайыбларса - мян нейним? Сян дейян йолнан эетсям, оьру бужаг башында, яйри дя ожаг башында тутулмазмы?!

- Йаман сящв еляйирсян, Мещди. Рящим киши юз евиня щеч ня апармайыб. Рящим кишинин щяр евя, щяр комайа беш-он рящмми, инсафы эедиб. О рящмляр, о инсанфлар да бу аж жанавар иллярдя чохдан йейилиб. Мян кимин гапысына эедим, инсафымы эери истяйим? Башыма гойдуьум бу папаг мяня щарам олмазмы?!

- Ляляши танымырсанмы? - Мещди галхы. - Эет, юзцн даныш.

- Ижлас чаьыра билмязсянми? Жамаатын «щя» демясиля эцнащларымы бойнумдан силярсян, ляляшин дя яли бош йурдда галар.

- Эеждир.

- Тарихини иряли чякярсян.

- Бажармарам.

- Сян «щя» де, мян тяшкил еляйим.

- Мяним ишим дейил, эцжцм чатмаз.

Мещди демяк истяди ки, а шейтан Йусифин оьлу, мян  сянин кяндиринля гуйуйа еня билмярям, кясярсян кяндирими. Лакин диллянмяди.

- Мещди!.. - Рящим киши дя галхды, шапгасыны башына гойду. Еля бил байагдан бяри ялиндя язишдирдийи шапгасы цряйинин кини, щяляси иди, эцжля сахламышды, эцжля сусдурмушду, амма инди ону башына алыб Мещдинин эюзляри юнцндя ойнадырды. - Мещди!.. - Гязябляндийиня эюря аьзы яйилди: - Кянддя бизи дя истяйян беш-он адам тапылар. Мян эетсям дя, онлар галажаглар. Гисасы гийамятя сахламайажаглар!..

Рящим киши дюнцб эетди. Щяйятдяки ала-торанлыгда бир кин, бир гязяб галды, бир щядя галды. Гурд дишлярини щяр йандан Мещдийя шаггылдадан щиддят санки ону дювряйя алды, бир мцддят йериндян тярпянмяйя гоймады.

- Ата, Рящим кишини тутажаглар?

Мещди жаваб вермяди. Евя йюнялди. Ейвана галхыб отурду.

Назлы чайы тязяляди:

- Доьрудан онун иши харабды?

Мещди башыны тярпятди.

- Кюмяк еляйя билмязсянми?

Мещди дишлянмямиш Тосу да деди:

- Еля йазыьым эялди ки... Рящим киши тутулса, онун да оьлу чюряк тапмайажаг йемяйя... Кцляшликляри якирляр, сцнбцл дя галмайажаг эедиб йыьсын.

Оьлунун сюзляри Мещдини кюврялтди. О, чайы гайнар-гайнар ичди, санки ичдийи чай дейилди, эюз йашлары иди.

- Онлара да щеч ким кюмяк елямяйяжяк. - Тосу юз эюрдцйц гара эцнляри Рящим кишинин гапысына апарды, юз эцнлярини юзэя евиндя аьлатды. - Онлар да евляринин ичини базара дашыйажаглар, сатажаглар, йеня аж галажаглар.

Мещди йумруьуну стола вурду, Тосуйа ажыгланды:

- Бясдир!

Мещдинин бу цз щирсиндян цряйинин хябяри йох иди. Цряйиндя баьланан бир гапы, аьажы сякян бир ев, бужаьы бошалан бир кома варды. О евдя, комада нечя сольун ушаг варды. Мещди о ушагларын йанында Тосуну да эюрцрдц. Тосуну чаьырырды, оьлуну о бядбяхтлик йувасындан чыхармаьа чалышырды, лакин Тосу онун сясини, щарайыны ешитмирди. Мещди ора жумурду, Тосунун биляйиндян йапышырды, ешийя дартырды, чюлдя бахыб эюрцрдц ки, ажлыгдан, сяфалятдян хилас етмяк истядийи юз жийярпарасы дейил, Рящим кишинин ушаьыдыр. Мещди ора бир дя дюнцр, оьлуну бир дя тапырды, лакин ешикдя йеня йанылдыьыны дуйурду. Ичяридян Тосунун сяси эялирди: «ата, мяни беля ахтарма, тапмайажансан. Кяндин щансы евиндя бир йетим ушаг чюряк истяйиб зарыса, инилдяся - мяни орда сан. Мян атасызларын, анасызларын йанындайам. Сян габагжа онлары ахтар, онлары эюр, онда мяни дя тапажагсан. Сян габагжа онлара кюмяк еля - онда мяни дя бяхтийар эюряжяксян...

Мещди дуруб евя кечди.

 

***

 

Ахшамдан хейли кечмишди. Мещди щяля дя евя гайытмамышды. Назлы иля бу эцн йыьдыьы сцнбцлц дурулайыб чалдырдыьы аьнаьдан онжа фятир биширмишди. Чай гайнатмышды, дямлямишди. Ня Тосу, ня дя о, дилиня бир тикя чюряк вурмушду, чай да ичмямишдиляр: «Мещди инди эяляр, бир аздан эяляр, щамымыз бир йейяр, бир ичярик», - дейя ону эюзлямишдиляр. Киши эежикдикжя тяшвишляри артмышды. Ахы о, идарядя, чюлдя-байырда щеч вахт бу гядяр лянэимямишди.

Назлы горхурду. Рящим кишидян горхурду. Парайа, бцтцня «дяймяйян», амма доьрайыб дойунжа йейян бу адамын кяляйиндян горхурду. Фикирляширди ки, су Рящим кишинин боьазына чыхыб, инди о юз баласыны да айаглары алтына ала биляр. Бу кянддя онун Эцдмцл тяки нечя-нечя гол-будаьы вар, бирини юйрядяр, о да, айры бир шейя эцжц чатмаса да, атын гарнынын алтына папаг атар, цркцдяр, Мещдини йыхдырар. Еляжя йыхылса, дярд йарыдыр, айаьы цзянэидян чыхмаз, щаваланмыш ат ону эютцрцб дашлыьа, чынгыллыьа чапар. Йерля сцрцнян адамда - Аллащ елямясин, - башмы галар, эюзмц галар, саь сцмцк, саь тикями галар?

Мещдинин башына беля бир иш эялся, Назлы нейнярди? Ону пис таныйан бу кянддя гала билярдими? Тосуну юзц иля шящяря нежя апарайды? Тязя ишя эирмяк, ики ялин бир аьызы дойдура билмядийи бу гящядликдя бир йетими дя сахламаг асандырмы?

Бура кянддир, щяр колунун дибиндя бир фятир йатыр, язиййятя гатлашырсан, чох йыьырсан гышда да корлуг чякмязсян.

Бир аздан о да тапылмайажаг. Йаьыш йаьажаг, щяр  дяни, щяр сцнбцлц бир йердяжя эюйярдяжяк.

Назлынын гулаьына сяс эялди. Бу сяси ат йеришиня охшатды. Бу сяс дяйишди, еля бил щараса илдырым дцшмцшдц, дяря ашаьы дыьырланырды, бир атлыны говурду, дашлары гайалары атлынын далынжа сел кими ахыдырды. Атлы йыхылмышды, айаьы цзянэидян чыхмамышды, щяр дашда, щяр гайада онун бир тикя яти, бир дамжы ганы галырды. Ат кишняйирди. Гулун кишняртиси, дяли гачышы эюйляри долдурмушду...

Назлы ялляри иля эюзлярини юртдц. Сонра эюзлярини йумуб бармаглары иля гулагларыны гапады. О кишняртини, о, сярсяри чапышы, Мещдинин «Ай Назлы!.. Ай Тосу!.. дейяг чаьырышыны бир дя ешитди. Щяйят гапысына сары йцйцрдц. Йеня кишнярти ешитди. Гайыдыб эери гачды. Санды ки, ону гара басмайыб, ону щеч бир ващимянин хофу бцрцмяйиб, кящяр юз сащибинин гуружа мейтитини сцрцйя-сцрцйя эятириб бир юмрцн беля сонуна нежя бахсын?

Кящяр бир дя кишняди. Назлыйа еля эялди ки, ат да аьлайыр, онлары гара эейинмяйя аьы демяйя чаьырыр.

Назлы: «Тосу!» - дейиб яллярини цзцня чякди, йеря чюкдц...

Гаршысында Мещдини эюряндя бу эерчяйя инанмады, еля билди бу онун арзусудур, йухуда бахыр, йухуда тамаша едир. Бу айдын йуху онун эюзляриндя бир аран думанына бцрцндц, сонра о, ня Мещдини, ня дя ону юзцндя итирян думаны эюрдц йеря йыхылды.

- Тосу, су эятир!

Мещдини фикир эютцрмцшдц: эюрясян, йеня ким эялибмиш, ня дейибмиш, ня ешитдирибмиш? Бялкя еля црякэетмяси вар, мян биринжи дяфя эюрцрям?

Назлынын йухары чырманмыш кофтасыны, йупгасыны ашаьы чякди, йахасыны ачды, су сяпди.

- Тосу бала, - деди, - бах эюр мещтяр эялмяйибся, аты йедяйиня ал, апар она вер. Минмя ща!.. Сяни йыхар, цркяндир.

Тосу эедяндян сонра Назлынын йанындажа отурду, башыны галдырыб бир дизинин цстцня гойду, биляйини ялиня алды. Нябзи артырды, амма жаны буза дюнмцшдц. Мещдинин цряйиндян бир ащ гопду: «Йазыг!.. Ана йох, бажы йох, гощум-гардаш йох, юзэя бир ганчякяр йох... Тале ону щардан щара эятирди... Бцтцн юмрц бойу бир эюзц эцлцб, бир эюзц аьлайыб. Мян дедим, нисэилини, гцбарыны азалдарам, демя, цряйини цзянин, гялбиня гям  йанына гям дцзянин дя бири биз олажайыгмыш...»

- Назлы!.. - Астадан чаьырды. Ялини алнына тохундурду. Даь шещи, гырову тяки сойуг тяр бармагларыны сойутду. Бир дя сясляди: - Назлы!..

Няфяси дяйишди. Синяси башындан йухары галхды, сонра бошалмыш кюрцк кими лап ашаьы йатды.

Эюзлярини ачды, бахды. Дейясян, щеч ня эюрмяди. Эюз гапаглары сцзцлдц, гапанды. Сонра о, ялинин ялдя, башынын диздя олдуьуну, няфясиня няфяс гарышдыьыны дуймуш кими жялд дикялди.

Мещди, о горхмасын дейя, динди:

- Мяням, Назлы, мяням!..

Назлы башыны онун кюксцня атды, щюнкцрдц.

- Аьлама, аьлама, - дейян Мещдинин юзц дя долухсунду. Ялляри иля онун кцряклярини охшады. Аьлама, гара эцнцн юмрц аз олар, аьлама.

Назлы Мещдини гужаглады, онун цзцндян, эюзцндян, юпдц, цзцнц цзцня сыхды, няфясини гойун-голтусуна ахытды, пычылдады:

- Итижмишдим сяни, Мещди... Юзцм дя тяк галмышдым, юзцм дя йетим галмышдым. Мещди... Хяйалда, фикирдя, ващимядя итирмишдим. Сяни эюряндя инанмадым... Бюйцйцн йетимлийи ня пис олармыш. - Башыны галдырыб эцлцмсяди.

Мещди аь цздя бир гара тябяссцм эюрдц. Яли аьы йайлыглы, эюзляри йашлы иди бу тябяссцмцн. Кювряк иди, щяйадан учунурду бу севинж. Бир йетим пярваз иди, ана ахтармышды, йад йерлярдя ахшамламышды, инди бир исти йува эязирди бу  мяхмяр фярящ. «Мяним сяндян башга щеч кимим йохдур, Аллащ сяни мяня чох эюрмясин, а сящрада тапдыьым тянща кюлэя!» - дейирди бу эюзлярин бахымы, бу няфясин тювшяйи...

Мещди ону баьрына басды...

 

***

 

Тосу эяляндя онлар йанашы отурмушдулар. Назлынын башы Мещдинин синясиндя, Мещдинин яли Назлынын чийниндя иди. Юзлярини унутмушдулар, Тосунун айаг сяслярини лап щяйят гапысынын аьзында да ешитмямишдиляр; еля бил беляжя йатмышдылар, бу дцнйадан кючмцшдцляр, башга алямдя юзляриня ашийан гурмушдулар. Бу алямдя тяк-тянща идиляр. Онлары эюрян йох иди, онлары гынайан, онлары мязяммятляйян йох иди.

Онларын бу йахынылыьы Тосуну утандырды, горхузду. Яввялжя еля билди юз евляриня эялмяйиб, азыб, гоншуларын щяйятиня эириб, сонра цшцрэялянди, санки атасынын саь эцнляриндя йашайырды, анасы ишдян эеж эялмишди, йа да атасы ону евдян говмушду, юзцня арвад эятирмишди; ана сяси чюллярдя мяляйирди, ана няфяси щяр дярдя бир байаты охуйурду, дяряляр аьлайырды, чюлляр аьлайырды, Тосу да йетим галмышды, билмирди кимин евиня эетсин, кимин евиндя эежялянсин.

Тосу аьлады, аьлайа-аьлайа атасыны чаьырды:

- Дядя!

- Эял бир долча су эятир, Тосу.

Тосу еля билмишди йувасы даьылыб, гара човьуна дцшцб, бу биржя эежянин сойуьуна, сазаьына дюзя билмяйяжяк, исти кан, ращат мякан онжа аддымлыьында ола-ола жан веряжяк. Ня гядяр арзусу эюзляриндя донажаг, ня гядяр истяйи, диляйи цряйиндя галажаг. Лакин ялини цздцйц йувадан башга сяс, башга аваз ешитди: демя, Назлы щяля дя юзцня эялмямишди, атасы она дайаг дурмушду. Демя, атасы гара эцнлярин ялиндян алыб эятирдийи эялинин гара бяхтиня, кцр талейиня ажыйырмыш. Демя, бир гярибин, бир накамын кям игбалына ичин-ичин аьлайырмыш...

Тосу еля бил бир севинж селиня дцшдц, бу селин бир даь дальасы ону щоп эютцрцб щяйятя атды...

Су лазым олмады.

- Даща йахшыйам, - дейя Назлы галхды. Чырпынды, силкинди, йахасыны дцймяляди. Сянтирляйя-сянтирляйя евя йюнялди. Артырмалары сяррастлыгла галхды. Кюсювлярин башыны ожаьа дюйдц, эюзлярини тяпяляди, кюсювляри баш-баша гойду, цфцрдц. Эюзлярин шаваьы цзцня дцшяндя Тосуну бир цшцтмя тутду. Чцнки Назлынын эюзляриндя дя эюз эюрмшдц. Бу кюз ожагдакы эюзлярдян гызмар иди, одлу-аловлу иди. Бу кюз ожагдакы кюзляри дя, Назлынын цзц бяри дюняндя гаранлыьын ятяклярини дайандырды. Тосуну да йандырды. Биржя отурдуьу йердян щяля дя галхмайан Мещдийя дикиляндя еля бил чяня-думана дцшцрдц, сойуйурду, кцллянирди. Мещди санки ганады узагда гырылмыш кцляк иди, ясмялийди, бу кюзцн цзцнц юртян чян-думаны, кцлц щараса совурмалы, эюйлярин гаранлыьыны чянэяляйиб бу кюзцн цстцня атмалы, бу кюздя йандырмалы, кцля дюндярмяли иди. Лакин о мещин, о кцляйин ганадлары галхмырды...

Тосу о кюзцн кцляк арзусуну эежя дя эюрдц, эежя дя ешитди.

Онлар еля билмишдиляр Тосу йатыб, Тосунун дцнйадан хябяри йохдур.

Пычылдашдылар:

- Бяс нийя эеж эялдин?

- Район мяркязиндяйдим.

Назлы баш-баша гойулан чарпайыларын арасындакы пярдяни бу ахшам йатаьа эирян кими алыб бцрмяляйиб йастыьынын алтына гоймушду. Инди онун сясини, няфясини сахлайасы, узанышыны, йатышыны далдалайасы бир шей вардыса о да отагдакы бир ала-торанлыг иди. Ала-торанлыг да ки, аь синянин галхымыны, енимини, аь голларын гармаьа дцшян балыг чырпынтысыны, гара сачларын пяришан даьыныглыьында тез-тез ойнайан тярпянян бяйаз цзц эизляйя билмяди.

Назлынын бир яли чарпайынын бармаглыглары арасындан  Мещдинин башына узанды онун  сачларыны гарышдырды:

- Еля горхмушдум ки...

Мещдинин сяси хырылдады:

- Нийя? Ня варды ки?..

- Аьлыма йцз шей эялирди.

Мещди диллянмяди.

Назлынын сяси чиликлянди, ачылды:

- Хейир идими?

- Шейтан Йусифин оьлунун ишиня эюря:

- Чаьырмышдылар?

- Йох, юзцм эетмишдим.

- Ня тящяр олду?

- Дцзялди.

Назлы кюксцнц ютцрдц:

- Даща бир дя цз-астар ахтармаз ки?

- Онлуг щалы галмайыб.

Назлы щейрятлянди, щямин щейрятля дя, юзц билмядян Мещдинин сачларыны хышмалады:

- Тутдурдун?

Мещдинин сяси еля бил аран чайы иди, бу чайын архында щцндцр, алчаг йерляр, дашлар, кясякляр йох иди, архын ичи лиллянмишди, сулар сяссиз-сорагсыз ахырды.

- Йох.

Назлынын сясиндя бир кющня кинин дцйцнц ачылды:

- Дцзялян иш белями олар? Дейнян ки, бычаьы итиляйиб дцшмян ялиня вермишям, юзцм дя гурбанлыг гузу кими айагларынын алтына йыхылмышам, кефи истяйяндя башымы кясмялидир.

Арайа бир сцкут йатды. Тосуйа еля эялди ки, данышмайажаглар, сющбят йарымчыг галажаг, о да Шейтан Йусифин оьлунун ишинин нежя дцзялдийини билмяйяжяк. Ахы онун ушаглары иля щяр эцн мяктябдя эюрцшцрдц, цз-цзя эялирдиляр. Онларын щяр бахышы Тосуну бир дяфя йаралайырды, дцшмян оьлуна бахан кими бахырдылар. Бязян чийин вуруб, айаьыны айаглайыб кечирдиляр ки, Тосу пис диллянсин, ону сюйсцндяр, йа да шаэирдя йарашмайан сюз сюйлядийини мцяллимляря хябяр версинляр, ону данладыб щязз алсынлар, црякляриндяки йцз тиканын бири беля чыхсын, эюзляриндяки йцз кинин бири беля силинсин. Рящим киши эцдаза эется мяктябдя ушаглар она «мярдимязар Мещдинин оьлу» дейяжякдиляр. Кимин щаглы, кимин щагсыз олдуьуну нядян биляжяйдиляр? Тосу истяйирди ки, атасынын йахшылыьыны юз гулаглары иля ешитсин, Рящим кишинин ушагларынын йанындан эюзцгыпыг кечмясин.

Аз галды диллянсин, десин ки, дядя, сюзцнцн ишыьы эялир, дейясян, о, щяля дя гуйунун дибиндядир, бир ачыг даныш эюряк ону хятадан нежя гуртармысан.

- Билирсян, Назлы, - дейя Мещди сцкуту позду, - щяйат чох гярибядир. Язмясян, язяжякляр сяни. Орда, жябщядя - силащ, бурда - аьыл. Орда дцшмянини йахшы таныйырсан, билирсян ки, габагдадыр, анжаг бурда архададыр; бязян юзцнц сяня арха-кюмяк кими эюстярир, архайынлашырсан, о да йаваш-йаваш юз ишини эюрцр. Онда айрылырсан ки, габагда тяля гуруб, архандан чякилиб, гулагларында эцлцшц галыр, эюзляриндя бир сифятин ики цзц, ики астары галыр, цряйиндя бир ажы тяяссцф галыр.

- Бяс сян ону юзцн язилмямяк цчцн язмямисян ки!..

Демирсян ки тутдурмадын?!

- Щя, тутдурмадым. Райкомдан хащиш елядим ки, зийаны юдятдиряк.

- Бу, язмяк олду?

- Щя, Назлы, щя!..

- Йахшылыгдыр, Мещди.

- Йахшылыг адамы азмы язир, азмы инжидир?.. Бир сцрц баласы вар. Жамаат ону да йахшы таныйыр, мяни дя... Гой адым «вайганлы» чыхимасын ушаглары бойнубуруг дуранда дюзя билмяздим. Арвады бу узун йолларда ясир-йесир оланда эюзлярин кор оларды, баха билмяздим. Йыхылан евя, юзц дя юзцн йыхдыьын евя бахмаг асандырмы?!

Назлы синя долусу няфяс алды:

- Катиб сянин баряндя айры эцмана дцшмязми? Фикирляшмязми ки, бунларын арасында аьырдан-йцнэцлдян бир шей олмаса, бу онун йарасыны сарымазды?

- Йох, беля шейляри аьлына эятирмяз. - Мещдинин сяси чох узагдан эялди; санки Назлынын сюзц аьзындан цзцлян кими гаранлыг арайа долмушду, араны даь кими тутмушду, Мещдинин сяси бир дя йетим гузу иди, бу даьын о тяряфиндя ана ахтарырды. - Мяни йахшы таныйыр. - Мещдинин бу сяси лап йахындан эялди, еля бил арадакы даьы  эютцрцб атмышды. - Билир ки, мцщарибядян габагкы Мещдийям, цстцня эялиб ки, цстцндян эетмяйиб.

Тосу атасынын юйцндцйцнц биринжи дяфя ешидирди.

Атасы бу эежя нийя ловьаланырды? Юз бюйцклцйцнц, юз дяйишмязлийини кимя эюстярирди? Бялкя Назлыны инандырмаг истяйирди? Бу юзцндян демяк, бу синяйя дюймяк йаланчы андына охшамырдымы?

Сцкут Тосунун гулагларыны юз дяринлийиня чякди, юз дяринлийиндя батырды. Онун гулагларыны Назлынын сяси ачды:

- Эяряк онун бяхтини жамаата тапшырайдын. Анам дейярди ки, колхозда йыьынжаьын гярарындан бюйцк Аллащ йохдур. Жамаат онун няляр елядийини билирми?

- Тязя-тязя билирляр.

- Бяс сяндян инжимязлярми ки, Мещди бизи саймады, бизим башымызын цстцндян иш эюрдц?

- Билирсян, Назлы... - Мещдинин сяси еля бил кющня бир гайыг иди, туфана дцшмцшдц, ахшамдан бяр гасырьа иля чарпышды, эащ дальаларын цстя чыхыр, эащ да дальалары башындан ашырды, лакин бу дяфя йаны цстя чыхыр, эащ да дальалары башындан ашырырды, лакин  бу дяфя йаны цстя чеврилди, дяниздя гярг олду. Назлы да санки бунларын щамысыны эюрмцшдц, гайыгдан ялини цзмямишди, гайыьын бир дя эюрцняжяйини, сащиля йан алажаьыны эюзляйирди, лакин цмиди пуч олду, арзусу щеч олду, еля бил итян, дяниздя батан инамы ону да юзц иля о эирдаблара сцрцклямяйя башлады, она эюря дя сяксякяли сясля, ятяйиндян йапышмаг истядийи адамы чаьыран бир авазла диллянди:

- Мещди, няйи?.. Няйи, Мещди?..

- Катибин билмяйи важибдир. О разы галандан сонра жамаат ня дейясидир?

Назлы диллянмяди, лакин Тосунун цряйиндя бир ажы соьан эюйярди: бир сюзля, бир сясля йцзц бирдирми?

Тосунун йадына Рящим кишинин узаг бир гощуму дцшдц. Шящярдя, заводда ишляйирди, шящярдя йашайырды. Ушаг вахты йанынжа йцйцрмцшдц, йыхылмышды, трамвайын тякяри айаьынын бирини хырп кясмишди, она эюря ясэярлийя апармамышдылар. Щярдян Рящим кишиэиля эялирди. Дейирди, ай ями, машаллащ, щинд гушуну чохалтмысыныз, гапы-бажа тутмур. Рящим киши дя щинд гушларыны эюзляри иля йейян гощумуна бахмайа-бахмайа анд ичирди: "Рящим йуйуб гябиря гойасан ки, бизим бир фяря, бир хорузумуз вар, галаны гоншуларындыр. Йохса бир ганадлы нямянядир?!"

Гощуму эцлцрдц. Эцлцшц еля бил беляжя дейинир, беляжя данышырды: "щансы Рящимли? Кянддя ня чох Рящим!.. щям дя ай рящмятлийин оьлу, биз эюрмцшцк ки, аз чохунун йанына эедяр, сянин бу бир жцтцн пирдир, нядир, гоншуларынкы сизинкилярин башына йыьышыр?"

Гощуму бу данышан эцлцшцнц рящим кишийя сары ютцряндян сонра шаггылдайарды, ялини-ялиня вуруб уьунарды...

- Жамаат бу бир адама биржя йахшылыьына онларын щамысына пислийин кими бахсалар, бурда, бу кянддя ня хятир-щюрмятин?

- Еля бахмазлар.

- Тяки сян сарыдан аьызлары яйилмясин, йаман кинли жамаатдыр. - Назлы ялини Мещдинин цзцня ендирди, цзцндя эяздирди, санки мяхмяр сыьаллайырды. Яли од тутуб йанырды, лакин о, бу йанда бцзцшдц, сяси учунду: - Еля горхурам ки... Еля цшцйцрям ки...

Тосу ися Рящим кишинин щяйятиндян галхан таггылтыйа гулаг асырды. Еля бил щямин эцн иди, о гощум инди дя эцлцрдц, инди дя уьунурду, Тосу да, Рящим кишинин ушаглары да чанталарыны эютцрцб мяктябя йолланырды.

Зянэ ичяри вурулурду. Щамы синифляря долушурду. Мцяллим ичяри эирян кими айаьа галхырдылар. О, адлары охуйурду. Ушагларын бирини йазы тахтасынын габаьына чаьырырды. Дярси данышдырырды. Ушаг "бядявиляр" дейяндя мцяллим онун сюзцнц кясир дцзялиш верирди:

- Бядявиляр йох, дябявиляр! Дцз де! Дярс данышан да, отуранларын щамысы да донухуб галырдылар. Мцяллимин цстцня щяр эюздян бир щейрят ахырды. Мцяллим вежиня алмырды, исраф едирди:

- Дцз де - дябявиляр.

Ушаг диллянмирди. Мцяллим щирслянирди.

- Ешитмядин?

Онда щеч ким дейя билмяди ки, мцяллим, китабда "бядявиляр" йазылыб, биз щамымыз беля охумушуг, беля юйрянмишик...

Мцяллим щямин ушаьа "ики" йазды, тазя дярси сюйлямяйя башлады.

Тосу инди фикирляширди ки, о ушагларын щамысы бюйцйяжяк, али савад алажаг, щяряси бир мцяллим олажаг, онларын дярс дедийи ушаглар да юз мцяллимляринин сюзцнц чевиря билмяйяжякляр: бюйцйцн сящвини тутмазлар! Бюйцйцн яйрисини дцзялтмязляр. Бюйцйцн цзцня аь олмазлар! О, она эюря бюйцкдцр ки, чохундан аьыллыдыр, чохундан биликлидир...

Назлынын няфяси дяйишмишди. Гыздырмалы адам кими тювшяйирди. Йорьаны башына чякся дя, учундуьу, титрядийи билинирди.

Дуруб ешийя чыхды. Арадан чох кечди, гайытмады.

Мещди дя онун далынжа эетди.

Онлар евя дюняндя отаьа гярибя бир щава долду. Еля бил Мещдинин дя, Назлынын да синясиндян няся ойанмышды. Няся баш галдырмышды, юзц дя бир жанлы кими няфяс алмышды, няфяс вермишди. Няфяси йанмышды, няфяси боьулмушду. Бу йанан няфяс, бу боьулан няфс цстцня биржя чынгы дцшян, корун-корун кюзярян, сюнян гов гохусу верирди.

Тосуну боьду бу щава. Тосуну дарыхдырды бу боьулан няфс. Инди дя Тосу ешийя чыхды. Онун гайытмасыны эюзляйян олмады. Щяр чарпайыдан бир мышылты гопду. Отагдакы ала-торанлыг санки беля ширин йухуйа щясрят галмышды, о да гаранлыглашды, о да уйуду.

Гаранлыьын йухусу дан сабащынын гызартысы иля гачан да, сцбщцн цфцгдяки ган рянэи отаьын пянжяряляриндян ичяри сцзцляндя Назлы ойанды, ешийя йюнялди, Тосуну артырмадажа отуран эюрдц. Ичини чякди:

- Тосу бала?..

Тосунун эюзляриля ган саьылмышды. О эюзлярдя нежя дири фикрин юлцсц галмышды. О бябяклярдя нечя хястя хцлйанын табуту эютцрцлмцшдц. О бахышларда нечя мтямин гара либасы сахланмышды.

Беля нийя? Назлынын бу евдя галмасынын она хейирдян чох башга ня зийаны дяйя биляр?

Назлынын сяси сяксянди. Бу дяфя она "бала" дейя билмяди, санки айларын, иллярин биржя эежянин ичиндя юэейляшмишди.

- Тосу?..

Тосу алтдан йухары бахырды. Щяр эюзц долу ган чанаьына охшайырды. Назлыйа еля эялди ки, бу ган чанаглары эет-эедя бюйцйцр. Будур, щядяси бир эюлмячяйя дюндц. Йеня бюйцдц, дянизя дюндц, дальаланды. Назлы бу ики дянизин арасындакы биржя гайанын цстцндя тякжя галды. Ган дянизинин ганлы дальалары дюйцр бу гайаны, йаваш-йаваш учурур, даьыдыр, удур бу гайаны. Будур, ган Назлынын дизляриня чыхды. Бир ганлы дальа онун башына сычрады, ону гайанын цстцндян силиб апарды.

Назлы баьырды:

- Мещди!..

Мещди еля билди Назлы илан эюрцб, йа да ону илан чалыб. Ейвана тяляся-тяляся чыхды. Голтуг аьажыны ялиндя щазыр тутмушду.

- Нежя олду?

- Тосу нахошлайыб, Мещди.

Тосунун бир жцт ган чанаьы инди дя Мещдийя дикилди. Бу бахышлар атаны дондурду, атанын цстцня яли балталы гяссаб кими дцшдц, чапды, доьрады ону, кяндин итлярини чаьырды, атаны итляря йем еляди.

Мещди горхду, Тосуйа йахын эяля билмяди. Санды ки, диндирся, тохунса бу ган чанаглары тюкцляжяк, кяндин щяр евиня бир гырмызы жыьыр узанажаг, бу гырмызы жыьыр щяр евя бир гара хябяр апаражаг. Дейяк ки, йалан эюржяк олду; атам ясэяр достунун арвадыны гара эцнцн ялиндян беля алды, беля сахлады.

Бу эцн сящярин ачылышы дя ясяби иди. Аьажларын йарпаглары да, будалары да чох дик дурмушду. Сцбщцн мещи онлары тярпядя билмирди. Мещин юзцндя дя бир сяртлик варды, адамын эюзлярини цшцдцр, эюзлярини йашадырды. Кющлян дя йалгузаг эюрмцш кими кишняди. Бу кишнярти эюйляря атылды, эюйляря аь галай чякди, гайалары сяксяндирди, дяниздя боьулуб атан ушаг

ларын гайаларда галмыш сясин чаьырышды, онларын "ана!" щарайы кяндин цстцндян ашыб дяряляря долду.

 

* * *

 

О эцн Тосунун атасы ики жюнэя кясдирмишди. Кцлфятин бюйцклцйцня, балажалыьына  эюря пай бюлмцшдц. Бязи евлярин пайына цч кило бязилярининкиня ися беш кило ят дцшцрдц. Сийащы тутдурмушду. Эялян гол чякиб юз пайыны эютцрцрдц. Илин башына щяля хейли галса да, жядвял йаздырмышды, щяр аиля башчысы анбардан тахыл алырды. Щамы юз кющня, йамаглы палтарыны ютян эежя йумуш, ютян эежя гурутмуш, бу эцн бу сящяр эейинмишди. Чцнки нойабрын йеддиси иди, байрам эцн иди. Бу ажлыгда, йалаважлыгда щамы севинирди. Чцнки фашистляри говурдулар, щяр эцн кяндя бир ясяэярин, бир йаралынын эялди хябяри йайылырды. Дяйирманда вурщавур иди; щамы биржя йоьурумлуг дян цйцдцрдц. Щяр щяйятдя саж асылмышды, йуха биширилирди. Ялляриндя дцрмяк тутан ушагларын аьзы аьармышды - додаглары унлу-урвалы иди. Мещди кяндин зурначыларыны колхоз щяйятинин  габаьына  чаьыртдырмышды. Яли дцрмякля ушаглар зурна сясиня щоппаныша-щоппаныша ора йцйцрцрдцляр. Бязи щяйятлярдян, доггазлардан эцлцш ешидилирди. Бу кяндя биржя эцн байрам олажагды. Бу кянд биржя эцн дярди, ялями унудажагды. Биржя эцн севиняжякди, бу биржя эцнцн севинжи онлары эюзлядикляри эцнляря апаражагды.

Оьлунун "гара каьызы" эялян аналарын да бу эцн гырышыьы, бцзцшцйц ачылмышды, еля бил дярд чякмякдян йорулмушдулар, еля бил кечмиш эцнляр гайытмышдылар: ня дава башланмышды, ня давайа оьул-ювлад эетмишди, ня дя онларын щясряти, интизары цряклярдян бир гара даш кими асылмышды.

Назлы да севинирди. О да йуха йаймыш, йуха биширмиш, дюйцнбялюйцн хюряк щазырламышды. Чай дямлямишди. Еви ширялямишди, жябщя хябярляри иля байрамгабаьы митинглярля, мярузя вя чыхышларла долу гязетляри столун цстцня дюшямишди. Габлары, гашыглары дцзмцшдц. Мещдинин йолуну эюзляйирди. Атырмадажа отурмушду. Тосу щяйят гапысындан ичяри эиряндя галхды.

- Тосу, сян ажсан, эял хюряк чяким, йе.

О, еля билмишди ки, Тосу да ушаглара гошулуб зурначыларын йанына эедиб. Лакин Тосу щеч йана эетмямишди, доггаздакы дашын цстцндяжя отуруб ютцб кечяня тамаша елямишди. Онларын щяряси Тосунун эюзляриня йыьылан бир фикри чякиб апармышды, щяряси онун бябякляриня бирпярдя атыб эетмишди. Тосунун цряйиндя ютцб-кечянлярин сайыг гядяр щисс, дуйьу доланмышды, чоху да сольун, сары чохунда да зящяр ажылыьы, ютяри цз ширинлийи, биржя эцн юмрц олан севинж-йувадан вахтсыз чыхан, бир дя юз йувасына чятин гайыданпярваз кими, ушагларын тез тутудуьу, тез ойнатдыьы, ганадлары щяля бяркимямиш гуш баласы кими...

- Йемирям

Тосу да йанмады, щяйятин о башына чякилди, баьчайа кечмяк истяди. Назлы ону бир дя чаьырды:

- Тосу!

Дайанды. Лакин йюнцнц она сары чевирмяди. Архадан сюз эюзляди, сяс эюзляди.

Назлы эедиб онун голундан тутду, евя сары чякилди.

- Гурбан олум, сяня, Тосу!.. Ахы сян йемясян, мян дя дилимя вурмарам.

Тосу айагларыны йеря бярк диряди, о йана дартынды, юзц дя башыны о тяряфя даща чох яйди, санки Назлы сарыдан ня бяла эялся, башына эяляжякди, башыны гурумалы, башыны салама сахламалыйды.

Назлы эюрдц ки, ону гайтармаьа эцжц чатмайажаг. Габаьына кечди, бойнуну гужаглады:

- Дярдин алым, Тосу, беля еляйирсян ки, мян чыхым эедим?

Тосу башыны галдырмады, мундардан, чиркабда хилас олмаьа чалышырмыш кими чабалады.

Назлы ону бурахмады:

- Мяни щеч истямирсян?

Тосу тярпянмяди, щеч бир сюз демяди, эюзлярини дя йумду, битими аьажа дюндц.

Назлы бир ялини онун чянясинин алтына апарды, башыны азжа дикялтди:

- Тосу мяндян зящлян эедир?

О йумулу эюзлярдян ики йаш булаьы ачылды, еля гайнады, еля ахды ки, еля бил Тосунун бцтцн варлыьы ярийиб суйа чеврилир, эюзляриндян эялирди.

Назлы цзцнц Тосунун цзцня йапышдырды, пычылдады:

- Бяс мян нейним, Тосу, юзцмц юлдцрцммц, щя, юлдцрцммц? Мян юзцмц юлдцрсям, сянин щансы йаран саьалар, щансы дярдин йцнэцлляшяр?

Назлы да щюнкцрдц. Йашлы эюляри иля Тосунун чякишян додагларына, алт чянясинин бцзцшцб йыьыша-йыьыша онайан дцйцнцня, цзцндяки йаш чыьырларына бахды.

- Бяс мян нейлим? Мян эетсям дя, ---- бахан лазымдыр. Ахы атан йаралыдыр гылчасы щяля саьалмайыб. Ахы о палтар йуйа билмяз, ахы о хюряк, чюряк биширя билмяз. Мян эетсям дя, бири эяляжяк, Тосу. Сян ня билирсян о, нежя адам олажаг. Евинизя еляси эялиб чыхар ки, атаны сяня, сяни дя атана дцшмян еляйяр, Тосу. Сян аналыглар эюрмямисян, Тосу!.. Мян сянин щеч хятриня дяймишямми, дяйирямми? - Назлы ащ чякди, гаргыш тюкдц: - Щитлерин еви йыхылсын, ону да, - айры щеч ня демирям, - балалары мян чякян эцнляри чяксин.

Тосудан сяс-сямир чыхмады. Назлы ону диндирмяйя чалышды:

- Бир евдя ики дцшмян доланмаз, йохса эетмяз, Тосу, Нейняк, гой ахшам атан эялсин, мяни шящяря апарсын. Белями истяйирсян? щя...

Тосу эюзлярини ачды. Эюзляри дамар-дамар гызармышды. Назлы беля гызартыны пайыз сабащларында эюрмцшдц. Ондан сонра шящярдя кцляк аьажлары, телефон, ишыг диряклярини йыхмышды, йаддан чыхыб ачыг галан айналары дивара чырпмышды, шцшя гырыгларыны киминин башына ялямишди, кимини ган-цряк елямишди.

Назлы о эюзлярин йийясиндян йахшы жаваб эюзлямяди.

Еля фикирляшдийи кими дя олду:

- Чых эет!

Назлы бомбоз бозарды. Голлары йанына дцшдц. Истяди десин ки, щеч йана эетмяйяжяйям, бах, сянин о ганлы эюзляринин ичиндя галажам, жаныны ала-ала галажам. Бир бунун  бой-бухунуна бах, щюкмцня, кининя бах! Ня йахшы ки, щяля йекялиб, киши олмамысан - с-ни эюрцм щеч йекялмяйясян, - ихтийарымыз сяндя олса, бизи дивара дырмашдырарсан. Ай кцчцк. Нийя гарнын аьрыйыр, щяр шейин щазырынын, дурусунун йийяси дейилсянми?!

Назлы евя, Тосу ися баьчайа йюнялди.

 

* * *      

     

Кющлян бу ахшам кишнямяди. Фынхырды эялди, фынхырды эетди. Гоншу ушаглары яски-цскцдян топ дцзялтди, мяфтилля бярк-бярк сарыдылар. Нефтя батырыб од вурдулар, эащ щамысы бирдян, эащ да далбадал эюйя атдылар. Топун бязиси кол-коса дцшдц, аз галды чяпярляри йаньын салсын. Аналары онлара ажыгланды. Ушаглар юз доггазларындан араландылар, орта йола чыхдылар, топларыны орта йолда одлайыб йеля эюйляря атдылар.

Тосу щяля дя баьчада иди. Бунларын щамысынын баьчада эюрцр, баьчада ешидирди. Бирдян чыьырышма гопду, алов эюйя диряклянди, щамы ора йцйцрдц. Йаньын эет-эедя эцжлянир, гышгырты, баьырты да артырды. Бу щай-щарайын ичиндян  бир фярйад сыйрылыб чыхыр, айдын ешидилирди. Бу, Рящим кишинин арвадынын наляси иди. Онларын тайасы топдан од алмышды, йанырды. Тайайа су цстцндян су тюксяляр дя, белля, йава иля тайаны дюйсялярдя йаньыны юлязидя билмирдиляр.

Тосу да ора эетмишди. О, Рящим кишини кянара чякилиб тамаша еляйян эюрдц, санки йанан тайа онунку дейилди, щамы ял-айаг верир, юзцнц ора-бура вурурду, о ися эцлцмсцнцрдц, дяйирмандан дарысы да ахмайан адам архайынчылыьы иля дейирди:

- А жамаат, юзцнцзц йломайын, гисмят дейилмиш, щеч бяндянин чархы дюнмясин, дюндц-гуртарды. Инди мяним дя эет-жа эедим башланыб.

Язизим гаргамыша,

Гар йаьар гар-гамыша.

Йцз мин алгыш нейняр,

О бир фяляк гаргамыша.

Эюрмядиниз башымыза няляр эятиртди?! щамынын гарны ган аьлайан вахтдан кянддя зурна чалдырды. Бу да ушаглары щаваландырды. Ушаг ки щаваланды, ондан ня хейир?!. Юз ичини кеф алыб. Еля билир щамынын кюнлцндян "Тярякямя" кечир. Бизи авам йериня гойуб, даща демир ки, сянин яйирдийин биз чохдан сармышыг. Ики жюнэя кясдирди, колхозун анбарыны бошалтды зурна чалдырды, эуйа байрам кечирди, жамаатын кефини ачды. Юзцня той вурдурду. Ясэяр достунун намусуну йаман сахлады...

Тосу орада чох дайанмады. Эюрдц ки, рящим киши дедикляринин щамысыны она ешитдирир. Бир аз да чох дурса, гулаглары даща чох ешидяжяк. Ордан араланды ки, Рящим киши эирсин, онун дедиклярини дя башгаларынын гулаьы олмасын...

Атасы щяйят гапысынын аьзында дайанмышдыр. Тосу истяди эери дюнсцн, ешитдикляри, эюрдцкляри ондан ял чякяня гядяр эетсин, цряйи, кюнлц бошалана кими йерисин, гялбиня йыьыланлары даьларда, дярялярдя итиряня, аздырана тяки дайанмасын. Дала чеврилди дя, лакин еля бил дизляри тутулду, еля бил евляриндя, щяйятляриндя ону эюзляйян кядяр йетим кими яляди, ону чаьырды, "ата"! дейиб аьлайажаг, "ана!" дейиб инляйяжяк, атасы да, анасы да Тосу олын гям "Тосу" дейиб вахт-бивахт эюз йашы ахыдажаг, бир ели, бир кянди зара эятиряжяк.

- Тосу!..

Атасы чаьыранда да она еля эялди ки, бу сяс онсуз галан кядярин сясидир, кядярин щарайыдыр. Бу кядяр ахшамдан  бяри гапы аьзында дайаныб, Тосунун йолуну эюзляйиб. Аждыр, бу кядяр, сусуздур бу кядяр. Яли йерлярдян дя, эюйлярдян дя цзцлцб бц кядярин. Кядярин йетимлийи нежя йаман олармыш... кядярин инилтиси, сызылтысы нежя цряк даьлайан олармыш црякдя йурд салан кядяр садя, эюздя нежя эюзярмиш, нежя севинярмиш, нежя эцлярмиш нежя аьлайар, нежя щюнкцрярмиш. Ажы кядяр бязян нежя ширинляшярмиш, нежя бала дюнярмиш. Ахы бу евдя, бу щяйятдя, ана щясряти вардыр...

Атасы гапыны ачды, щяйятя габагжа юзц эялди, сонра да Тосу.

Атасы голтуг аьажыны икижя дяфя икижя дяфя иряли атыб дайанды, эери чеврилди. Айнадан щяйятя сцзцлян ишыг Тосунун цзцня дцшцрдц. О, атасынын кюлэясиня чякилди. Мещди йана тярпянди, кюлэясини гачырды. Тосунун цзцня йеня ишыг дцшдц. О, эюзлярини йеря дикди.

Сольун ишыг Тосунун ганы гачмыш цзцнц бир аз да сары эюстярирди. Айларла ажлыг, гытлыг эюрян ушаг щеч бу гядяр жандан дцшмямишди. Инди боьазыны армуд саплаьына дюнмцшдц, еля бил башы йекялмишди, овурдлары бошалыб салланмышды. Жаныны-жясядини кип тутан гара, нимдаш кюйняйини бойунлуьу санки эенялмишди, кюйняйин ятяйиндян ттуб бир азжа чякян олсайды, яйниндян чох асанжа чыхарды.

- Аьрын алым, Тосу...

Еля бил ата сяси, ата йалварышы дейилди, ана нявазиши иди, чай дярясиндян кечиб эялмишди, Мещдини, Тосуну эюрцб эялмишди, яринин щалына ажымышды, оьлуна илтимаса эялмишди...

Мещди айаг цстя дура билмяди, отурду.

- Отур, Тосу.

Тосу да ялини йеря вериб яйляшди. Архасыны ишыьа, йюнцнц гаранлыьа чевирди, атасы иля йанашы отурду.

- Нейнийяк, Тосу? Бу йазыьы чюлляря салсаг бизя ня дейярляр, бизим кишилийимизя нежя бахарлар?

Тосу башыны жялд дюндяриб, атасына бахды. Сонра цзцнц чох йаваш-йаваш гаранлыьа чевирди. Бу, бахыша охшамады, санки ити бычаг иди, атасынын боьазына чякмишди, бу сюз-сющбяти атасынын боьазында кясмяк истямишди. Атасы билмирдими ки, Тосу ушаг да олса, бязи шейляри баша дцшцр. Билир ки, бу гапы-бажа арвадсыз галмайажаг, эеж-тез бирини эятиряжякляр, бири эяляжяк, о да бяхтя-бяхт йа илан-ягряб чыха, йа да Тосуйа ана пайы, бажы пайы ола, щеч олмаса, она гощум эюзц иля баха, дили иля йаьлайыб, эюзц иля даьламайа ону; яли иля баьлайыб, айаьы иля сахламайа ону. Назлыдан башга щансы аналыг Тосуну жящяням одунда йандырса, она беля тясир елямязди. Ахы бурда дост гейряти варды. Дост достун башсыз галан арвадыны сахламалыйды, она башга эюзля бахмамалыйды, яря вермялийди, алан олмаса беля юзц евлянмяли, о да бу евин ожаьы башында гожалыб гарымалыйды - дост намусу, дост яманяти кими...

Рящим киши щяля бу ахшамдан дамгаланмаьа башлайыб, гара йахмаьа башлайыб, арадан беш-он эцн кечяндян сонра эюр бу "пишик ня гядяр балалайажаг?" Кяндя сюз йайажаг ки, Мещди о ясэярля давада тапышмайыб, давада достлашмайыб, йахынлыглары давадан габаг - колхоз сядри оландан вармыш. Шящяря йолу дцшдцкжя ора эедирмиш, колхозун мцфтя пулундан хяржляйирмиш, кишини кефляндириб арвады иля о вядядян мазаглашырмыш. Иманым аллащ яманяти, йаланчысы буну дейиб олсун, ешитдийимя эюря "достуну" да щямин бу назлы-гямзяли ханыма эюря юз жцйяси гясдян юлдцрцб. Йохса назлы шящярдя бир кюлэя, бир далда тапмазды? Еля эялиня гуйруг йедирдян гящядлийи башланмышды шящярдя?

Рящим кишининин ушаглары мяктябдя Тостуйа сюз атажагдылар, ону яля салажагдылар: "Достуну юлдцрян, достунун арвадыны алан Мещдинин оьлу", - днйиб ону лаьа гойажагдылар, она эцляжяк, ушаглары да инандырыб она эцлдцряжякдиляр.

Атасы бунлары нийя фикирляшмирди? Мещди ялини ганамайн йердян ган чыхарданларын дырнаглары алтына нийя салырды?

- Бу йазыьын ялиндя бир сяняти йох, шящярдя бир гощуму йох, мейлини, мещрини дя сяня салыб, эедиб орда нежя долансын? Бизи гынамазлармы ки, бир тикя чюряк вермяйин дярдиндян бурунладылар, дидярэин салдылар?

- Гой эетсин!

- Ня? - Мещдинин аьзы яйилди. - Ня?..

Сяси Тосунун башына даш кими дцшдц. О дюнцб яйилмиш аьзы иля бу дашы дцз атан атасына баханда онун тярс шилляси цзцндя тапанча кими ачылды. Тосу цзцнц тутуб галхды, гулаьынын бири батды, щяйят гапысына сары йцйцрдц.

Эюй эурулдады, шимшяк чахды. Дяниздя батан ушагларын сащил гайаларында чыьыртысы, Тосунун анасынын чай дярясиндян гопан сяси ешидилди: "жан бала!.. Ялин гурумасын, йазыгсан, а Мещди ушаьа нийя еля вурдун?"

Мещди ялини аьзына тяпди. Оьлун чаьырды:

- Тосу!..

Эюй бир дя эурулдады. Гайалардан "ушаглар" бир дя чыьырды, еля бил дейирдиляр ки, бизи ахтармайын тапмазсыныз.

Назлы ейвана чыхмышды. Кцляйин илк ганады онун сачларыны гарышдырды.

 

* * *      

 

Эями рейддя дайанмышды. Кцляк щяля дя туьйан едирди. Лакин эями яввялки тяки йырьаланмырды. Чцнки лювбяр атмышдылар, эяминин бурну кцляк ясян сямтя дюнмцшдц, дяниз бурада дайаз иди, дальалар нашы той ойунчулары кими атлыб-дцшцрдц, эямини чох тярпядя билмирди.

Хейли аралы да бир йедяк эямиси, онун йедяйиндян дя ики борс варды. Борпслар лювбяр салламамышдылар, йедяк эямисиндян дя, бир-бириндян ийирми-отуз аддым кянарда ахырдылар. Йедяк эямиси сащилдя дайанан балыгчыйа охшайырды, лювбяр зянжири дя санки онун тилову иди, гаравулун тярпянмясини эюзляйирди, тилову бу саат чякяжякди, гармагда бир балыг чырпынажаг тез-тез ай парайа дюняжякди.

Йедяк эямисиндян хейли о йанда гыпгырмызы бир "бешик" эюрцнцрдц. Айналары думан иди. Биржя дорунун башында папаг бойда биржя ишыг варды. Бу гырмызы "бешик" сигнал мянтягяси иди. Дянизин шималына цзян эямиляр юз истигамятлярини щям дя мянтягядян алдыглары сигналларла дцзялдирдиляр. Бу "бешийин" о тяряфиндя дя нящянэ эями эюрцнцрдц. О эямидя чюряк биширилир, балыг консервляри щазырланырды. Бюйцк маьазасы, теннис эюйяртиси, кино театр салону, эежя-эцндцз ишляйян ашханасы, мещманханасы варды. Буна "цзян шящяр" дейирдиляр. Бу "цзян шящяр" Щяштярхан-Бакы, Щяштярхан-Мащач-кала; Щяштярхан-Красноводск, Уфа, чялякян йолунун цстцндя иди. Бязи дянизчиляр бир щяфтялик, он эцнлцк истиращятлярини бурда кечирирдиляр. "Цзян шящяр" маьазасында щяр ня десян варды, ян гиймятли шейляр бурада тапыларды. Ян йахшы чюряк, ян йахшы балыг хюрякляри "цзян шящяр" дя биширилирди.

Буранын суйу буланыг иди, ляпяляр, дальалар йуйунуб дарана да билмирди, дуруланыб аьара да билмирди. Бу сулар эцняшин гырмызы сачларыны да бозардырды.

Ялямдар Тосуну эюйяртяйя чыхармышды: "Щаваны дяйиш, - демишди. - Бир дцнйайа бах, кайута ня гядр йан йеря верярляр? Щяр фыртынада беляжя йатсан, дянизя дюзцмцн олмаз, эяряк хамлыьыны айаг цстя кечирясян, онда тез алышарсан..." Сонра да зарафата кечмишди: "Лейли дя ща эялди, эюрдц мяжнуну ешгин эирдабындадыр, юз Лейлисини эюрмцр, бищушдур, мящяббят сярмястидир, айылмыр. Еля билирсян Лейлин сян Мяжнунун далынжа чох эяляжяк? Йох, гардаш, щюрмят дя бир эцн олар, эюрся ки даща сяндян она йаь даммыр, Мяжнун дялидир, Лейли дя аьылсыз дейил ща, эедиб яьйар иля дост олар, галарсан йаныны чимдикляйя-чимдикляйя..."

Сонра Тосуйа зорла бир стякан ширин чай ичиртмишди, бир йаь-пендир йонмасы йедиртмишди. Тосуну йеня дя эюйяртяйя эюн дярмишди, тез тялясик цзцнц  гырхмышды, тязя палтарларыны эейиниб онун йанына гайытмышды. Инди "Цзян шящяря"я бахырды. Монгол эюзляриндя няся йанырды, алышырды, сюнцрдц. Монгол цзцндя бир щявяс эязирди, бязян тябяссцмлянирди, синясиня  йайылырды. Фикрин ширинлийи додагларыны тярпядир, ону гымышдырырды, няся демяк истяйирди. Юзцнц сахлайа билмяди, динди дя, данышды да:

- Орда бир гяшянэ гыз вар, Тосу кечян дяфя бурда аз дайандыг, йохса бир шей чыхарды. Дедим ки, мян бир дя эяляня кими фикирляш, сяни алмаг истяйирям. Йаман эцлдц.

Тосу щеч ня демяди, Ялямдарын цзцня бахды: "Кечян дяфя? Ону алмаг истяйирсянся, бяс Яркиназын шяклини башынын цстцндян нийя асмышдын, нийя эютцрмямишдин? Бу нежя севэидир, нежя мящяббятдир? Тутар гатыг, тутмаз айран?"

Ялямдар еля бил онун фикрини эюзляриндян охуду?

- Дянизчинин щяр сащилдя бири олмалыдыр. Сянинки дя олажаг, дарыхма, гардаш. Йохса бу суларда баш сахламаг олар?! Йюнцн Щяштярхана дцшцр-сяни биринин, Мащач-калайа дцшцр - о биринин, Красноводска дцшцр-цчцнжцсцнцн щясряти, мящяббяти чякир. Дянизчийя сащил мящяббяти олмаса, юмрц суларда су кими кечяр, билинмяз, гардаш...

Тосу мат-мяяттял галмышды: щяр дянизчинин щяр сащилдя бир арвадымы олмалыдыр? Бунлар ня гядяр пул алырлар? О гядяр арвад-ушаьын йемяк-ичмяйини, эейиниб-кечинмяйини нежя чатдырырлар?

Ялямдар эцлдц:

- Бирдян юзцнц еля унудурсан ки, онун адыйла буну, бунун адыйла да ону чаьырырсан? Сонра да цзр истяйиб сящвини дцзялдирсян, йа да бир йалан уйдурурсан. Башлайырсан ки, о адда бир гощумум варды, аьыр хястя иди, юлдц, ики ушаьы йетим галды. Сян йаландан гцссялянирсян, онлар эерчякдян. Юз йаланына юзцнцн дя эцлмяйин тутур, юзцнц бир тящяр сахлайырсан. Щя, гардаш, дцнйа алыб-алдатма дцнйасыдыр, йохса ишин дцз эетмяз.

Тосу фикирляшди ки, эюр эялиб щара дцшцб; бу эямидя азы гырх адам вар, йягин, чоху Ялямдярин тайыдыр, бу нисбятдя, бу тябиятдядир. Демяк, бунларын дилиня дцз сюз эялмир, щамысы йаланчыдыр. Щяр сащилдя биринин башына кяляк ачырлар. Бяс бу йаланларын, бу кяляклярин цстц ачылмырмы, башы тутулмурму?

Ялямдары чаьырдылар. Эяминин орта мяртябясиндяки капитан кюрпцсцндян чаьырдылар. О, кечид кюрпцсц иля йцйцрдц, трапла йухары дырмашды, сцкан будкасына эирди. Чыхыб гапынын аьзында йюнц ичяри дайанды, кимяся ики дяфя тязим етди, йаман чох яйилди, дцзяляндя дя ялини эащ синясиня, эащ да гулаьынын цстцня сыхды.

Тосунун йанына ися Сялим бир йеришля гайытды. Щярдян дя дюнцб дала бахды. Дала бойлананда цзц йумшалырды, аз галырды эюзляри цзцндя итсин, йюнцнц Тосуйа сары чевиряндя сифяти гурулашыр, дузссузлашырды.

Мяжжяря сюйкянди, бу вязиййятдя дуруш эятиря билмяди, ону щансы щал-щава ися динэилдядирди, еля бил жанына няся долдурмушдулар, юз дярисиня сыьышмырды.

- Капитан чаьыртдырмышдыр. Эейиниб-кечиндийини эюрцб, билиб ки, "цзян шящяр"я эедяжям, бир ики шей тапшырды, олса алажам. - Мящяжжяря йеня сюйкянди, йапышыьы йеня тез гопду, тез араланды, палчыг айаглайан кярпижкясяняр тяки о йан - бу йана йериди, ялини Тосунун чийниня гойуб дайанды: - Билирсян, гардаш, бурда мяни чохларынын эюзц эютцрмцр. Беля сюзляри сяня демяздим. Она эюря дейирям ки, бири данышажаг. Ондан-бундан ешитмякдянся, дцзцнц юзцмдян ешитсин йахшы олмазмы?

Тосу она жаваб веряйди? Ким юз айранына турш дейяр? Щяр бир щагсыз юзц барядя щаглы кими данышыб сяни инандырмырмы?

Ялямдар онун ня дейиб-демяйяжяйини эюзлямяди, аз гала Тосунун чяняси алтына эиря-эиря цйцтмяйя башлады:

- Мян дянизчилик мяктябини битирмишям. Штурман ола билярям. Анжаг бунун эежи-тези вар, юзц дя капитандан асылыдыр. Бизим капитан да ки, йаланчылыг эютцряндир. Билирсянми нийя? Чцнки юзц фалтаглана-йалтаглана бюйцйянляр, сяндян, мяндян йалтаглыг эюзляйяр, йалтагланмасан, онун эюзцндя бир гяпиклик гиймятин йохдур.

Ялямдар сусду; чцнки щамы нащарланмышды, щамы бязяниб-дцзянмишди, еля бил тойа эедирдиляр, щамы баш эюйяртяйя чыхырды. Онларын цчц йухары дырмашды, гайыьын биринин цтс юртцйцнц  брезент-плашы ачды, гайыьы дянизя салмаьа башладылар.

Яркиназ да эюйяртяйя чыхды. Алтдан  йухары Тоьуйа бахды, ону чаьырды:

- Ашаьы дцш.

- Мян эетмирям.

Тосу еля диллянди ки, юз сяси юз гулаьына эцжля чатды.

Ялямдар онун голундан тутду:

- Юзцм юлцм, эедяжяксян. Я, бу саат ня вар бурда? Эедяк эюзцнц дяйиш, бир пися, йахшыйа бах.

Тосу горхурду: дальа он мин тонлуг эямини йырьалайыр, бешик бойда гайыьы дюндяря биляр. Тосу суйа дцшян кими боьулмазмы? Ахы о цзмяйи дя билмир.

Яркиназ онун эетмяк истямядийини эюрдц, юзц йухары галхды. Ашаьыдан гыза зарафатла саташдылар:

- Ня бекара Мяжнунун вар, а Лейли? Эяряк? Эяряк сяни эюрян кими юзцнц дашдан-гайадан атайды, юзцнц пак мящяббят йолунда фяда едяйди.

Яркиназ зарафатла жаваб вермяди.

Ялини Тосунун голуна чатдырды, онун цзцня бах-баха пычылдады:

- Эедяк...

Гайыг щяля эямидян араланмамыш Тосуну ир хястя титрямяси тутду. Дишини дишиня сыхды, бир яли иля гайыьын йанындан йапышды, юзцнц юзцня йыьды, юзцнц юзцня сыхды, чянясинин учунмасыны  йеня сахлайа  билмяди. Еля бу вахт "ушаглар" зарафатлашдылар, щансыса Ялямдары итяляди. Ялямдар юзцнц сахлайа билмяди, дянизя йыхылды. Сцрцжц гайыьа газ верди, гайыг иряли сцрятля шыьыды. Архайа сары йамйашыл тцстц чюзялянди. Ялямдар бу тцстцсцнцн алтында галды, эюрцнмяз олду.

Тосу истяди гышгырсын. Лакин чяняси сюз тутмады, щям дя дянизчиляр эцлцшдцляр. Бу эцлцш Тосунун да титрямясини кясди, гайыьы да йавашытды, гайыьы эери дюндярдиляр. Ялямдар бир ялини гайыьын йанына атды, биржя щоппанышла гайыьын ичиня  дцшдц. Онлара яркля ажыгланды:

- Яжлафлар!..

Цст, алт кюйняклярини сойунду, сыхды, чырпды, бирини ону итяляйиб йыхана верди:

- Ал бирини дя сян гурут.

Найыг эедир, кюйнякляр кюпяшийир, дянизчиляр пычылдашыб гаггылдашырлар. Гайыьын щяр дальанын башындан балыг кими ашдыьыны, бязян йаны цстя яйилдийини щеч бири вежиня алмырды. Еля бил щеч вахт юлмяйяжякдиляр; юлмяйяжякляриня инанмышдылар. Инанмадылар ки, ода дцшсяляр - йанмазлар, су йа дцшсяляр - боьулмазлар, батмазлар, юзляри истяйяндя юляжякляр, юзляри истяйяндя дяниздя гярг олажаглар...

Ялямдар "цзян шящяр"я чатар-чатмаз кюйняклярини сулу-сулу эейинди. "Цзян шящяр"я щамыдан габаг атылды, щамыдан габаг гейбя чякилди.

Тосуэил ону бир дя ашханада эюрдцляр. Ял-голуну юлчя-юлчя буфетчи гадынла данышырды, йаьлы-йаьлы эцлцрдц, йериндя ойнаглайырды.

Яркиназ Тосуну пярдяли аракясмянин бириня чякди, ялямдар онлары эюрмяди.

- Капитан балыг кабабы апаражаг. - Яркиназ пычылдады. - Биз рейдя эяляндя Жаваншир гардаш ону щямишя кабаба эюндярир.

Цз-цзя отурмушдулар. Тосу сыхылырды, бцзцшцрдц, Яркиназын цзцня чох баха билмирди, эюзлярини столун цстцня дикирди. Гара, даьыныг сачларла дюврялянян аь цзцн мялащяти, тяравяти, ала эюзлярин тямизлийи, дурулуьу, чящрайы донун сыхдыьы синя, синянин долулуьу, габарыглыьы, шана бармагларын, шцмшад биляклярин инжя тярпяниши, пцстя додагларын гюнчя сыхымы, гюнчя дцйцмц, эцл ачылышы, ятин сачымы ону утандырырды, юз тайы-бярабяри олмайан бир гызла бу эцнкц йолдашлыьы Тосуну ажы алмайа дюндярди.

- Тосу, адама нежя кабаб йейяк?

Абыр, щяйа сыхынтысы Тосуну гуржухдурду, цзцня тяндир истилийи, цряйиня ожаг йаньысы эятирди. Дили долашды. Дилинин долашыьыны чятин ачды:

- Мян йемирям.

- Сян йемямисян, мян дя дилимя вурмарам.

Тосунун о гядяр пулу щардайды!.. Жибиндя биржя цчлцк  галмышды, о да биржя кило чюряйин щаггыны анжаг юдяйирди. Сцфря хяржини киши чякмяздими, оьлан гызы гонаг елямяздими?

О юзцня илк дяфя нифрят етди, ажизлийини илк дяфя дуйду, дцнйадан, таледян илк дяфя кцсдц: нийя онун ди жибиндя чохлу пул олмасын, беля йердя хяржлянмясин? Нийя онун эцжц беля хырда шейляря дя чатмасын?

Цряйиндян бир тясялли галхды, нифрятин ажысыны тез йуйуб апарды: сяккизинжи синифи тязя битирмяйибми? Ишя, ишлямяйя, пул газанмаьа биринжи дяфя эялмяйибми? Ким жибиндя щавайы пул олур ки!.. щамы зящмят чякмирми, зящмят чякя-чякя алдыьы пулу хяржлямирми?

Тосу диллянмяди. Яркиназ бармаьыны дивардакы дцймяйя  узатды. Арадан чох кечмяди ки, тотуг бир гыза эялди. Сифяти дям чайданы кими йупйумру, допдолу. Фындыгбурун иди. Эцлцмсцняндя эюзляри итиб-батырды. Данышанда галын додаглары эцжля араланырды.

О, Тосуйа бахыб эцлцмсяди, ондан аьлы бир шей кясмяди, йюнцнц Яркиназа чевирди.

Яркиназ:

- Фындыгбурун, - деди, - щялялик ики кабаб, эюй - эюйярти, салат, ики йцз дя конйак...

Фындыгбурун: "Баш цстя!" дейиб дабаны цстя эери фырланды. Еля щямин анда да гайыьын мотору автомат кими эцрцлдады.

- Ялямдар эедир, - дейя Яркиназ дирсяклярини стола дайайыб, гарьы бармагларыны алтдан йухары сачларына санжды.

- Ня тез щазыр олду? - Додагларына тябяссцм гопду. - О дяфядя алачий апармышды, капитан эери гайтарды, тездян биширтди. Инди дя еля олса... - Тябяссцм йанагларына сары гаймаьы эютцрмцш дцмаь сцд цзцня охшар бухаьына йайылды. Сонра о эцлдц, сядяф дишляринин ики гатар бойунбаьы  дцзцмц эюрцндц, синяси учунду, щяр сюзц дя эцлцшцн бир ганадында учуб эялди: - Ня ися...

Тосу щяля дя кей кими иди. Дяниз ону йаман тутмушду, аьлы-башы йахшы ишлямирди. Эюзляриндя дя бир торлуг, ала-торанлыг галмышды, санки булудлу пайыз ахшамында, йа да йаьмрлу  йаз сящяриндяндир, эцн чыхмайыб, йерлярин, эюйлярин гаралыьы щавадан силинмяйиб. Инди она бязян еля эялирди ки, гаршысында яйляшян бу гызын да еля бир ала-торанлыгда эюрцр, йухуда эюрцр. Ашханайа эялмяк, оьланы гонаг елямяк, ички сифариш етмяк гыз исмятидирми, гыз щяйасыдырмы? О, Тосудан  щеч утанмыр да, чякинмир дя, еля бил йанындакы ушагдыр, о да ялиндян тутуб эязмяйя, эяздирмяйя чыхыб.

Яркиназ бязян узаглашырды, узаглаша-узаглаша шякля дюнцрдц. Лакин бу шякил кирпик чалырды, эцлцмсцнцрдц. Бу шяклин ала эюзляриндя ир истяк аьдан гарайа, гарадан аьа учурду, чырпынды, кирпиклярин чяпяриндян кянара чыха билмирди. О дишлярин бойунбаьы дцзцмцндя бир эцлцш шякярлянирди, ширинляширди, аь сцд бухагда гаймаг тутурду, чящрайы донун аловунда йанан аь синяйя сцзцлцрдц.  Бирдян дя бу шякил шякилликдян чыхыр, лап йахынлашырды, Тосу онун синясиндяки гуш чырпынтысыны да эюрцрдц.

Тосу йцз грам конйак ичяндян сонра бу шякил бир йашыл тцля бцрцндц, пцстя додаглары нежя тярпяндися, щисс етмяли, анжаг сясини ешитди. Бу сяс Тосунун башына йаьды, кефикюк адамын башына йаьан кяпяк гар кими йаьды. Тосу бу кяпяк гарын кяпяняк учушунда, кяпяняк гонушунда йатмаг истяди. Бу йер-йатаг нежя йумшаг оларды, нежя ращат оларды. Бу кяпянякляр бир уждан гонарды онун цстцня, юзц дя илляр бойу, щятта юмрц бойу гонарды цстцня, Тосу щеч бир аьырлыг щисс етмязди, яксиня санарды ки, дцнйа ипяйя дюнцб, щяйат мяхмяря дюнцб.

Яркиназ йашыл тцллц ялини узатды, йашыла чалан конйакы Тосунун гядящиня сцздц.

- Буну да ич, Тосу.

- Бяс сян нийя...

Тосуну эюй юскцряк тутду.

Яркиназ галхыб онун кцряклярини охшады:

- Щамысы юз пайын олсун, - деди. - Кечиб юз йериндя отуртду. - Ону да ич синяни бассын.

Яркиназын эюзляриндя йухулу бир хумар варды. Санки цзц бу хумарын бешийи иди, о бешикдя йатмышды, чайла, булаглар лайла дейирди, даьларын сяринлийи бу лайланы бу бешийя, бу кюрпяйя ятир кими чиляйирди.

Тосу "цзян шящяр"дя эязяндя дя, гайыгла эери гайыданда да, юз кайутуна кечиб чарпайыйа узананда да щяр шейи йамйашыл эюрдц. Нежя тямиз иди, нежя сярин иди бу йашыллыг.

Тосу йатанда да йашыл йухулар эюрдц. Эюрдцйц йухуларын щамысында Яркиназ варды. Бириндя бир йашыл эюл, Яркиназ да йашылбаш, цзцрдц бу йашыл эюлдя. Тосуну чаьырырды. Тосу эюлдя боьулурду, батырды, амма юлмцрдц, о бири йухуйа кечирди. Икинжи йухуда Яркиназ учурду. Тосу да ганадланырды, эюйляря галхырды. О, сямалара йцксяляндя Яркиназ йеря енирди, гушлугдан, пярвазлыгдан чыхырды, щяминжя Яркиназ олурду, Тосуну сясляйирди, Тосу ися ганадларыны йыьа билмирди, гыра билмирди, учуб Яркиназын  башынын цстцндян кечирди. Йердян бир ащ гопурду.

Бу ащ йашыл дцнйаны гуру кцляшик тяки йандырырды. Тосу да йанырды, амма йеня дя эюйляря чякилян йашыллыьа доьру щаваланырды. Бу алов ора да чатырды, Тосуну кцля дюндярирди, Тосу йеня дя юлмцрдц, юзцнц Яркиназла бир гайыгда тяк эюрцрдц. Щараданса мащны эялирди, щараданса гушлар эялирди. Гушлар охуйурду, Яркиназ охуйурду, Тосу да охуйурду. Бу гушлар мащныдан дойурдулар, учуб эедирдиляр, тязя дястяляр эялирди, щямин мащныны онлар да охуйурдулар. Демя, бу гушларын да, Яркиназла Тосунун да йемяк-ичмяйи мащнылар имиш. Демя, онлар беля йараныбмыш. Демя , юмцрэцн мащныларла кечирмиш, рущ няьмясиз галанда тез ажырмыш, тез гожалырмыш...

- Тосу!..

Ону бу йашыл йухулардан Ялямдарын сяси айырды.

- Я, бу нежя охумагдыр? - Ялини ялиня вуруб шаггылдады.

- Лелц еляйирсян, аьзын да еля яйилирди ки, аллащ эюстярмясин. Сян айыланажан, дцзц, горхдум. Дедим, бирдян аьзын эерчякли яйилмиш олар. Йатдыьы йердяжя аьызы яйилянляри чох эюрмцшям. Аллаща чох шцкцр, сянинки йухуда яйилирмиш.

Ялямдар сойунуб юзцнц чарпайыйа атды. Сонра галхыб айналарын пярдясини чякди, кайутда бир эежя йаратды, йатаьына узанды.

- Тосу, - деди, - сяня бир сюз десям, аьзындан гачырмазсан ки?

Тосу щисс еляди ки, бу "яманятдя" хяйанят вар, калл диллянди:

- Ня дейяжяксян ки?

Пярдяляр айналарын габаьыны щяр нежя тутса да ичяри хейли ишыг сцзцлцрдц.

Тосу онун дирсякляндийини эюрдц.

- Сянин хейриня бир нечя сюз.

О да дирсяклянди:

- Ким юз хейриндян гачар ки?

- Яркиназ бурда щамыны дишиня вурмушду, биржя сян галмышдын, сяни дя чянэиня кечирди. Ахырда эцлцнж йери олмаг истямирсянся, ондан гыраг эяз.

Тосу дикялиб отурду. Ялини йастыьа атды. Она еля эялди ки, ешитдикляри инсан дилиндян чыхмыр, гара бир гуйудан эялир, йастыгла щямин гара гуйунун аьзыны гапайажаг, аь йухуларына, эюй мащныларына бейтанлары сусдуражагдыр.

Ялямдар Тосунун щирсляндийини дуйду, юзцнц чякди:

- Сянин кими аз йатыб чох йуху эюряня раст эялмямишдим. Бир гарын йемяк-ичмяк эюзлярининя тез тутду? Ушагсан, она эюря. Вахт эяляр, бу гожа Ялямдарын дедикляриня инанарсан. - Архасы цстя  узанды. - Бир сюз дедим, демямиш олум, гялят елямишям.

Ялямдар сусса да кайута бир сяс эязди, бир сяс доланды, щяр эязишиндя Тосунун цряйини бир дяфя чалды, щяр доланышында Тосунун бойнуна бир дяфя сарынды.

Гапы дюйцлдц. Сяс эялди:

- Ялямдар, достуну кеп чаьырыр.

Ялямдар диллямяди, Тосу да бу "Кеп" сюзцндян щеч бир шей анламады. "Досту" - мяням, бяс Кеп?"  - дейя дцшцндц, Ялямдарын цзцня бахды. О да эюзлярини йуммушду, еля бил чаьыран она щеч ня демямишди.

- Мяни чаьырыр?

Ялямдарын аьзы ажыгла ачылды, о:

- щя, - деди, - щя!..

Тосу гысыла-гысыла:

- Ким?

Ялямдарын эюзляри гаранлыгда аьарды: "Кеп дя! Капитан - дейиб йюнцнц о йана чевирди, еля бил бу дяфя жавабы эюзляри вермишди, юзц дя сюзляринин ганыны ичиб, ятини йейиб сцмцйцнц итин габаьына туллайан кими Тосунун цстцня атмышды.

Тосуну бу чаьырыш да горхузду: "Йох капитан да мяня дейяжяк ки, о гызла "цзян шящяр"я ня цчцн эетмисян, ня цчцн  ичмисян? "Даныш эюрцм башына ня ойунлар ачды". Яркиназ йяни еляляриндянди? Оьланы елясинин габаьында сындырарлармы? Ахы о эежя Ялямдары мяжбур етди ки, Яркиназдан цзр истясин. Бу ганажаьы, щюрмяти адама эюстярмирлярми?!"

Тосу нювбятчи матросун бялядлийи иля капитанын кайутуну тапанда  да, гапыны таггылдадыб ичяри эиряндя дя, жаванширин эюстярдийи кятилдя яйляшяндя дя беля суаллар, фикирляр ичиндя иди. Капитанын илк сюзц, илк сорьусу ону сойуг шцбщялярин ялиндян алды.

- Дянизи севирсянми?

Жаваншир бу сюзляри Тосуну тязя горхулара салды: "Йох" деся, билдирмязми ки, онда юзцня гырагда ип тап? Шящярдя щара эедяйди: кимин йанына эедяйди? Йеня кяндями гайыдайды? Атасы она ня дейярди, Назлы онун цзцня нежя бахырды? Демяздилярми, а евдян кцсцб эедян эядя, эюрдцнмц чюллярдя баш сахламаг нежя чятиндир? Бяйянмядийин зибиля пяпя демяйи эялдин? Эюрдцнмц буранын йаваны нежя йаьлыймыш, ажысы нежя ширинмиш...

Тосунун ня цчцн диллянмяйи еля бил капитана бялли имиш, эцлцмсцндц:

- Яввялляр севирдин, инди йох, елями?

Тосу щяр ялини бир дизинин цстцня гойуб шякил чякдирян адам кими отурмушду, башыны тярпятди.

- Ейби йохдур, йеня севярсян. Ешитдийимя эюря йетимсян, дцздцрмц?

Тосунун эюзляри бяряля галды: капитан буну щардан билирди?

- Яркиназ деди.

Тосу удгунду:

- Ахы, мян она да... - Боьазы тутулду, йеня ачылды: - Мян она... - Боьазы бу дяфя килидлянди, ня гядяр чалышдыса сясини эятиря билмяди. Ону бу язабдан капитан гуртарды:

- Йягин дуйуб. О, чох щяссас гыздыр. Щя, эет бир яризя эятир, капитан фондундан сяня пул йазажам, Бакыйа чатанда аларсан.

Тосу гыпгырмызы гызарды. Ону тяр басды. Башындан буь галхдыьыны щисс етди.

Капитан пенжяр кими сыхылан бу оьланы юз кайутунда  чох сахлайыб чох утандырмаг истямяди:

- Босман ня деся, сюзцня бах, капитан наставник эяляндя имтащан верярсян, сяни матрос кечирярик, ондан сонра...

- Жаваншир эцлцмсцндц, - юз ашынын суйуну юзцн верярсян.

- Галхды, ялини Тосунун кцряйиня йатыртды. Тосу да дурду. Капитан ону, яли дя кцряйиндя, гапынын аьзына кими йола салды.

Тосу айаг сахлады. Цряйиня бир яркюйцн сюз эялди. Бир истяди демясин, амма о кялмяляр Тосудан эцжлц чыхды, капитанын щялимлийи иля йумшалан пиля инадыны гырды:

- Ялямдарла бир кайутда олмаг истямирям.

Капитан эцлцмсяди.

- Баш цстя, дцзяляр. Бу саат тапшырарам.

 

* * *                          

 

Тосуйа икинжи мяртябядя кайут вермишдиляр. Ики тяряфя ачылан айналары варды. Габагдакы айнадан баханда баш эюйяртя, эяминин ортасы, кечид кюрпцсц, дор аьажлары, йан айнадан баханда ися дяниз эюрцнцрдц. Бу кайут бир адамлыг иди. Дейирдиляр ки, гонаг кайутудур. Бу кайутун чарпайысы да, стол-стулу да, пярдяляри дя йахшы иди; бурада бир диван да, палтар шкафы да варды.

Онун кайутуна щамыдан габаг Ялямдар эялди. Тосуну гужаглады, сыхды, бир дяфя фырлайыб йеря гойду. Кцряйиня бир йаьлы шапалаг вурду, голунун бирини дирсякдян гатлайыб коьайа дюндярди, онун назик бойнуну бу коьайа алды, Тосуну эцля-эцля, шадлана-шадлана инжитди. Тосу бу сахта истяйин, бу сахта мещрибанлыьын ичиндя бир аз да кинлянди, цряйиндя, еля билди тямиз аь палтар эейиниб, она мундар йапышыр, бу мундарын лякяси онун яйин-башындан чятин тямизляняжяк, чятин силиняжяк.

Нящайят, Тосуну бурахды, юзцнц йумшаг диванын цстцня атды. Ятли цзцндяки эюзляри ишым-ишым ишылдады. Сонра бир ялини галдырыб онун чийниня шаппылдатды:

- Мяндян нийя эизлядирсян, а лоту?

Тосу мат галмышды, чцнки бу Ялямдар о Ялямдар дейилди, шам олуб Тосунун эюзцнцн габаьында йанмаг, йана-йана ярийиб итмяк истяйирди.

- Няйи?

- Кепнян гощумлуьуну.

- Щеч няйим дейил.

Ялямдар боьазыны иряли узадыб Тосунун гулаьына пычылдады, санки тцнлцйя дцшмцшдцляр, икисинин бир сирри варды, чох отурсалар о эизли иш, яммял ачылажагды, дуруб арадан чыхмалы идиляр:

- Еля йох, де ки, щеч няйи дейилям, ахы о сяндян чох бюйцкдцр, йаш да, вязифядя дя. Юзцнц кичикликдя , ону да щямишя бюйцклцкдя сахла. Бюйцк йолуну эюзлямясян, бюйцйя билмязсян.

Щищилдяди. Щяр овурдуна еля бил бир алча алмышды, овурдлары галхыб эюзлярини юртдц. Ялини иряли узатды. Тосу "цстцнц эялмяди", эцлцшцнц хыхырда-хыхырда йатырдан боьазы ачылды, аьзындан бир гуш парылтысы учду. Алчалар ашаьы сцрцшдц, суйа дцшмцш гара мунжугтяки парылдайан эюзляри эцжля севилян бир пяртликля пярдялянди:

- Цстцня дири илан да салсалар, бойнуна эютцрмя, о кишинин шанына тясир эятирир. Бурда еля биж яллям-гяллямляр вар ки... Иллащ да Яркиназ... Тякжя мян билмишям, мян дя бу сирри юзцмля эора апаражам.

Нащаг сюз нежя аьыр олармыш. Тосу бу аьырлыьын алтындан чыхмаг истяди:

- Валлащ, гощум-зад дейилик. Йетимям, мяня йазыьы эялир.

Ялямдарын алчалары йеня галхды, эюзлярини йеня юртдц. Эюзлярини ислаг мунжуг парылтысы бу дяфя гачаган, ойнаьан бир фяхрля дюврялянди:

- Йери дцшяндя мяндян дя де. Ахы, мян дянизчилик мяктябини битирмишям. Истяся, иряли чякяр. Мян дя сяни. Дцнйа беля гурулуб, гардаш. Кянд адамысан, билирсян ки, арабаны кял чякир, чярэов да бярк айагда кюмякдир. Эяряк щамысыны саз сахлайасан ки, дара дцшяндя эюйлярдян кюмяк уммайасан.

Тосу гуруйуб галмышды. Билмирди даща нежя анд ичсин, ону нежя инандырсын ки, капитан бу эямидя эюрцб, бу эямидя таныйыб, онларын щеч бири гощумлуьу чатмыр.

Ялямдар гымышды:

- Ижазя вер, бу диванына узаныб, бир аз динжялим. Бюйцклярин йериндя динжялмяйин айры ляззяти вар.

Тосу диллянмяди.

Ялямдар йайлы диванда йырьаланды, юзцнц атыб-тутду:

- Бящ... бящ... кеф чякяжяксян. - Галхыб отурду, щейрятля диллянди: - Я, Бу Яркиназ ня йаман биж имиш, я!.. Она юзцн демямисян?

Тосунун жаны боьазына йыьылмышды, гейзля сяслянди:

- Щеч ня демямишям!

- Юзцн эялиб димдийиня кечиб, горхма. Далында да о бойда архан, ня вежиня!..

Тосу даща дюзмяди, айаьа галхды.

Арайа боз бир сцкут чюкдц. Бу гейзли, гязябли сяссизлик Тосунун цз-эюзцндян гайнады, дашды, кайуту долдурду, Ялямдары да бозартды. Лакин Ялямдарын боз-бозараг сяртликдя, бу шахталы щавада цшцмяйян, гылыьыны, гырымыны итирмяйян щялим яси ешидилди:

- Баш цстя, Тосу... Баш цстя...

Онун дюнцшц, чеврилиши, гапыйа сары эедиши, гапыдан чыхышы да йумшаг олду, нязакятли, ядябли олду, боз сцкутун боз сяртлийиня атылан аддымлары да еля бил бешикдя йатан кюрпя йанына йюнялян ана йериши иди, истямирди кюрпяси вахтсыз ойансын, вахтсыз аьласын, бир йуху кцрлцйц, бир яркюйцн дяжяллийи вахтлы йахзын бир дцнйа ятрини, бир дцнйа тяравятини даьытсын, кцскцн салсын.

 

* * *   

 

Тосуну бу эцн йаман ишлятмишдиляр. Баш эюйяртянин цчдя биринин рянэини, пасыны тямизлямишди. Полад искяня иля фятир галынлыгда рянэи газыйыб гопармаг, сонра да ораны полад гашовла гашовламаг, аьардыб парылдатмаг асан идими?! Бцтцн эцнц дизляри цстя дцшцб бцтцн аьырлыьыны голларына, бцтцн эцжцнц ялляриня йыьа-йыьа полад лювялярин "эюнцнц" соймаг ону хурд-хяшил елямишди. Голларынын, гычларынын аьрысыны, зогголтусуну итдян айрыландан сонращисс етмишди. Чарпайыйа цзцгойлу нежя дцшмцшдцся, еляжя дя йатыб галмышды. Гапыны дюйцб шам йемяйиня чаьырылдыьыны да ешитмямишди.

Эежяйары ойанды. Галхыб ишыьы йандырды. Столун цстцндя бир нимчя аш, гашыг, икижя парча чюряк, бир сятякан да компот эюрдц. Бунлары, йягин ки, Ялямдар эятирмямишди, йемяк-ичмяйин дцзцлцшцндя гадын, гыз сялигяси варды; чцнки габ-гашыьын алтына сыьалы аь каьыз сярилмишди.

Тосуйа еля эялди ки, бунлар Яркиназын гайьысыдыр, лакин бу гайьыда гямли бир байаты охунур, яввялки истяк йохдур, яввялки шухлуг йохдур, бу гямли байаты юмрц бойу охунажаг, щара эется онунла эедяжяк, эетдийи йерлярин эюйляри дя щямин байатыны эяздиряжяк, щямин байатыны чаьыражаг, анжаг бу байатыны чаьыражаг, анжаг бу байатыны тякжя Тосу ешидяжяк. Бу байаты Яркиназын цзцндя щямишя щюнкцряжяк, эюзляриндя щямишя аьлайажаг, сясиндя, няфясиндя йетимляняжяк, бу байатыны йайын истиси дя цшцдяжяк.

Тосу бу байатыдан гачмагмы истяди, дярдини, гямини кайутда гойуб эедянин юзцнц ахтарыб тапмагмы истяди, ешийя чыхды. Дящлиздян орта эюйяртяйя адлады. Мящяжжяя сюйкянди.

Эюйдя дцкжя-дцкжя булудлар варды. Бу дцкжяляр лопа-лопа кюсюв эцлляриня, улдузлар да бу эцллярин алтындан иаран гора, чынгыйа охшайырды. Ай бу дцкжялярин цстцндян аьыр-аьыр кечирди. Дяниз узагларда гапгара эюрцнцрдц, йахында тала-тала ишыгланырды. Эями эетдикжя бу ишыглы талаларын бири итир, диэяри пейда олурду. Эями дянизя еля бил цтц чякирди. Дор аьажынын  башындакы бир йашыл, ики гырмызы ишыг санки эюйдян асылмышды, эюрйнмяз бир ял онлары эюйдя сахлайа-сахлайа эями иля бярабяр иряли апарырды.

Мещ дяйди, Тосунун голларында уйуйан зоггултулар бир дя ойанды. Мцщярриклярин мящяжжярдя дя чырпынан дюйцнтцсц бу сызынтылары бир аз да артырды. Тосу цшцрэялянди. Хяфя кайут, исти йатаг ону юзцня чякди. Эери дюнмяк истяйяндя киминся кечид кюрпцсц иля эялдийини эюрдц. Таныды, Яркиназ иди.

Тосу тярпянмяди. Яркиназ трапла йухары йанына галхды.

- Ня эеж ойанды, Тосу? Айнадан бахырдым...

Тосу йюнцнц она сары чевирди. Аь цзц щаляли эюрдц. Бу щаля гара сачларын гаранлыьы иля дюврялянмишди, аь синяйя ахмышды, гырмызылыьы сезилмяйян донунун гаралыьындан чыха билмямишди. Эюзляринин аласында бир щиддят аьарырды, аь цзцнцн, аь цзцн, аь синянин мялщям щалясиня кин йайырды.

Тосуйа еля эялди ки, Ялямдар она няся дейиб, юзц дя Тосудан дейиб. Дейиб ки, Тосу капитанын гощумудур, сян дя адамлыг еляйиб ону "Цзян шящяр"я апармысан, йедириб-ичирмисян, о да эялиб чянясини бош гойуб, аьзына эяляни данышыб. Эуйа орда кефя бахмысыныз. Эуйа ямиш-гямиш олмусунуз. Яши, дили вар, аьзы йохду сандыьымыз эядянин сюйлядикляри бяйям дейилясидир дейям?!

Узун щянэамя!..

Тосу бу фикринин эерчяклийиня еля инанды ки, Яркиназын аьзыны арамаг истямяди, юзцня, эцжцня эцвянян киши кими диллянди:

- Ялямдар сян танымырсан?!

Бу ня жаваб иди? Бу сюзцн йери идими?

Яркиназ она бир аз да йахынлашды:

- Ялямдары?

Тосу онун сюзцнц тез кясди:

- Гялят еляйир!

- Сяня дцз демяйибляр, Тосу.

- Мяня щеч ким щеч ня демяйиб, юзцм баша дцшмцшям.

- Няйи?

Тосу аьлына эяляни дилиня эятиря билмяди. Яркиназын эюзляриндя парылты эюрдц. Бу парылтылар сцзцлдц, эюзляриндян цзцлдц, йанаглары ашаьы ахды. - о аьлайырды.

Демяк, Ялямдар капитана Тосунун фикирляшдикляриндян дя пис данышмышды. Капитан да, йягин ки, щяр сюзц Яркиназа йумшалдыб демишди, абыра, щяйайа бцкя-бцкя демишди. Инди эюр гыз исмятиня эюря щяля ня гядяр тямизлянмиш сюз-сющбятин юзцндя няляр вармыш.

Тосу истяди, капитан йатмыш олса да, эетсин, ону ойатсын, Ялямдары чаьыртдырсын, о арагарышдыранын абырыны ятяйиня бцкдцрсцн. Лакин ону юзэя бир дуйьу алды, сахлады: ахыб

эюрдц ки, Яркиназын дурушунда бющтан ешитмиш, цряйи ифтира иля йараланмыш адам щиккяси йохдур. Бу дурушда чохдан чякдийи язаба дюзя билмямяйи вар. Бир гайыг туфана дцшцб, сащил эюрцнмцр. Бир эцл боранда тярк олур, щяля йаза чох вар. Бир эюйц пайыз булудлары алыб, шимшяксиз, илдырымсыз... сцбщя шещи галажаг, сабаща гырову галажаг.

- Хюряйи йединми, Тосу?... Эедим габ-гашыьы апарым.

Тосудан жаваб алмамыш кайута йюнялди. Тосу да онун архасынжа аддымлады. Ичяри эирдиляр.

- Бяс нийя йемямисян? Отур йе, эюзлярям.

Яйляшдиляр. Арадан анлар кечди, щярясиндя инсан сябринин бир саата чыхдыьы щяряси бир эцнцн дяйаняти, дюзцмц иля баша вурулан бир сярт йохуш.

Данышмадылар.

Сцкут онларын цстцня гузьун кими шыьыды, онлардан сюз алмаг, сюз гопармаг истяди, лакин юзцнцн дя ганады гырылды, юзц дя кайутда галды.

Диллянмядиляр.

Щяряси юз хяйал дцнйасынын бир сящрасына чыхды.

Тосу бу сящрада ня ахтардыьыны билмяди, щара, щансы сямтя йюн чевирдися, гаршысына бир гырыг гамыш чыхды. Мещ ясир, бу гырыг гамыша бир суал охуйурду: "Яркиназ нийя аьлады?"

Яркиназ ися азырды, итирди бу сящрада. Щеч кими чаьырмырды. Щеч кими щарайламырды. Санки варлыгдан йохлуьа, язабдан арамэаща кюнцллц эедирди.

- Нийя аьладын, Яркиназ?

Яркиназын щяр эюзцня бир гара дараг енди: Бу дарагдыр ганад гашларынын алтына чякиляндя Тосу о эюзлярин щярясиндя бир ала йаш эюрдц. Сорушдуьуна да пешман олду: нийя хябяр алдым, нийя аьлатдым?

Яркиназ эцлцмсцндцмц, гящярини боьмаг истяди, йахшы билинмяди, амма додагларында бир чахнашыг эязди;

- Адам да тапырсан, дярдини данышыб йцнэцлляшясян.

Эюрясян, онун дярди ня иди? О нежя гцсся иди ки, Яркиназ кими аьыллы бир гызын сябир дяринлийини долдурмушду, дяйанят эенишлийиня сыьышмамышды?

Тосунун цряйиндян кечди ки, ону аста-аста диндирсин, сюйлятсин, юз дярдини дя данышсын, габагжа юз кядяриня, сонра да онун гям-гцссясиня эцлсцн. Црякдян эцлян кими эцлсцн. Юз гямини йцз гат шиширдиб гящ-гящ чяксин. Десин ки, дярд эцляндян гачар, аьлайаны тапар. Десин ки, Яркиназ, Йягин, эюрмямисян, еляжя дя адыны ешитмисян, бизим йерлярдя ала гангал битир, юзц дя даь дюшцндя, тяпя синясиндя битир. Щарда эцллцк-чичяклик эюрсян, ала гангалы да орда эюрярсян. Бир балажа сазаг ясян кими эцлляр, чичякляр солухшуйур, бцзцшцр, щавалар йахшы кечяндя дя яввялки тяравяти, ятри юзцня гайтара билмир. Амма ала гангалы йайда эцн, пайызда кцлякляр, йаьышлар дюйцр, вежиня алмыр, даща да бяркийир, сцмцйя дюнцр. Гышын йорьан гары да ону йатырда билмир, бахырсан, дик дурур, буйнуз кими аьарыр.

Тосу истяди, Яркиназы эцлдцря билмяся, мцяллим бир эцн дярсдян сонра, юзц дя даванын лап пис вахты Онлара данышдыьыны данышсын. Десин ки, мян инди дя билмирям мцяллимо эцнкц сющбяти китаблардан охумушду, йахуд о да кимдянся ешитмишди. Амма чох ширин сющбятиди.

Дцнйанын йийяси бир оьул юлцр. Щяряси бир ох атанда эюйцн цзцнц булуд кими тутан гоншуларын бюйцйц, щяряси биржя овуж су эютцряндя Кцр кими бир чайы гурудан дюйцшчцляря биржя щимля дцнйаны алт-цст елятдирян, щюкмц, зящми дцнйаны тутан, дцнйайа зялзяля, вялвяля салан. Айдан да, эцндян дя, зцлмятдян дя хяраж алан.

Юлцм айаьында вясиййят еляйир ки, мяни хейир-янсянимИ анам бир дярди олмайанлара йедиртсин.

Йас йериня эялянлярин щеч бири ялини чайа-чяряйя вурмайыб эедир...

Бу сющбятляр Тосунун цряйиня долду, амма даныша билмяди.

Гапы дюйцляндя Яркиназ жялд галхды, юзцнц итирян кими олду, яллярини габ-гашыьа узанданда овжундан йеря бир каьыз дцшдц. Беш-алты дяфя гатланмышды, дюшямяйя дяйиб галхды, диванын йухары башына сары, дюшямяйя сцрцшдц.

Нювбятчи мотросун башы ичяри узанды:

- Кепин йанына!..

Гапыны юртцб эетди. Яркиназ да габ-гашыьы столун цстцня гойуб:

- Ажарсан, йейярсян, - дейиб онун далынжа чыхды. Тосу каьызы эютцрцб жибиня гойду, капитанын йанына йолланды. Тяляся-тяляся эетди. Она еля эялирди ки, Яркиназы аьладан бу каьыздыр. Бу каьыз она щяр шейи данышажаг, о, бу каьызда бир юмрц эюряжяк...

Капитан айаг цстя иди. Габаг айнадан габаьа бахырды. Столун цстцндяки йекя папаглы балажа лампа ишыьынын щамысыны ашаьы вермишди. Капитанын гуршагдан ашаьысы чох, йухарысы ися аз ишыгланмышды. Йухарыдакы ала-торанлыгда капитанын гара чющряси сарыйа чалырды.

- Хошума эялирсян, - дейя капитан йахынлашыб бир ялини йеня Тосунун чийниня гойду. - Бош вахтлардан бах беляжя истифадя етмяк лазымдыр. Сян гочаг оьлана охшайырсан. Щяйат - гочагларындыр.

Кечиб стулда отурду. Тосуйа да цзбяцзцндя йер эюстярди. О да яйляшмяйинжя данышмады.

- Адам щядяр эедян вахтларына гожаланда щейфсилянир. Дейир; каш бир дя жаван олайдым, юмрцмц тязядян йашайардым, - эцлцмсцндц. Столун цстцня ахыб цзцня вуран ишыгда бу тябяссцм еля сары, еля ажы эюрцндц ки...- Гожанын бир дя жаванлашмасы наьылларда олар.

- Телефон сяслянди. Боьмалы балгабаьы бойда дястяйи ялини узадыб дивара бяркидилмиш гысгачдан таггылты иля алды:

- Ешидирям!..

О башдан данышанын сясини Тосу да ешитди; капитан дястяйи гулаьындан хейли араламышды.

- Йолдаш капитан, Лиман эюрцнцр.

- Бу саат эялирям.

Капитан дястяйи йеня дя таггылты иля гысгажын арасына сыхыб йюнцнц Тосуйа чевирди:

 Чалышажайыг эялян ил дянизчилик мяктябиня дцзялясян, сонра институтун гийаби шюбясиня. Индидян имтащанлара йахшы щазырлаш. Чятинлийин олса, мяня, йа да Яркиназа де. О, щазырлыглы гыздыр, щям дя сянин хатирини чох истяйир. - Столун цстцндя дяжлянмиш ики гатар китаблары тюкцшдцрдц, няйи ися ахтарды, тапмады, сонра сийиртмяни чякди, орадан ял бойда, гырмызы бир китабча чыхартды:

- Ал буну да юзцндя сахла, амма щялялик охума, вахтында сяня дейярям, язбярляйярсян. Комсомол низамнамясидир.

Галхды. Йеня ялини Тосунун чийниня гойду, ону йеня дя гапынын аьзынажан ютцрдц, йеня дя щяминки нявазишля, гайьылы, цлфятли сясля диллянди:

- Яркиназ мяня чох шей данышыб. - Тосу ганрылды, истяди десин ки, ахы мян она ня сюйлямишям, капитан буну щисс етди, яминин йцнэцл тязйиги иля Тосунун чийниндян баса-баса кюксцнц ютцрдц: - Ялбяття, дуйдугларыны. О да йетимдир. Байаты байатыны тез таныйыр, тез тапар.

Тосу:

 Чох саь олун! - дейиб чыхды. Анжаг мяслящятя, вядляря эюря миннятдарлыг еляди. Яркиназ сющбяти, юзц дя капитанын ейни сюзляри ики дяфя тякрар етмяси Тосунун цряйиндя, бейниндя илишиб галмады, башындан кцляк кими кечди, дуйьуларына тоз кими гонду, ону да Яркиназын овжундан дцшян каьызы тез охумаг арзусу тез учуруб апарды. О, каьызы охумаьа еля тялясмишди ки, эяляжяйинин бу эцндян, бу эямидян башланан йолларынын бялядчисиня - капитана цчжя кялмя сойуг "чох саь олун" дан башга айры бир сюз дейя билмямишди. Йадын щюрмяти адамы, бюйцйцн ещтирамы кичийи сыхмазмы, сыхыб суйуну чыхармазмы?! Яввял-яввял нитгини тутмазмы, дилини долашдырмазмы, ону дурдуьу йеряжя йапышдырыб гурутмазмы, ордажа хейли сахламазмы?! Бу дямдя дюйцклцкдя дя, кичиклик дя Тосуйа эюря бир иди, бярабяр иди, о, инди бу щалында ажыларла ширинлярин мцхтялиф дадыны, тамыны дуймазды. Ону бир аь йуху бир эюй хяйал юз эерчяклийин, юз ашкарлыьына чаьырмышды. Биржя вараг каьыз, - онда нялярин йазылдыьыны билмяся дя, - Тосуйа санки щяйатда щеч бир шейля явяз олунмайан бир бяхтийарлыг бяхш едяжякди. Онун фикриндя-зикриндя йалныз бу бяхтийарлыьа тез чатма щявяси, ещтирасы чырпынмышды, юзэя щеч няйя йол гоймамышды...

Гапыны гыфыллады, горхду ки, Яркиназын йадына дцшяр, каьызы ахтармаьа эяляр.

Каьызын гатарыны ачды. Ики гоша вараг иди. Ишыьа лап йахын тутду, охумаьа башлады:

"Язиз балам! Ушаг бюйцйц ня тез таныйырмыш, ня дцз таныйармыш. Сян ажыг елядин, дянизя эетдин. Ибращимин дили сян эедяндян сонра ачылды: деди ки, гойун-голтуьуна щяр эцн икижя жцт жораб гойуб эятирсян, йемяйимиз чыхар. Бал тутанын щамысы бармаг йалайыр. Гуружа мааша баханларын щамысынын айын ортасыны, башыны эюзлямякдян эюзляринин кюкц саралыб. Йел ясяндя аз галырлар йыхылсынлар. Кимин ки аьзы щаваладыр, бил ки, гарпышдырмасы вар.

О, чох деди, мян аз ешитдим. Ахы юмрцмдя яйри иш эюрмямишдим, щарам тикя йемямишдим. Цстцмя еля бозарды ки, еля бил жаны мяним ялимдя иди:

Бу саат щамы оьрудур. Доьрудан комасы башына чохдан учуб. Дямир-дцмцр пула эетмир, йохса заводдан тон-тон эятирярдим. Эюзцмцзц сяня дикмишик, сян дя бизи ажындан гыражагсан.

Ялажым кясилди, щяр эцн ики жцт жораб эятирдим. Айры жцр еляйя билмяздим, о мяни атыб эедярди. Таныйанлар да дейярдиляр ки, яр сахлайан арвад дейил...

Саатды, пулуну йыьды, щяфтядя бир дяфя йахшы базарлыг еляди, юзцня араг да алды. Щямишя дя мяним саьлыьыма ичди...

Фабрикдян юлц кими чыхырдым. Биржя адам "дайан!" десяйди, цряйим даьыларды. Горху мяни ичяридян еля йемишди ки, юзцмдян хябярим олмамышды. Онда билдим ки, хястяханадайам, цряйим цзцлцб, саьалажаьыма эцман чох аздыр...

Инди хястяханадайам. Ибращим йаныма эялмир, эялмяйяжяк дя!.. Евимиздян эетди, бир дя гайытмайажаг. Дейирляр бир ашпазла евляниб.

Алдандым, мяним балам!

Киши сяси, киши няфяси эялмяйян евя бахан чох олур. Сян гоншулуьумуздакы бязи кишиляри йахшы танымырсан. Дедим, гой эюзляри юзцня йыьылсын.

Адыма сюз эялярди...

Ахыры да беля, даща пис...

Даща ня дейим, ня йазым... Эюзлярим гапыда галыб. Ахы сяни нечя илдир эюрмцрям..."

 

* * *            

    

Эяминин кюрпцйя йан алдыьыны, йцкцнцн бошалдыьыны, йеня дя ачыг дянизя чыхдыьыны Тосу эюрмяди. Чох ойаг галмышды, сонра да ширин йатмышды. Онун инди дя гапыларда эязиб нащара чаьыран сяс ойатмышды. Бу сяс щяр гапыда бир дяфя, Тосунун гапысында ися ики дяфя ешидилмишди. Щям дя о бириляриндя бож кими, Тосунун кайуту габаьында гайьы тяки сяслянмишди...

Тосу чай-чюряк йемиш, босманын "гуллуьуна" эетмишди. Босман да она дцнянки ишин йарымчыьыны бу эцн эюрцб гуртармаьы тапшырмышды. Исэяня, гашов йеня ишя дцшмцшдц. Ордан-бурдан тулугланмыш яли гашову, исэяняни йахшы тутмурду. Чюмялтмя дурмагдан гылчалары кейийирди, цйцшцрдц, айаьа дуранда эюзляриня гаранлыг чюкцрдц.

Эюйцн цзцнц булуд алмышды. Сулар гырмаланмышды, эями гайчы кясян тяки йара-йара, гатлайыб йанлара ашыра-ашыра ирялилядикжя, кцляк ясмядийи, дальа, ляпя эюрцнмядийи щалда, сулар шапалаг-шапалаг эюйя галхыр, говурга кими йумурланыр, дянизя чилянирди.

Эями бирдян йавашыды, хейли сонра щеч эетдийи дя билинмяди. Амма бурулгана дцшмцш кими йаваш-йаваш фырланмаьа башлады.

Узун бир сигнал верилди. Эяминин щяр йерини зянэлярин  сяси бцрцдц. Сонра эюйяртялярдяки радиолара да капитанын горхунж сяси дцшдц.

- Штурман будкасында йаньын!

Капитан бу хябяри дюня-дюня, юзц дя тез-тез тякрар етди.

Кайутларда динжялянляр дя кюйняклярини эейиня-эейиня ешийя чыхдылар. Гачагач башланды. Эями занг-занг зангылдайырды. Щоппананларын, йцйцрянлярин аддымлары эямини наьара кими чалырды. Кими ведряляря гум йыьыб трапла йухары дырмашыр, кими тякятяк кими йыьылмыш йаньын шлангларынын бир ужуну боруйа кечириб краны ачыр, шлангын бир ужуну эютцрцб штурман будкасыны сары эютцрцлцрдц. Алям гарышмышды, щеч ким данышмырды, щяря бир иш эюрцрдц, еля бил яввялжядян юз араларында кимин ня едяжяйини тапшырмышдылар, мцяййянляшдирмишдиляр.

Тосу учунурду, диши дишиня дяйирди. Дизляри цстяжя галмышды. Билирди ки, анбарлар йанажаг газы иля долудур, биржя чынгыйа бянддир, бомба кими партлайажаг, онларын бир саь тикяси дя тапылмайажаг. Эюр щарда башланан юмрц щарда гуртаражаг!.. Охумаьа эялди, эюр талейинин дальасы ону щара атды, щарда гярг етди!..

Кянддян ону гачаг, о заман дюзцлмяз эюрцнян эцнляр, айлар нежя эюзяляшиб, нежя ширинмиш, чцнки щямин изтираблар Тосуну юлдцрмцрдц, онун ялини дцнйадан цзмцрдц, о, кин ичиндя дя олса, йашайырды. О эцнлярин сабащы варды, ахшамы варды, бяс бу эцнцн няйи вар? Юлцм-итимими? Сон сясин, сон няфясин щеч кимин гулаьына чатмамаьымы, щеч олмаса бир адамын йадында-йаддашында йашамамаьымы? Инди онун "ана!" щарайыны ким ешидяжяк?

Тосу эюзлярини йумду, юз юлцмцня, юз мящвиня бахмаг, юзцнцн сон кючцнц эюрмяк истямяди.

Вахт кечди. Эцлцш ешитди, зарафат ешитди, гулагларына инанмады, эюзлярини ачды.

Демя, капитан мяшг кечирирмиш, эями щейятинин тящлцкяйя щазырлыьыны йохлайырмыш.

Тосу ган-тяря батды. Чисяк йаьыш башлады. Бу нарын дамжылар онун башына, сачларына, бойнуна гонду. Тосуйа еля эялди ки, башына йаьан дамжылар дейил, майа димдик гуш балаларындыр, йем билиб, дян илиб онун тяр дамжыларыны дянляйирляр.

- Йаьышда юзцнц ислатма, - дейя Ялямдар йухарыдан ашаьы, кечид кюрпцсцнцн цстцндян ону сясляди.- Беля щавада ижазялисян. Анжаг биринжи штурманын йанына эет.

Тосу щирслянди, алтдан йухары она эюзлярини аьарда-аьарда бахды: ямр веряня бах ща!.. Ялямдар да Тосунун башында аьалыг еляйир. Иш йийяси галыб о йанда, бу дарьалыьы башлайыб "Штурманын йанында ня ишим вар?! Демязми няйя эялмисян? Дейим ки, Ялямдар эюндярди? Мяним аьлыма нежя бахар? Фикирляшмязми ки, бу ушаг щяля бюйцйц, кичийи танымыр, ким щара буйурса эедир, щамыны ихтийар сащиби есаб еляйир; Ялямдар кимисинин бири тапшырса, эет филан иши филан жцр йериня йетир, хейриня-зийанына бахмаз, ямял еляйяр..."

Тосу гашыйаны ажыгжа эюйяртяйя даща бярк сыхды, бир аьыз рянэи сиврим кими газыды. Гашыйан икинжи дяфя йана сцрцшдц, рянэсиз йердя хырчылдады. Бу хырчылты Тосунун ятини црпяшдирди, онун тяри сойумуш бядянинин тцкляри биз-биз олду.

- Тосу!..

Тосу башынын цстя, кюрпцдя босманы эюрдц. О, щеч ня демяди, ялини дя, башынын да ишарясиля "шяля-кцляни йыьышдыр" сюйляди. Сонра ися хейли эедиб дайанды:

- Йаныма эял... Йох, эет юз кайутуна, мян эялярям.

Босман йашлы бир киши иди. Ону эямидя щеч ким юз ады иля чаьырмырды. Дейирдиляр арвады щяр йарымайлыгда эямийя эялир, босман жядвяля гол чякир, о да пулу кассадан сайыб эютцрцр, яриня лап азжа пул верир. Босман да она бир аз колбаса, бир аз дузлу хийар, йарым шцшя да араг алыр, ону да евиня эедяндя ичиб эедир. Юз пулуну юзц алмыр ки, бирдян бядхяржлик еляйяр. Бир сцрц гызы вар, арвады да щеч йердя ишлямир. Бир баьчанын ушаьы гядяр гыз сахлайыр, нежя ишлясин?! Босман айда икижя дяфя кеф еляйир.

Босман щавада оланда онун "ушаг баьчасы"ны щямин бу эями щейяти сахламышды. Жаваншир онда да капитан иди. "Ушаг баьчасына" кюмяйи о, дцзцб-гошмушду. Эями щяр Бакыйа эяляндя щяр дянизчи юз пайындан бир аз артырырды, пайлар бир йеря йыьылырды, босманын евиня апарылырды. О вахт босманын ушаглары чох кюрпя иди. Щярдян Жаваншир юзц дя баш чякирди. Бир дяфя арвады бу гядяр йахшылыьын явязиндя щеч билмяйиб Жаванширя ня десин, нежя дил-аьыз елясин. Сюз тапмайыб, Жаванширин айагларына йыхылыб, дейиб, гой айагларындан юпцм, сян олмасайдын, балаларым ажындан гырыларды. Йекялийиня бахма, Жаванширдя еля цряк щардадыр!.. Жаныны чюля эцжля сцрцйцб чыхарыб, о ки вар, аьлайыб...

Босман щарда бир сольун, цзэцн, бядбин гыз ушаьы эюряндя цряйи гана дюнцрдц, еля бил юз баласыны эюрцрдц. Дейирди ки, гыз ушаьы айры бяладыр - бюйцмяйи дярд, яря кючмяйи дярд, яр евиндя нежя долашмаьы да щамысындан бюйцк дярд. Оьула ня вар, оьулун башына дюнцм, чатысыны ач, ат цстцня, гой ара эедир эетсин, сянинкидир, гара-гура эютцрмцр. Амма гыз... гыз ки дамгаланды, бир няслин-кюкцн башы галхмыр. Билмирям бу нежя сирри илащдыр ки, гызы оьулдан чох горуйуруг, эюзцмцз онларын цстцндян чякилмир. Дейясян, еля ясил намус гыздыр, гыз намусудур она эюря...

Хейли кяндир эятирмишди, гыйыг эятирмишди, йумру, ики гара даш эятирмишди. Кяндирин бир ужуну гыйыгдан кечирмишди. Дашын башына жораб щюря-щюря Тосуну юйрядирди:

- Буну щяр бир дянизчи билмялидир, - дейирди. - Бу кяндирин ужуна баьланыр. Кяндир дястяляниб атыланда бу йумаг ону чякиб апарыр, кюрпц матрослары кяндирдян тез тутур, тросу тез чякир, эямини тез бяндя салырлар. Эюряжяксян, еля щавалар олур ки, эямини кюрпцйя чох йахын вермяк олмур, дальа дирякляря чырпыр, беля оланда йа кюрпц даьылыр, йа эями зядялянир, йа да гыьылжым сяпялянир. Гыьылжым да ки, йанажаг дашыйан эямилярин дцшмянидир. Еля щаваларда эями кюрпцйя юз сцряти иля йох, тросларла йан алыр. Тросларла йаналмадан бах бу балажа йумаьын хейри щяр шейдян язялдир.

Босман даныша-даныша, щяр яриши, арьажы Тосуйа эюстяря-эюстяря йумаьы тохуйуб гуртарды. Газ йумуртасына охшайырды, амма аьыр иди.

- Бирини дя сян тоху, сонра эялиб бахажам. Мяслящятчи капитан сяндян имтащан эютцряндя, онда инсаф яли олмаса, буну да сорушажаг.

Босман чыхан кими кайута Ялямдар эялди, еля бил онун эетмяйини эюзляйирмиш.

- Я, ат о йана! Бюйцклцйя чалыш. Сян бюйцйяндян сонра кичиклярин беля ишлярини эюрмяйяжяксян. Дур эет штурманын йанына. Дейнян, - юзц дя ядябля, ганажагла, - мяня сцканда дурмаьы баша салын. Беля йох, юз арамыздыр дейя мян бир аз дик данышдым. Де ки, йолдаш штурман, ижазя версяниз нювбятчи матросун бюйрцндяжя дайаныб онун ялиня тамаша едярдим. Щя, бах беля... Сясини дя ня бажардыгжа ендир. "Йаныг Кярями" цстя охумасан, гардаш, "Овшары", "Жянэи" мейданына галха билмязсян.

Тосу башыны биржя дяфя галдырыб онун цзцня бахмышды. Санки Ялямдар бир дейилди, ики иди, бири зорба тайы иди, бу зорба Ялямдара щяр адамын эцжц чатмазды, Тосу щямин зорбаны эюзляриня эютцрмцшдц, ону эюзляриндя язир-язишдирирди, щяля башы ачылмамышды, она эюря дя икинжи Ялямдарын цстцня дцшя билмямишди.

Алтдан йухары сойуг бир кинля бойланды.

Ялямдар о кини азалтмаг истяди:

- Я гардаш, мян сяня пислик елямямишям ки, еля бахырсан. Йяни дейирям, сяндян ики-цч байрам бюйцйям, ики-цч байрамлыг да чох билирям. Дцнйа - иряли чыханларындыр. Иряли чыхмаг цчцн дя эяряк йухарыдакыларын щюрмятини газанасан. Йухарыдакы сяня йахшы демяся, ашаьыдакынын йцкц боьазыны йыртсын, ня хейри!.. щям дя капитан эюрцрям, сяни тез бюйцтмяк истяйир, щавайы демяйибляр ки, "ганчякяр". Сян дя эяряк о кишинин дилини эюдяк елямяйясян, йаландан-эерчякдян башы даша, дашы да баша вурасан.

Тосу галхды. Ялямдара еля эялди ки, гаршысында дайанан оьлан ямин жансыз-чялимсиз Тосу дейил, йекя бир нярдир, юзц дя онун эюзляри габаьында йекялдикжя йекялир, ени-еня, узуну да узуна эедир, Тосу бу бюйцмякля тез шишяжяк, бцтцн кайуту тутажаг, Ялямдары да дивара сыхажаг, ону дивара палчыг кими йапышдыражаг.

Чыхды. Дящлиздян сяси эялди:

- Хейриня дейирсян, шяр анлайыр. Бу аьылла ай адам олдун щай...

 

* * *

 

Яркиназын цзц эцлмцрдц, кюнлц ачылмырды. Авазымышды. Эюрякпайлайандан сонра бир тяряфя чякилиб отурур, голларыны синясиндя дцйцнляйиб щараса "эедирди" диндирмясяляр, "гайытмаьы" узун чякирди.

Атасы даванын яввялляриндя щялак олмушду. Анасы эюзяэялимли иди. Ещтийаж, касадлыг ону ня гядяр сыхса да, эюзяллийи итмямишди, яксиня, бу ажлыгда-йалаважлыгда бир аз да гяшянэляшмишди. Яри давайа эедяндян сонра йашы она бир аз да бой-бухун вермишди, йарашыьыны артырмышды. Ишя эедяндя бир дяфя кечдийи кцчядян бир дя эетмирди. Арвадлар да онун тамашасына дайанырды. Кишиляр дейирдиляр ки, Вагифин мина эярдянляриндяндир, Кцр гыраьындан эялиб.

Бу гядяр эюз, тамаша онун юзцнц дя утандырырды. Лап нимдаш, йарашмайан палтарлар эейинирди, йеня дя эюзляр, бахышлар гузьун кими цстцня шыьыйырды. Ахырда ишя лап тез, ала-торанда эетди, шяр гарышанда гайытды. Эюзяллийини бунлар да эизлятмяди; йеня дя йолунда дайаныб онун эялишини, эедишини эюзляйянляр, сюз дейянляр тапылды, жанындан кечмяйя щазыр оланлар тапылды, бир сясиня, бир няфясиня бцтцн вар-йохундан кечмяк истяйянляр тапылды. Гоншулугдакы субай кишиляр дя гул олуб гуллуьунда дурмаг истядиляр. Щятта эялиб гапысыны дюйянляр дя, гапынын арасындан ичяри, "шанлы мяктуб" атанлар да олду. Бязиляри щядяйя кечмишди, истяк нифрятя чеврилмишди, кинли бахышлар, кинли атмажалар ону горхуйа салмышды. Щятта бир дяфя гапыларына кимся, тябаширля, бир яжаиб шякил дя чякмишди, алтындан да пис-пис сюзляр йазмышды. Йахшы ки, буну щамыдан габаг юзц эюрдц, юзц позду, юзц силди...

Бойлу-бухунлусунун бирини сечди, юзц дя ясэярликдян тязяжя гайытмышды, бир голуну да ойнундан асмышды. Растлашанда бармагларыны тярпядирди, ойнадырды, санки дейирди ки, шикяст  дейилям, горхма, йарам тез саьалажаг...

Ишя щяр сящяр гоша эетдиляр, вядяляшиб эюрцшдцляр, гоша эялдиляр, щямишя дя бир кцчядян. О бойда нярин йанында ким ня дейя билярди?! Ибращим онларын бахышларыны гырырды, цзцня бахдыьы киши эюзцнц юзцня йыьыр, цзцнц айры сямтя чевирирди...

Ахыры да беля...

Жаваншир онлар йашайан бинанын цст мяртябясиндя олурду. Яркиназ анасына бир мяктуб йазмышды, столун цстцня гойуб Жаванширля эямийя эялмишди. О вахтдан бяри евляриня бир дяфя дя эетмямишди. Капитан щяр эедяндя бир хябярля эялмишди. Лакин бунларын щеч бирини гыза щямин ажылыгла демямишди. Яркиназа щямишя "саламатлыгдыр, - сюйлямишди. - Анан тякжя сянин дярдини чякир." О да юйцд-нясищят вермирди. Яркиназын хасиййятиня бяляд иди. Билирди ки, дявя кинлидир, юз бейни буйурмайынжа щеч кимля барышмаз, цзц дюндцйц адамын цзцня, ятини шишя чяксяляр дя хош нязярля бахмаз. Билирди ки, о, бир бащар гюнчясидир, щяйатын биржя сойуг няфяси ону тез вурар, бу гюнчя ачмаз. Билирди ки, о, думдуру, бир булагдыр, эюйлярин цзц тутуланда да буланыр. Билирди ки, "ананын йанына гайыт, йазыгдыр, сян билсян ана щясряти, бала интизары нядир, бурда биржя дягигя дя дайанмазсан" деся, Яркиназ кцсяр, бу эямидя, Жаванширя эюря, галмаз, перикиб щараса учар. Тязя мяканда йува гура билярдими? Ону юз ганадынын алтына алан тапылардымы? О эюзялликдя гыза ата эюзц иля бахан олардымы? Бу бцлбцлцн сяси щансы чямяндя галарды. Бу эюй эюйярчинин ганадлары щансы сямада гырыларды?..

Шяр гарышмышды. Чисяк щяля дя кясмямишди. Эями гаранлыьын боллуьуна дцшмцшдц. Чырпына-чырпына цзцрдц бу боллугда. Мещ чисяйи айналара чырпырды, айналарда яйри чыьырлар эюрцнцрдц, санки айналар тярлямишди. Папирос чякилян кайута домино ойнайанларын, шаггылтысы дящлизляря долурду. Гапысы ачыг галмыш щансы кайутдаса гямли бир мащны охунурду. Бу мащныда инсан гожалырды, мящяббят Лейли кими, Ясли кими жаван галырды. Инсан ужалырды, лакин о юз севэисинин ганадландыьы йцксяклийя галха билмирди. Мящяббят эюйлярдян енмирди, инсан юз дуйьуларынын алилийиня, вцсятиня щясядля бахырды. Мящяббят - бир эянжлик иди, тяр-тязя галмышды, гожалыг ися пайызын сон эцнляри иди, цшцйцрдц, чцнки габагдан туфанлы гыш эяляжякди, ялибош эетмяйяжякди, дцнйанын бир будаьындан бир вида цзяжякди. Бир вида апаражагды, амма мящяббят йашайажагды.

Щансы кайутдаса саз чалынырды. Гоша симдя... Санки пярдялярдя ял эязмирди, симляр юз-юзцня охуйурду. Симляр щярдян долашырды, сусурду. Долашыг ачыландан сонра авазы дяйиширди, язялки щала эеж дцшцрдц.

Тосу айнанын габаьында дурмушду. Байагдан дайанмышды. Щамы чюряк-хюряк йейиб эетмишди, тякжя о галмышды. О да ичяри эиря билмирди. Она еля эялирди ки, ялляри гойнунда галан Яркиназ бир эежяйя дцшцб, бир кимсясизликдя ахшамлайыб, бу эежядян, бу кимсясизликдян гуртара билмир, фикри-зикри иля йцз эцндцзя, йцз сабаща йерийир, лакин бириня дя чатмыр. Эежя иля эцндцзцн арасында кимсясизлик ял-ятяйиндян цзцлмцр. тякликдян, тянщалыгдан кимсясизлийин юзц дя дарыхыр, Яркиназы йеня дя эери чякир, гу дейяндя гулаг тутулан сяссизликдя сцкутун тянтянясиндя сахлайыр.

Голларынын дцйцнц ачыланда санды ки, даща гуртарды эежя, гуртарды Яркиназын кимсясизлийи. Ичяри кечди.

Цряйи сюзля долу иди. Чюряк-хюряк йемяйя, цряйини бошалтмаьа эялмишди. Иштащы гачмышды; Яркиназын щалы ону дойуздурмушду. Бурада башга сющбят дя едя билмязди. Яркиназ сарсыларды, буну да эюрян оларды, башга сямтя йозарды. Эялмишди ки, Яркиназы бир дил-сирля юз кайутуна апарсын. Ахы шящяря сабащ тез чатажагдылар.

- Ня эеж эялдин, Тосу!..

- Щеч ня йемяйяжям.

- Тяшвишя дцшдц:

- Йохса нахошламысан.

Тосунун сяси юля-юля чыхды:

- Иштащым кцсцб.

Яркиназ галхды. Столун цстцндяки габ-гашыьы йыьышдырыб мятбяхя апарды. Гайыдыб столу дюня-дюня силди. Сонра бир дя мятбяхя эетди. Ики габда хюряк эятирди.

- Сяни эюзлямишям, боьазымдан кечмяйиб, сян аллащ, эял бир йердя йейяк.

Тосу бу анд-аманы йеря нежя салайды?

О йемяди, гара верди, гурдаланды. Беля еляди ки, Яркиназ дойунжа йесин; йягин, сящярдян бяри щеч ня йемяйиб.

Йедиляр.

Тосу дурду.

- Йухун эялир?

Ярэиназ еля йазыг-йазыг сорушду ки!.. Дарыхырды.

- Йох.

- Бя нийя тялясирсян?

- Эедирям ки, ишини тез эюрцб гуртарасан, сюзцм вар. Икиси дя тутулду. Тосу дуруш эятиря билмяди. Ахы йюндямли диллянмямишди.

Ону гапынын аьзында Яркиназын сяси сахлады:

- О каьыз сянин кайутунда галыб?

Тосу башыны дюндяриб:

- Щя. - деди, - щя...

 

* * *             

      

Яркиназ эеж эялди, чцнки ону, Тосу эедяндян сонра, капитан, чаьыртдырмышды.

- Гызым, - демишди, сусмушду, Яркиназын цзцня чох бахмышды, сонра да эюзлярини столун цстцндяки китабларда эяздирмишди, нязярлярини сцрцндцря-сцрцндцря фикря эетмишди. Эеж диллянмишди:

- Аьыллы бала...

Сяси йеня ит-бата дцшдц. Бу сясдя дараг варды, доланышыг ещтийаты, чялпяшик эцманы дарамаг истямишди. Бу сясдя су дашыны сцзяйянлийи варды, лакин сцзя билмирди. Суму лилли иди, дашмы донмушду...

Ярэиназ онун ня демяк истядийини байагдан анламышды. Жаванширин беля язаб чякдийини, беля чятинлийя дцшдцйцнц щеч заман эюрмямишди. Билирди ки, онун овлуьундан, гушлуьундан горхур, онун дюнмязлийиндян, юткямлийиндян ещтийат едир.

- Жаваншир ями, анам сяня дя мяктуб йазыб? Дейя сорушдугда, кишинин цстцндян еля бил даь эютцрцлдц; дяриндян няфяс алды, синя долусу, боьаз долусу бир севинжля диллянди:

- Щя, гызым, щя!..

Ярэиназ ону бир чятинликдян дя гуртарды:

- Дейирсян, йанына эедим?

Жаваншир дурду, Ярэиназын алнындан юпдц, пычылдады:

- Щя, аьыллы бала, щя... - Гайыдыб отурду. Эюзляриня кюнлцнцн мяхмяр разылыьы сцзцлмцшдц. Ахшамлар, лампа ишыьында сарыйа чалан гара чющрясиня бир севинж нуру йайылмышды. - Мян дя эедяжям... Цстцня эцн доьажаг... Дцнйайа тязядян эяляжяк...

Гящярми, тяяссцфмц, щяр ня ися, капитаны дюндярди, о цзцнц, эюзцнц Яркиназдан эизлятмяк цчцн айнанын габаьына эетди, пярдяляри аралайыб иряли, гаранлыьа бахды. Эуйа гаршы тярфдян эями эяляжякди, онун йахынлашыб-йахынлашмадыьыны билмяк, лазым олса, эяминин истигамятини дяйишиб бир аз аралы кечмяк, хятасыз етмяк истяйирди.

Яркиназын айаг сяслярини ешидяндя дала дюндц:

- Йазым, - деди, - дайан. - Столун сийиртмясини чякди, орадан бир каьыз чыхарыб Яркиназа верди: - Апар бир оху, юзцн охусан йахшыдыр...

Яркиназ юз кайутуна эетди. Ишыьы тез йандырды, каьызын гатыны тез ачды, санки икижя бцкцлмцш бу мяктубун арасында дцнйайа тязяжя эялмиш бир кюрпя, бир кюрпя щарайы варды, аьламышды, дилсиз чаьырышы иля юз доьмасыны сяслямишди, эежикмяк олмазды, лянэ тярпяниш бу щяйаты сюндцря билярди, щавада бир няфяс, бир сяс галарды, щярдян эюйлярдян еняр, Яркиназын башынын цстцндя юз юмрцня, юз талейиня аьы дейиб аьлайырды. Узун заман кясилмязди бу аьы, бу эюз йашлары, Яркиназы сачларындан эюйляря чякярди, юз яфсаня щяйатынын  ажылыьында эяздирярди.

"Ня дейим, Жаваншир гардаш. Щамысыны юзцн билирсян.

Исмят ня йаман аьыр йцк имиш. Исмятими горумаьа чалышдым, баламы итирдим... Даща дюзя билмирям. Йалварырам сяня, баламы юзцмя гайтар, щеч олмаса, биржя дяйя цзцнц эюрцм. Ахы, дейясян, юмрцмцн со кючцдцр, сон карваныдыр!.."

Бу тярс, бу инадкар гыз эюзляринин долажаьына юзц дя инанмазды. Санки мяктуб охумамышды, анасынын  йанына эетмишди, онун йалварышларыны юз гулаглары иля ешитмишди. Эюрмцшдц ки, о анадан дцнйада биржя эюзляр галыб, биржя няфяс галыб. О эюзляр гапыйа бахмагдан саралыб, о няфяс бир "охгай" щясрятиля йаныб, йаныб щяля дя сюнмяйиб.

- Ана!... - дейиб гышгырды, сачларыны хышмалады. Фярйады кайутда щарай гопарды. Бу щарайын щяряси бир ийняйя, бир тикана дюнцб онун цзцня санжылды.

Кайутдан тез гачды. Артырмалары бирняфяся чыхды. Йериши, гачышы дящлизляря долду. Цст мяртябяляря дя чатды. Щяля дя йатмайыб Яркиназын йолуну эюзляйян Тосуйа еля эялди ки, кимся гызын кайута сохулуб, о да капитанын йанына йцйцрцр.

Гапыны ачды. Яркиназ юзцнц ичяри атды, диванда отурду. Ялляри иля цзцнц юртдц, йырьаланды. Бармагларынын арасындан йаш сцзцлдц, билякяриня доьру ахды. Пычылдады:

- Анам юлцр, Тосу...

 

* * *  

Эюйцн цзц бозармышды. Улдузлар щямишяки кими чаьырышмырды. Еля бил цшцмцшдцляр, сюйлямишдиляр. Айнарада да яввялки тох сарылыг йох иди, инди санки о да туфана дцшмцшдц. Дяниз гулун, мадйан кишняртиляри иля долмушду. Бязян еля бил даь енир, даь галхыр, даь-даьа дяйиб даьылырды.

Эями учунурду. Дальалар йан вуранда яйилирди. Дяниз даьлары бурнуну зохмалайанда, йумруглайанда цзцня сойуг су атылан гыздырмалылар тяки сяксянирди, бир ан дайанырды, горхусуну, ващимясини аьнагдан галхан бир жамыш чырпынтысы, силкинтиси иля атыр, иряли жцмцрдц.

Кечид кюрпцсцня чох адам йыьышмышды.

- Ким чыхмалыдыр? - дейя Жаваншир сорушду. Ня штурманлар, ня механикляр, ня дя електрикляр динди.

Сигнал ишыьынын лампасы йанмышды. Ону тязяси иля явяз етмяк цчцн кимся дор аьажынын башына дырмашмалы иди. Яслиндя беля ишляря електрик механики, бир дя електрикляр бахырды. Онлар да сусур, тярпянмирдиляр. Башы эюйцн бир гатына чатан, эями о йан - бу йана яйилдикжя ужу тярязи шахы тяки ойнайан дор аьажынын кяллясиня дырмашмаг, орада дайанмаг асан идими? Ялбяття, ора чыхан юзцнц дор аьажына кямярля сарыйажагды, лакин бу йырьаланмада кимин цряйи цстцндя дурарды, кимин аьлы-башы ишляйярди, кимдя щал-щей галарды? Бялкя тякжя лампа хараб олмамышды, кечирижи дя йанмышды? Бялкя бу, ики-цч дягигялик йох, даща чох вахт тяляб едян бир иш, бир язиййят иди.

Капитан баьырды:

- Адларыны да дянизчи гойублар!.. Мяним дянизчиляримя бах! Жаванширин тякиди щяр иши низамда эюрмяк истяйян, бу эцнцн ишини сабаща гоймайан капитан тяляби дейилди. Беля бир эежядя сигнал ишыьы мцтляг йанмалыйды! Гаршыдан эялян эямиляр ону узагдан танымалы, эями гязасындан горунмаг цчцн истигамяти дяйишмяли иди. Бялкя цзляшдикляри эяминин дя сигнал ишыьы йанмайажаг? Онда онлар кялля-кялляйя эялмяздилярми? Йахын мясафядя истигамяти дяйишмяк асандырмы?

Бирдян Ялямдар иряли чыхды:

- Йолдаш капитан, - деди, - ижазя верин...

Сюзцнцн далыны "йеля верди". Горхду ки, капитан она да ажыглансын: "Сян бажаран иш дейил!"

Лакин капитанын фярящли сяси она бир аз да гцввят верди:

- Дырмаш, бала!.. Амма кямярин дилини-дишини, гармаьын тутумуну йохламайынжа ялини дор аьажындан цзмя!.. - Капитан йан-йюрясиндя бойун-бойуна верянляря ажыгланды: - Нийя дурмусунуз!.. Прожектору да мян йандырым?!

Прожекторун сары, лцля ишыьы дор аьажында дилимлянди. Щяр дилими гайайа дяймиш бир ох кими йана сярпди, йана сцздц. Гаранлыьын болуьунда дор аьажынын биржя аь чилийи ишыгланды. Ялямдар бу аь чиликдя гурбаьайа охшайырды. Санки йерля, эюйля ялагяси йох иди, еля-беля щавада галмышды.

Ялямдарын ялляри щярдян ишыгдан чыхырды, еля бил о гаранлыгдан йапышыб йухары дартынырды, гаранлыг бир гулп иди, ишыг да астана.

Щамы эюйяртяйя чыхмышды. Ири сырсырайа охшайан дор аьажынын башында гярар тутмуш Ялямдара бахырды. Дор аьажынын башы ишыгдан манжанаг кими чыхыр, ишыьа манжанаг бяки гайыдыр, йеня дя саьа, сола йырьаланырды, санки Ялямдары атмаг истяйирди.

- Сян чох бахма, - дейя босман мящяжжярдян йапышыб нещря кими йырьаланан Тосуйа пычылдады. - Эет кайута, узан.

Тосунун цряйи аьзына эялирди, башы эижяллянирди. Амма индики щалы кечян сяфяркиндян хейли йахшы иди. Йатмагдан, узанмагдан тянэя эялмишди. Кайутда ону тяр басырды, цряйи гысылырды, ешикдя ися кцляк, кцляйин ганадында эялян су зярряляри онун синясиня, бойун-боьазына, цз-эюзцня гонур, жанынын  щювлцнц, гыздырмасыны алыр, ону хейли сяринлядирди. Щям дя Тосуну бир гяриблик щисси алмышды, йазыглашмышды, еля бил гцрбятдя дцшмцшдц. Ахы Яркиназ шящярдя, анасынын йанында галмышды. Эямидян бир няфяс эетмишди. Бу сясин бир долу дцнйа олдуьуну Тосу инди дуймушду. Бу няфясин бир эцлян щяйат, бир шян бяхтийарлыг олдуьуну Тосу инди анламышды. Она еля эялирди ки, бу гаранлыг щеч дя эежянин, дцнйанын зцлмяти дейил, биржя бу эяминин дюврясини алан гярибя бир щясрятдир, юзц дя Тосунун щясрятидир. Бу щясряти кцояк дя гова билмир, дальалар дя поза билмир, яксиня, тярсляшир бу щясрят, гатылашыр бу интизар, кцляк чаьырышыдыр, дальалар щарайыдыр, зцлмят исмятидир, щяйасыдыр, Яркиназын анасынын эюз гапагларыдыр; палатайа Жаваншир эириб, Тосу эириб, Яркиназ эириб. Яркиназын лап габагда дайаныб. Ана онлара биржя дяфя бахыб, эюзлярини йумуб. Бурун пяряляри, додаглары сяйрийир, чяняси гырышыр, гара дараг кирпикляри арасындан йаш гайнайыр. Адйалын цстцня дцшян сцмцк билякляринин, гуру ялляринин дамарлары эюмэюйдцр. Ялляри йумругланыр, санки щяр овжунда бир талейини сыхыр, бири кечмишдир, бири бу эцнц, бу сабащы, икисини дя мящв етмяк истяйир.

- Цлфят бажы...

Жванширин сясиндя матям щавасы варды. Бу сяс Яркиназы анасынын цстцня атды.

Цлфятин голлары галхды, щавада чырпынды, бири гызынын бойнуна, диэяри кцряйиня гонду.

- Ана!.. Ана!..

Яркиназын бу щарайы эцжля ешидилди, санки бала мящяббятини аж ана щясряти цряйиня чякмишди, йеня дя доймамышды.

Ананын дцмаь аьармыш сачларындан дальалар кечирди, баланын лай-лай о йан-бу йан ахмыш гара телляри ляпялянирди.

Гоншу палатада бир ушаг аьлайырды, кирийир, бир дя аьлайырды. Ичини чякя-чякя аьлайырды, щачгыра-щычгыра кирийирди. Ону овундуран бир ана сяси дя эялирди. Дейясян, о ана да хястя иди, ана щясрятинин, бала кцрлцйцнцн эюзцня торпаг атмаг цчцн ушаьы хястяханайа эятирмишдиляр. Онлары бир-бириндян нежя айыражагдылар? Ана дюзяжякди, жынгырыны чыхармайажагды, бала даща аьламайажагдымы?

Айнанын габаьындакы чинарын шив будаглары йырьаланды, йарпаглары чырпынды. Санки айларын, иллярин йарпагларда, будагларда галан кядяри севинжиндян бяхтийарлыгдан, гачырды.

Гапы ачылды, няфяслик шаггылты иля гапанды, еля бил ораны юртян бир отаг долусу севинж иди, вцсал иди, эюйляря чякилмяк истямирди, кцляклярдя эетмяк истямирди, щяля кювряк иди, щяля кюрпя иди. Щяля гяриб иди, щяля истийя, сойуьа дюзя билмязди, гышда донарды, йайда ярийиб итярди.

Щяким гаш-эюзц иля ял-голу иля Жаванширя дя, Тосуйа да деди ки, сиз эетсяниз йахшыдыр. Гой дойунжа аьласынлар. Беля эюз йашлары црякдяки нисэили йуйур, губары силир.

Тосуйа еля эялди ки, щяр шей азадлыьы севир, аьламаг  да!.. Адам утананда дойунжа аьлайа билмир, кимдянся чякиняндя дойунжа севиня билмир, севинжин ширинлийи щяйатда боьулур.

Жаваншир щякими щим-жимля ешийя чаьырды, Пычылдады:

- Яркиназ галсын...

Щяким дя хысын-хысын деди:

- Ялбяття, гардаш, галса йахшыдыр; инди Цлфятин ондан йахшы дярманы щардады...

Жаваншир жибиндян хейли пул чыхарыб щякимя верди:

- Яркиназ бирдян ещтийатсыз эялмиш олар...

Тосу кюксцнц ютцрдц. Няфяси синясиндя дя човьун кими улады. Жаваншир онун цряйини чалан аьрыны дуйду: нийя мяним дя пулум йохдур? Ахы Яркиназла биз тай-туш кимийик! Ахы беля Ярки мян елямялийдим!..

- Тосунун пулудур. Байаг йолда, эяляндя вермяк истяйирди. Дедим, гызын хятриня дяйяр, алыб сахламышдым. Инди фикирляшдим ки, Тосу йахшы иш эюрцрмцш. Яркиназ мяктуб аландан бяри айры щалда иди, хяржлик эютцрмяк йадына дцшмязди.

Тосу Жаванширин бойнуна сарылмаг, ону биржя дяфя юпцб гачмаг, эюзляриня йыьылан йашлары хястяхананын щяйятиня сяпя-сяпя йцйцрмяк, тохтайанда дайаныб капитаны эюзлямяк истяди, эуйа кюшкдян тязя гязет алмаьа тялясмишди. Кюшк ися баьлы иди...

Ялямдар дор аьажынын башында гартала охшайырды. Еля бил бу гартал о сащилдян бу сащиля учмаг истямишди, йолу гаранлыьа дцшмцшдц, йорулмушду, ишыглы биржя истинадэащ, биржя зирвя тапмышды, инди динжини алырды, сабащын ачылмасыны эюзляйирди, дан йери сюкцляндя йеня дя сямалара йцксяляжякди, булудларын арасындан эюздян итяжякди, бир дя эюрцняжякди, бу дяфя эюрцняндя дя шещли ганадлары сцбщ шяфягиндян рянэ алыб аловланажагды...

Сигнал ишыьы йанды.

Ялямдары эюйя галдыран щямин лцля ишыг ону ашаьы, кечид кюрпцсцня ендирди.

Ири бир дальа баш эюйяртяйя атылды, дор аьажынын орадан ужалан эювдясиня сармашды, эювдяни уда-уда галхды, аь кялаьай йелянини кечид кюрпцсцня  атды. Чаьлады, санки кюпяшийян сцд иди, дашажагды, ожаьын кюсювляри чякилян кими йатды.

О бири дальа эяминин архасына еля чырпылды ки, сычрантылары баш эюйяртядян дюрд аршын йухарыда дайанмыш Тосунун цст-башына дцшдц.

Сяня сойуг дяйяр, - дейя босман Тосунун голундан тутду, ону кайута апарды. - Дяниз тутан адамы сойуг тез алыр. Истинин зийаны йохдур, адама ня хята эялся, сойугдан эяляр... Узан, узан...

Тосу юзцндян бюйцйцн йанында щеч вахт узанмамышды. Айагларыны узатса да, кцряйини чарпайынын башына дайады.

- Ялямдар бир йаьлы тяшяккцр алажаг, ики няфяря дя тющмят, йа да ахырынжы хябярдарлыг веряжякляр,

- Механикля електрикя? - Тосу хябяр алды.

- Йох, - босман аьыз-бурнуну яйя-яйя жаваб верди, - бир матросла бир матористля.

- Няйя эюря?

- Ялямдар чуьуллайыб.

- Дцз демяйиб?

- Адам щяр дцзц хябяр верярми?! Йазыглар дцнян эеня нювбядян чыханда, эежя саат он икидя, йаман ажыблармыш, мятбяхдян бир балыг консерви эютцрцбляр. Сабащ ашпаза дейяжяклярмиш. Ялямдар онлардан габаьа дцшцб. Бала, бязи адамлар бир "саь ол"дан ютрц йаманлыг еляйирляр.

Босман башыны булайа-булайа эетди.

Тосу йастыьы ики гатлайыб башынын алтына гойду. Фикирляшди ки, Ялямдар дцнян эежя о вахта кими нийя йатмайыбмыш? Бялкя дуйуг дцшцбмцш, онлары изляйирмиш? Бялкя ямялли-башлы оьурлуг еляйиблярмиш, онларын бу яйрилийини щечя ендирян босманын цряйидир. Касыб инсафыдыр? Капитан щяр хырда-пара шейдян ютрц дянизчини тющмятляндирярми?

Бирдян Тосунун баша дцшмядийи бир щава чалынан радио чалынан радио сусду. Кимся микрафонла ики дяфя цфцрцрдц, ики дяфя цфцрцрдц, ики дяфя: "Диггят, диггят!" - дейиб хябярдарлыг етди. Сонра капитанын яллярини охуду. Азжа ара вериб бир дя охуду: Ялямдара тяшяккцр, босманын дедийи щямин о ики няфяря ися ахырынжы хябярдарлыг.

Тосуйа еля эялди ки, бу, эерчяк дейил, капитан инсан цряйини беля тез сындыра билмяз, бу, босманын байаг дедийи сюзлярдир, гулагларында сясляниб. Ахы, жаваншир, хястяханадан чыхандын сонра, ону идаряйя апармышды, йардым яризясинин цстцнц мцавиня йахдырмышды, мцщасибата эетмишдиляр, орда ися Тосуйа бир каьыза гол чякдирмишдиляр, жибиня беш йцз манат пул гоймушдулар. Тосу цряклянмишди, еля билмишди инди щамыдан варлыдыр. Вар ня йахшы шеймиш - адамын юзцнц юзцня нежя йекя, нежя архалы, кюмякли эюстярирмиш. Тосу бу гядяр пулу, юзцдя беля пулу, щамысы да яллилик, щеч ата-анасында да, кяндляриндя дюшцня дюйянлярин щеч бириндя дя эюрмямишди.

Сонра бу йекялик Тосуйа гцрур верди, капитанын йанынжа дик-дик йериди, щятта йолда бязян ону кечди дя. Лакин бу щава жанындан тез чыхды, эериляди, ахы яйниндяки "кюйняйи" она юзэя алыб вермишди, щямин юзэя она бахырды, ону инди дя юз евиня апарырды, "кюйняйи" она юзэя алыб вермишди, щямин юзэя она бахырды, ону инди дя юз евиня апарырды, юз евиндя дя она бир одлу "кюйняк" эейиндиряжякди, бу "кюйняк" онун юз гцруруну да йандырмайажагдымы?

 

Пулу жибиндян чыхарыб капитана узатды:

- Мян... - Кякяляди. Щеч билмяди ня десин, нежя десин. Ахы йахшы фикирляшмямишди, сюзлярини сечмишди.

Капитан айаг сахлады, онун биляйиндян тутду. Тосунун юз ялини юз жибиня гойду. Тосу санки хянжяр чыхармышды, капитанын цряйиня сапламаг истямишди, о да бундан эцжлц, фяндэир чыхмышды, юз силащы иля, юз яли иля ону, юзцнц вурду.

- Сяниндир. Бир дя беля фикирляшмя... Габагдан пайыз эялир. Гыш эялир, шящярдясян, цзян шящярдян юзцня палтар аларсан. Яркиназла бир эедярсян, онун бяйяндийини сян дя бяйяняжяксян. - Эцлцмсцндц. - Оьланлары гызлар йахшы эюрцрляр. - Тябяссцмц цзцндя йатыб галды. Йеридиляр. Бу тябяссцм йолда да яримяди, итмяди, яксиня, эюзляринин эилясиндя чичяк кими ачылды. Бу, нежя бащар иди ки, Тосунун биржя аддымлыьы иля эедирди, анжаг о, бу йазын йахынлыьыны хяйалындан кечиб, капитанын эюзяри юнцндя дайаныб, бу юмрц Тосуйа Жаванширин арзулары вериб, инди юз дилякляриня эцлцмсцнцр... Капитанын евиня айаг басанда Тосуну бир бядбяхтлик щавасы вурмушду. Она еля эялмишди ки, бу ев гямлярля долудур, гцссяляр бурада щюнкцр-щюнкцр аьлайыр, кядярляр бу евдя бяхтийарлыг щясряти чякмякдян кор олуб, гапы ачыланда да щямин ажы наляляр, щямин ажы фярйадлар севинирляр. Севинирляр ки, хошбяхтлик эялир, фярящин цзцндя эцляжякляр, цряйиндя аьлайажаглар...

Тосу анасындан ешитмишди ки, бядбахтлыьын жин чыьыртысы, байгуш улартысы вар. Беля сясляр щямишя харабалыгдан эяляр. Бяхтийарлыьын эцлцшц, гящгящяси вар, йелляр апарар, йелляр эятиряр, еля билирсян ки, щардаса тойдур, саз чалыныр, ашыг охуйур, жамаат ял чалыр, жамаат ойнайыр.

Тосу бу евин дящлизиндя жин чыьыртысы, байгуш улартысы ешитди, сцмцкляриндя дя бир буз сойуглуьу эязди.

Ичяридян бир гадын сяси эялди:

- Эялдин, гардаш?..

Чарпайыда бир ана. Узанмышды. Эцллц йорьаны синясиня чякмишди. Юлц ял-голуна охшар гансыз ял-голлары йорьанын цстцня дцшмцшдц, щейсиз иди, санки галдырса, яти тюкцлцб йорьанында галажагды. Сачларында нцбар цчцн биржя гара тцк дя тапылмазды. Тязяжя даранмышды. Дараьын дишляри арасындан нежя кечмишдися еляжя галмышды, санки щана яришляри иди. Бозумтул эюзляри иряли чыхмышды, кирпик чалдыгжа гапагларда чятин юртцлцрдц. Алнында ики гатар дярин гырыш варды. Дяриси салланан чяняси синясиня йапышмышды. Чарпайынын йанындакы стулда он алты - он йедди йашларында бир гыз отурмушду. Китаб охуйурду, цстцня "Кимйа" йазлмышды. Гыз нежя дя артыг иди. Дар-дцк донун ичиндя дя охлов кими эюрцнцрдц.

Айаьа галхды.

Жаваншир "яйляшдийи" стулда отурду. Гадынын биляйиндян тутду. Алнындан юпдц, цзцнц цзцня сюйкяди. Гадынын бир яли эцжля галхды, онун бойнуна гонду.

- Йаман горхдум, гардаш. Йаман эцжлц кцляк иди. Эямийя бир шей олмады ки?..

Жаваншир дикялди, эцля-эцля аьлады. Эюзляринин йашыны гурулайыб цзцнц йеля онун цзцня йатыртды.

- Горхма, цзцм яркди, мяня щеч ня олмаз!.. О вахт горхажам ки, сян саьалажагсан... Билирсянми нийя?

Гадынын сяси йарымчыг байаты кими ешидилди:

- Нийя, гардаш?

- Хошбахтлар щамыдан чох горхмурлармы?

- Щамысымы?

- Йох, бяхтийарлыьы бядбяхтликдян сонра тапанлары дейирям... Мяним горхдуьум о эцнляря ня галыб ки...

- Тяки, гардаш, тяки сян дейян олсун. Сяни, баламы биржя дяфя эюрмяк, тяк биржя дяфя... Эюрмяк истяйирям. Дцнйада бундан артыг, щеч ня, щеч ня...

Долухсунду. Гыз о йана чякилиб киримиш. Киримиш аьламаьа  башлады. Жаваншир йаландан эцлдц:

- Бир дяфя нядир ки!.. Мяни дя, Пейканы да милйон да йох, милйард дяфя эюряжяксян. Цзцмц эюряндя зящлян эедяжяк. Еля билирсян аьармышам? Гара палчыгдан йоьурулмуш щямин кялтяням, цзцмя баханда цряйин аьзына эяляжяк.

Гадынын додагларында бир тябяссцм ахды, жан верди, юмрцнц пычылтыйа тапшырды:

- Аллащ аьзындан ешитсин... Сизи биржя дяфя, эюря билсяйдим...

Тосу донмушду. Бу евдяки жин гыьыртысы, байгуш улартысы отаьын диварларына да щопмушду, диварлар да чыьырышырды, улайырды. Жаваншир тякжя юзц йох олмаг истяйирди, тяки бу чыьыртылар, бу улартылар кясиляйди, щялимятин эюзляри ачылайды. Пейканын ятини йейиб ганыны ичян кядяр юз карваныны чякиб кечяйди.

Жаваншир санки бяхтин, талейин айагларына дцшмцшдц, цз-эюзцнц игбалын айагларына сцртцрдц, онун айагларынын тоз-торпаьыны дуз кими йалайырды ки, бу евя, бу аиляйя бир эцн бир ишыг гапысы ачсын, дцнйайа, инсанлара, щяйата тяк биржя дяфя бахмаг истяйян щялимятин арзусу цряйиндя галмасын...

Гардаш бажыны нежя чох истяйярмиш... Юмрцнц бажысына вермяк, эюзлярини бажысына вермяк, ишыглы дцнйасыны бажысына вермяк, бир бажынын  биржя "охгай"ы цчцн юзц ябяди зцлмятдя галмаг истяйирмиш.

Жаванширин няфяси даш олса яридярди, амма бу евдяки жин чыьыртысына, байгуш улартысыны кяся билмяди. Жаванширин сяси, цряйиндя аьлашма гуран, цзцндя бязяниб тойа эедян кядяри тилсим олса сындырарды, эюйляри чякиб йеря саларды, анжаг бу евдяки бядбяхтлийя ясяр етмяди, яксиня, гямляр, гцссяляр гол-гола тутушду, йан-йана йапышды, дцнйаны доланыб эялян мещя дя йол вермяди...

- Арвадымдыр, - дейя Жаваншир Тосу иля евдян чыхыб хейли араланандан сонра пычылдады. - Пейкан да гызымдыр.

Тосуну бирдян еля бил эери чякдиляр, тутуб сахладылар. Йериндян дя тез гопду.

Жаваншир онун ня цчцн щейрятляндийини баша дцшдц, Тосунун голуна эирди, юзц иля йанашы апармаьа башлады;

- Биржя оьлумуз варды... Ял чякмяди, мянимля дянизя эетди. Туалетя эюзцйумулу эедярди, гайыдыб бир дя йатарды, щара эедиб - эялдийиндян хябяри олмазды... Йадымдан чыхар, гапыны баьламарам. Ня вахт эетдийини билмярям. Сящяр дуранда эюрдцм йохдур... Мейити дя тапылмады...

Эямидян щарда йыхылдыьыны, дянизин щарасында боьулдуьуну ким биляйди ки... щялимятин эюзляри щямин гара хябярдян тутулду... щамымыз гаранлыгда галды. Биржя оьлумуз тамчыраьымыз варды, о да беля сюндц... Ювлад дярди йаман аьыр дярддир, аллащ щеч кимя эюстярмясин... щялимят йетим иди. Тязяжя цряклянирди... даща мяндян башга кими вар ки... Бир евдя цчцк. Цчцмцзцн дя цч дярдимиз вар. Ялавя сящифя бура кючцрцляжяк.

Жаванширин кюксц кюрцк кими долду, кюрцк кими дя бошалды. Эюзляриня бир жцт гара йаш эялди. Бу гара йашлар санки аь, ала шцшяляр цзяриндя титряди, гуруду. Йериндя бир гызарты галды, бу гызарты да дамар-дамар олду, назилди, юз-юзцня тор тохунду.

- Пейкан тибб институтуна щазырлашыр. Еля билир щяким олса, анасынын саьалдажагдыр. Ювлад арзусуна бах!.. Фикирляшмир ки, мцмкцн олан шей дейил, щялимяти ня гядяр алим саьалтмаьа чалышыб, бажармайыб. Онун биржя дярманы вар, ону да щардан тапасан, нежя тапасан ки!.. Онун эюзляринин ачылмасы мюжцзя ола биляр... ня дейим, инамымы итирмямишям. Фикирляширям ки, беля шейляр аз олмайыб.

- Дейирям, ня ола, бир дя эедяндя эярям щялимят дцйц арытлайыр, бяхтявяр ахшамымызын хюряйини щазырлайыр.

Жаванширин пычылтылары Тосунун башына гарайарпаг йаьыш кими ялянмишди. Она еля эялмишди ки, эюйляр бу бойда шящярдя биржя евя баха билмяйиб, булуд эятириб, аьламаьа башлайыб.

Жаванширин о пычылтылары Тосунун гулагларында бир дя сяслянди. Бу пычылтынын щяр сюзцндя онун цряйинин бир парчасы гопуб эялирди, юзц дя "бал!" дейирди, "ювлад!" дейирди, бяхтини, игбалыны щарайлайыб "щардасан?" чаьырырды, "биржя цряйимиз вар, амма эюр ня гядяр аьры вермисян? Бу, инсафдандырмы?!" сюйляди. Беля црякли, беля дилякли адам да бир дойумлуг чюряйя бир консервя эюря ики адама нийя цряк аьрысы версин?

Бу сон суал Тосунун гулагларында жинэилдяди, сонра дянизя атылан бир даш кими батыб эетди...

Пайыз боз цзля, тюкцлц гаш-габагла эялмишди. Тез-тез йаьыш йаьдырыр, кцляк ясдирир, дянизи гожа кял яти гайнадылан газан тяки шаггылдадырды. Кцляйин биржя эцн кясян, суарын йатан вядяси олмурду. Дальалар Гожа "Муьан эямисинин щямишя бурнуна дюйцрдц; еля бил гясди варды, ону щямишя эежикдирирди. "Муьан" щярдян, хязярин шималында, ала чалпо иля цзляширди. Дянизин башында гыш эцлцр, ортасында пайыз аьлайыр, айаьында щяля дя кечмямиш йай истилийи йандырырды.

Жаванширин цзц цч мювсцмдян кечян сяфярлярин щеч бириндя эцлмцрдц. Яввялляр ев-аиля дярдини цряйиндя чякян, эямидя щамыны кефи - кюкляр, дамаьычаьлар тяки диндирян кишинин сяси инди анжаг ямрлярля, эюстяришлярдя, ижласларда ешидилирди. Щамы щисс едирди ки, бу да бир вязифя боржудур. Йериня йетирир, мяжбуриййятдир, ряясмиййят хатириня дейилян сюздцр, едилян тялябдир. Дилиндя, сясиндя ажылыг варды, гязяб варды, цсйанкарлыг варды, амма "бир тясбещин" цч гара мунжугунун" бу йаь шаггылтысы чятин дуйулурду.

Капитанын нийя беля диниб - данышдыьы, нийя беля отуруб - дурдуьу барядя щеч ким бир-бириндян сорушмурду, сющбят салмырдылар, санкихбяри варды, билирдиляр. Анжаг Тосунун йадындан счыхмырды, санырды ки, йягин, Щялимятин вязиййяти аьырлашыб, щюрцмчякдян жан диляйян Нейкан да хястяляниб, бир эюзц аьлайан, бир эюзц эцлян Жаванширин  "бажы пири", "ювлад пири" олмайажагды. О, кимсязис евя нежя эедяжякди? Щачанса эцляжяйини, севиняжяйини эюзлядийи евдя нежя дайанажаг, нежя дуруш эятиряжякди? "Бажысынын", "Гардаш" дейиб ону чаьыран сясиня, баласынын "Ата!" щарайына - диварларда глан, л эяляндян эяляня диллянян сядалара нежя гулаг асажагды, нежя дюзяжякди?

Эежя йарыдан да кечмишди, Тосу щяля дя йатмамышды. Дивандажа эейиняжякли узатмышды. Ону эащ диванын сюйкяняжяйиня сынан, эащ да йеря-дюшямяйя атмаг истяйян лянэярдя дя чисякли пайыз эежясинин зцлмятиндя дя, кцляйин улартысында да, антенналарын выйылтысында да еля бил инадкар бир агилин габилин тякиди варды, Тосуйа дейирди ки, ня олсун о бюцкдцр, сянинля кюнцл сющбяти еляйян дейил, дярдини сяня данышыб йцнэцлляшмяк истямир, жаваншир кишини танымырсанмы? Билирсянми юз йцкцнц юзц эютцряндир, о ажы "пайдан пай" вериб щеч кимин ящвалыны позан дейил. Дур йанына эет, утанма, дярдини соруш. О, еля бюйцкдцр ки, хятрини истядийи кичийин гайьы кюлэясиндя динжялмяк истяйяр, нявазиш эцнляриндя йатмаг истяйяр.

Тосу галхды. Кечид кюрпцсцнцн мящяжжяриндян тута-тута аь йаллы дяниз кющлянляринин кишняйя-кишняйя-кишняйя баша эюйяртяйя щаппанышдан гача-гача дящлизя эирди. Айагларынын ужунда капитанын гапысына йахынлашды, шяадят бармаьыны гатлады, голуну галдырды, лакин ялини йанына салды. Йаваш-йаваш эюйя гайытды. Дящлизин о башында  дайанды, бир дя дала дюндц, ещмаллыжа аддымладф. Щямин гапы аьзында бир дя айаг сахлады. Голу йеня чятин галхды, яли асан енди. Бу вахт кимся штурман будкасындан ичяри, дящлизя, салланан трапла эурулту сала-сала енмяйя башлады. О, артырмаларын икисини бир еляйя-еляйя дцшяндя Тосу ужланды, ня гядяр жялд тярпянся дя, капитан ону эюрдц.

- Бу вахт бурда нейнирсян?

Тосу бцзцшдц:

- Щеч...

- Сюзцн варды?

- Хейр.

- Бяс...

Капитанын да сорьусу йарымчыг галды, чцнки о юзц дя билмяди ки, даща ня сорушсун. Фикрини, суалыны дцрцстляшдиряня кими Тосуйа ешийя чыхды. Дяниз айгырларынын кишняшдийи, эямиришдийи "мейданын" цстцндян кечиб юз кайутуна эялди. Йеня дя дивана узанды. Ону бир щяйа истилийи бцрцдц. "Мян ня ахмаг адамам!" - дейиб йумруьуну алнына вурду.

- Капитан мяним тайым - тушумду?! Эедим дейим: нийя бикефсян? "Ашына-ашына эедиб чыхар тяндир башына" мяним кимисиня дейибляр. Цз эюряндя астар да истяйирям. - Ажы-ажы эцлцмсцндц. - Щеч аьсаггаллар да эедиб юз тай-бярабяринин ящвалыны мяним тяки шястля хябяр ала билмир, амма аллащын йумуртадан дцнян жырт еляйиб чыхан Тосусуна бах!."

Гапы дюйцлдц, о саат да ачылды. Капитан ичяри эирди. Тосу дик сычрады. Жаваншир диванда яйляшди, Тосуйа да йанында йер эюстяриб: "Отур!" - деди.

Тосу яйляшди ки, архасы диванын башалтысына йапышды, бир-бириня сыхылмыш дизляри иля Жаванширин гылчасы арасында биржя гарыш йер галса да, башы хейли узагда иди, ялляри боьушурду.

- Яркиназла индижя данышдым. - Капитанын эюзляриня санки тязя бир сабащ ачылырды, цфцгцн дан гызартысы чющрясиня йайылмышды, бяхтинин сифятиндяки гаранлыьы ярийирди, талейинин цзцндяки гырышлара долуб галан зцлмяти тярян-пярян дцшмяйя башламышды.

Тосу биржя атымлыг, биржя тутумлуг бирщейрятля бахды: дянизин ортасындан (сащилля нежя данышмаг олар, юзц дя хястяхана иля)...

Капитан онун ня цчцн тяяжжцбляндийини дуйду:

- Тосу бала, - деди, - бизим щава телефонунун ялиндя нядир ки!.. Лап дцнйанын о башыйнан да данышмаг олар... Цлфят бажынын юзцнц дя чаьыртдырдым.

Капитан телефонда ешитдийи "ащы" хатырлады. Телефон еля бил бир ана алгышыны цряйиндян, кюксцндян чякиб эятирмишди. Жаванширя еля эялмишди ки, бу мин сюзлц, мин сясли бир нидайа телефонда гулаг асмыр, бу, бир эюрцнмямиш гушдур, мюжцзядир, тякжя онун эюзляриня эюрцнцр. Эюрцр ки, бу гуш мцждядир, топа булудларындан охтяки кечир, учушунда азадлыг вар, кандан мякана сцзцлцр, кам йувасындан накам будаьына шыьыйыр, о будаьа гопажаг, о будаьы да йазда тюкцлян йарпагларынын йери гышда пучурланажаг, гышда йашыл йарпаглар дцзцм-дцзцм олажаг, йарпаглар няьмяйя дюняжяк, бир юмцр охунажаг бу няьмя, сусмайажаг бу няьмя...

- Беш - алты эцндян сонра хястяханадан чыхажаг.

Капитанын эюзляриндяки о сабащ йаваш-йаваш сюндц, онун йериндя гуруб сарылыьы галды. Тосуйа еля эялди ки, капитанла бу эюрцнцшцн юмрц бир нечя дягигя олмады, бир сцбщля бир шяр гарышанын арасыны тутду, Шяргля Гярбин интящасыз дяринлийини долдурду, инди ахшам дцшяжяк, йер лайла чалажаг бу гаранлыьы, эюй дцнйанын бу гара парчасынын цстцня улдузлардан бязяк вуражаг, гаранлыг бу щюрмяти, ещтирамы эютцрмяйяжяк, щиддятляняжяк, жовьун, туфан галхажаг, дцнйанын щяр аддымыны бир боьанажаг сюкмяйя, даьытмаьа башлайажаг.

- Тосу, атана нийя мяктуб йазмамысан?

Еля бил о боьанаьын бири бу сюзляр иди, Тосуну эюйя чякмяк истяйирди. О, беля гяфил хянжяр йарас эюзлямирди. Беля гяфил илдырым, сел эюзлямирди. Хянжяр цряйиня сапланды, иодырым башына дцшдц, сел щейсиз варлыьыны гайалара дашлара чырпа-чырпа апармаьа башлады...

Эцдмцлцн оьлу да, Тосу да имтащандан кясилян эцнцн ахшамы набяляд кцчялярдян кечя-кечя дямирйол ваьзалына йюнялдилир. Тосу кяндя эетмяйяжякди, эцдмцлцн оьлуну йола салажагды, юзц ися оранын эюзлямя салонунда эежяляйяжяк. Сящяр тездян дя мяктябин диварында охудуьу елана эюря Хязяр Эямичилик Идарясиня йолланажаг , эюндяриш вяряги алажагды...

Эурултулу эур бир кцчядя милисионер фити щамыны айаг сахламаьа мяжбур етди. Тякжя ики ушаг юзцнц сякилярдя, диварларын дибиндя кцт эетмиш кцндяляря охшар инсан топаларына ата-ата эизлямяйя, йайынмаьа чалышырды. "Онлары тутун!" - нидаларыны ешитмяйи йох иди. Ушагларын щярясинин ялиндя бир кюмбя чюряк варды. Чюряйи синяляриня сыхмышдылар, еля бил црякли иди, цряклярини горуйурдулар, цряклярини эютцрцб гачырдылар. Щеч ким тутмурду, сахламырды онлары, яксиня йол верир, тянэяняфяс милис ишчиляриня гясдян мане олур, милисионерляри юз "чашгынлыглары", "билмямязликляри"иля лянэидирдиляр.

Ушаьын бири юзцнц Тосунун йанындан щяйятя салды. Тосу гуржаланды, вурнухду, карыхмыш щалда издищамын ичиндя иряли, эери йериди, горхду ки, ондан сорушалар: "Сянин йанындан щара эетди? Сян эюрмямиш олмазсан, дцзцнц де!" Бир кюмбя чюрякдян ютрц ганцряк олан юз тай-тушунун йерини нежя дейяйди?! Бялкя ата-анасыз, йетим галмыш бир сцрц кюрпя ушаьын бюйцк гардашы иди, онлар "чюряк!" дейиб аьлашырдылар? Бу тутулса, йахаланса онларын ахыры щара чыхарды? Бир гапы баьланмаздымы? Бир бюлцк кюрпянин боьазына бычаг чякилмяздими, башы кясилмяздими?!

Тосу аддымларыны йейинлятди ки, о йердян чох аралансын. Кцчядя дайанан, йерийян тамашачыларын" ичиндя ондан йейин эедян йох иди, эедиши эюздян - гулагдан узаг олмаьа чалышанын эедишиня охшайырды.

Тосуну йахаладылар... милис машынына миндирдиляр. Онун андына инанмадылар. "Орда бахарыг, - дедиляр. - щяля йолдашынын да ад - фамилини, цнваныны сюйляйяжяксян".

Еля щямин эежя дя Тосуну бурахдылар. Эцдмцлцн оьлуна аьзы чатмады. Бялкя дя о Тосунун "тутулдуьуну" аралыдан эюрмцшдц, горхусундан йахын эялмямишди, эедиб кянддя дя демишди ки, "ятяйи яля кечди, о йердян чятин гуртарар? Бялкя дя "мян ону шящярдя итирдим, икимиз дя бир эяляси идик, йягин, хятадан узаг олмады" сюйлямишди? Аллащ билир, бялкя дя еля бир уйдурма дцзялтмишди ки, Тосу йцз ил фикирляшся, тапа билмязди?

Тосу инди эюзлярини дюйя-дюйя галмышды. Сюзцн дцзцнц капитана нежя десин? Бяс о, Тосунун юз атасынын бир гуружа каьызла итириб -ахтармадыьыны кимдян ешитмишди?

Жаваншир эюрдц ки, Босу бир асанын чятинлийи, долашыьы ичиндя чырпынмагда, бир йцнэцлцн аьырлыьы алтында инлямякдядир, хырдаламаьа башлады:

- Нечя ай имиш ки, атан сяни ахтрырмыш. Йазмадыьы назирлик, сорушмадыьы идаря, хябяр алмадыьы тяшкилат галмайыб. Дцнян она йахшы бир жаваб йаздым, йола салдым. Йаздым ки, Тосудан ниэаран олма, Мещди, Тосу мяним-Назлынын кющня гоншусу Жаванширин йанындадыр. Назлыэилдя сянинля эежя саат дюрдя гядяр сющбят едян, сонра ися дянизя - эямийя йолланан Жаванширин!..

Тосуну еля бил палтарлы - палазлы гайнар газана  салыб чыхармышдылар. Щисс едирди ки, кцрякляри, башы буьланыр, жанында щяля дя бир гыздырма щавасы эязир.

Капитан онун данышмасы щалда олмадыьыны эюрцб сющбятини йарымчыг гоймады:

- Атан Мещди кишини таныйырам, Тосу Гейрятли адамдыр. Мян ону биржя дяфя, Назлыны апармаьа эяляндя эюрмцшям. Онда хейли сющбят елядик. Назлы бизим гоншулугда олурду. Щямин ев инди дя онундур, онун адынадыр, Яркиназэилля лап дивар-дивара, гапы-гапыйадыр. Назлыны Яркиназ да йахшы таныйыр. Яркиназдан сорушурсан. О, да намуслу эялиндир. Адына пис сюз дейилмяйиб. Евляниблярся, лап йахшы, башга эюзля ахмаг дцз дейил. Щяр щалда атан евляняжяйди, Назлы да яря эедяжякди. Амма бу йахшы олду ки, онлары бир достлуьун сядагяти бирляшдирди, онлары щямин цлфятин вяфасы да йашадажагдыр.

Капитан Тосунун цзцня баха-баха сусду. Ялини, адяти цзря, йеня онун чийниня ендирди, силкяляди, санки ишыглашана кими йатмаг истяйяни, лакин йатыб йухуйа галаны эцнорта ойадырды:

- Назлы эюзял эялиндир, бир-ики айын язабына дюзярди, еля бурда да яря эедярди. Онун бир гылчасы шикяст, бир эюзцнц дя давада гойуб эялмиш кишини атмасы тякжя баш йолдашы олмаг демяк дейил, Тосу бала.

Бу - рящмдилликдя, ян чох яринин достуна бюйцк... Нежя дейим, чох бюйцк инсан гайьысыдыр.

Тосунун кющня кини тязялянди, цряйиндя ияндир алову тяки бурулду, кюксцнц йандырды, капитан данышдыгжа бцтцн варлыьыныбашаг йыьдыглары щямин сары кцляшлик кими бцрцдц. Она еля эялди ки, тцстцсц тяпясиндян чыхыр. Ялляри дя йаныр, она эюря дя байаг чилик-чилик сындырмаг истядийи бармагларыны нечя дяфя шаналады, аралады, еля бил биринин одунун о бириня кечяжяйиндян горхурду. Дцшцндц ки, капитаны айлардан бяри гузейя дюндярян дярд бу идими? Беля идися о сирр нийя беля асан ачылды? Гаршысындакы кечилмяз даь дейилдися, сюзцнц, мяслящятини нийя бу гядяр эежикдириб?

Капитанын сон сюзляриндян сонра тяри дя кини дя сойуду, жаваб тапмадыьы сорьулары кючяри гушлар кими учуб эетди. Йурдлары-йувалары бош галды. Бу бошлуг Тосунун хошуна эялди. Ахы эюзцнцн габаьында атасы иля Назлы гоша дайанмышды. Назлы-топ эцлляси Мещди-сыныг тцфянэ сцмбяси. Бири сцбщ ачылышы, диэяри зцлмяти юз архасынжа чякиб эятирян ахшам торанлыьы. О - кюнцл севинжи, бу - цряк гцбары...

Капитан ялини онун чийниня чох йавашжа йатыртды:

- Тосу бала, Мещди киши иля эюрцшмяйя эедяжяйям, - деди, - йазда. Айаьа галхды, йериди гапынын аьзында дайанды. - Эедим эюрцм нежя доланырлар.

Тосу инди щисс етди ки, эямидядир, эями дя фыртынада. Дивар саатына бахды, сящяря ня галмышды ки!..

Цст палтарларыны сойунмады ки, хястяляняр, ахы палтарларыны сыхса, суйу чыхарды Чарпайыйа да эейиняжякли узанды, адйалы цстцня юртдц. Йатмаьа чалышды, чцнки ишдя о, матрос шаэирди дейилди, имтащандан кечмишди, эями сцрцжцсц иди. Сцбщ тездян, йяни саат сяккиздя нювбядя олажаг, дцнйанын бу нящянэ гайнар газанында эями сцряжякди. Беля щавада эямини дцз сцрмяк асан идими?!

Эюзцня йуху эетмяди, фикирляр гошун-гошун эялди, бир-бириня гарышды. Билмяди онлары нежя айырсын, нежя сечсин. "Кющня юмрцня" тязя эюзля бахмаг истяди, о эцнляр дяниздя боьулуб - батан, гайаларда сяси галан щямин ушаглар кими эюзляри                        

Юнцндян йеля дюнцб ютдц, гаршыдан эялян цлфят, Яркиназ чямяни эютцрцб эюйляря щаваланды, эюйлярдя эязян щялимят, Пейкан дярдини йеря ендирди, гцссяляр ял-яля тутдулар, бяхтийарлыьы щюнкцр-щюнкцр аьладыгларына эюря севиндиляр, ойнадылар, эцлцшляри эюйлярин цзцнц гара булудлар тяки тутду. Бу булудлар ютмяди, кечмяди, цч хошбяхтлик йурдунун цстцндян цч гуйу гаранлыьы тяки дайанды. Бу гаранлыгларын щяряси Тосунун гулагларына бир жинэилти атды, ону дяринляря чякди, ону о эцнлярин дя, бу эцнлярин дя айдын-ашкар эерчякляриндян айырды...

Туфан йаман туфан иди. Еля бил яфсаняфи мящшяр гийамяти гопмушдур. Дярйаларын суйу бцтцн йер цзцнц алыб Хязяря гарышмышды, бу дянизин дальаларына да бой-щой вериб цзц бу йана галан гуруну да юз алтына алажагды, дцнйа башдан-баша даь дальаларынын ойнадыьы ахар-бахар олажагды, дцнйада тякжя бир сяс-эурулту тянтяня иля ахажагды, чаьлайажагды.

Муьан жыр-жыр жырылдамаьа, зарылдамаьа башламышды. Санки гожалыьы бойнуна алмышды, бу дюйцшя, вуруша давам эятирмяйяжяйини сюйляйирди. Бязян еля бил гайайа дяйирди, бир нечя ан йаьы йыьылан  нещря тяки йериндяжя титряйирди, бязян дя санырдым ки, даь башындан дярин дяряйя бурну цстя - шцтцйцр, йумушаг бир чейиллийя санжылыр. Беля оланда эюдяк айна пярдяляри йана, сонра да йухары ахыб таванла ютцшцрдц. Дан йеринин нежя гызардыьы, сабащын нежя ачылдыьы билинмирди. Бахырдым ки, дянизин цзцнц хястялик азар тозуна охшар бир тоз тутуб, дальалар ятяйиндян гурьушун асылмыш кими эюрцнян бу азар тозунун алтындан щирсли аслан тяки, шир тяки, пялянэ тяки чыхыр, эяминин цстцня атылыр. 

Тосу азжа чимир елямишди, лянэяр ону кайутун о тяряфиня атмышды. Эяминин габырьа-габырьа сызылдадыьыны, гурд эюрмцш гузу тяки учундуьуну ешидиб дуйандан сонра йатмаг фикриня дцшмяди, онун юзцнц дя бир горху алды.

Кечид кюрпцсцня щяр дальа бир кямянд атыб эедирди, бир шилля, бир шапалаг вуруб ютцрдц. Дальаларын кюрпцдя чиликлянян бармаглары эяминин архасына, орта комасына мишарланмыш тирляр тяки дяйир, полад лювщя эейими эямини занг-занг зангылдадырды.

Тосу кечид кюрпцсцндян гуру ютя билмяди, дальалар айаьындан эириб башындан чыхды. Орта команын дямир гапысына ялини чатдыра-чатдырмаз бир нящянэ дальанын башындан йайлыг тяки гопан ганад ону дивара йапышдырды, икинжи дальа юзцнц чатдырана кими гапыны жялд ачыб ичяри атылды. Цст- башынын суйуну чырпды. Она еля эялди ки, эяминин архасында гара юлцм варды, о яжялдян бу орта комада йохдур; чцнки эями, дяниз билижиляринин щамысы бурада йашайырды. Арадан аз кечяндян сонра ону яввялки ващимя бир дя цстяляди - бцтцн орта команы гярибя живилтиляр долдурмушду, еля бил аьажын тяпясиндяки гуш йувасына илан дырмашмышды, она эюря дя майа димдик балаларын наляси дцнйаны башына эютцрмцшдц.

Тосу орта команын ичи иля штурман будкасына галхан трапын биринжи артырмасына айаг гойанда узун чякян щяйяжан сигналы дящлиздя бир гара хябяр доландырды.

О, будкайа эиряндя капитан микрафонла бцтцн эями ящлиня хябяр верирди:

- Щамы цст эюйяртяйя!.. Гайыглары щазырлайын. "Ширван" эямиси батмаг цзрядир, щейятини хилас етмялийик!.. Ян йахында бизик... бизик!..

Тосунун эюзляри гаралды. Ялини будканын яллийиня чатдырды, чийнини дивара сюйкяди, санки бир евин бир сал дивары юз йериндян ойанмышды, о да чийнини вериб дик сахламышды.

Эюзлярини ачды, Жаваншири бир ала-торанлыьын узаг башында эюрдц, нежя дя балажа иди капитан!..

Нежя дя хырдаланмышды, эюдялмишди йерийяндя башы аз гала тавана дейян баш механик!.. Нежя дя чюпя дюнмцшдц ян бюйцк костйум, шалвар эейинян, лакин голларыны синяси цзяриндя чатаглайанда беля пенжяйинин кцряйи партлайан пивя чялляйиня рхшар биринжи штурман! Нежя дя саралмышды сарысач мяслящятчи капитан!

Эюзлярини йумду. Бир дя ачды.

- Сцканы тящвил ал! - Капитанын сяси еля бил бу ала-торанлыьа силиб атды, юзцнц дя орадакы механики, штурман, мяслящятчи капитаны да чякиб Тосуйа йахын эятирди, онлары юз яввялки щалларына, щаваларына гайтарды. "Аллащ цзцмя бахды, - дейя дцшцндц. - Бу моторсуз гайыгларла мяни о гийамятя эюндярсяйди, саь галардыммы?! Щеч бу бойда эямидя ола-ола башым цстцмдя дцз дурмур. Цзмяйи дя билмирди. Гайыг дюнся, суйун цзцндя биржя дяфя яллярим эюрцнярди, биржя дяфя дя сясим ешидилярди...

"Истигамят ики йцз алтмыш!..

Капитанын щюкмц Тосонун фикрини гырды. О, сцкан чархыны рипитеря бха-баха дюндярди. Рипитерин рягямли бюлэцлц чархы фырланмаьа башлады, ики йцз алтмыш гара хяття йахынлашанда сцкан чархыны сахлады. Яллякдян йапышыб дянизя бахан матрос сохулжан эюрмцш дана тяки бюйцряндя о да юзцнц сахлайа билмяди, цряйи аьзына эялиб гайытды. Капитанын: "Сола!" ямрини ешидяндя жаныны дишиня тутду, чархы йаваш-йаваш о дейян сямтя бурду.

- Босман!.. - дейя капитан микрафону аьзына йахынлашдырды. - Цзян лювбярляри тез щазырлайын. Тез, тез!.."

Дальалар инди ян чох эяминин архасыны атыб-тутурду, бурнуна чатмырды. О бири матрос бир дя бюйцрдц, аьзыны тута-тута юзцнц капитан кюрпцсцня атды. Тосунун да цряйи чахнашды, лакин юйцнмяди. Капитан: - Сахла!" дейяндя чархы дцз тутду.

Габагда бир эяминин биржя дор аьажы эюрнцрдц. Ону да дяниз йаваш-йаваш удурду. Амма дальаларын башында, синясиндя, нечя гайыг чырпынырды.

Ялямдар эялди. Ясэяри гайдада дабанларыны  жцтляди, ялини бирини эижэащына галдырды:

- Йолдаш капитан биз щазырыг!

Капитан эцлцмсцндц, мяслящятчи капитан да гымышды. Еля бу арада биринжи штурман эялиб:

- Йолдаш капитан, щяр шей гайдасындадыр! - деди.

- Башлайагмы?

- Башлайын!

- Йолдаш капитан, - дейя Ялямдар юз аршын дцзлцйцнц сындырыб йалваран адам вязиййяти алды, - гайыьын биринин командирлийини мяня тапшырын.

- Тапшырдым! - дейя Жаваншир кяся жаваб верди.

"Эюр ня йаьланыр? - Тосунун ажыьы тутду. - Йаратмаг эюрмцшдцм, даща бу гядяр йох. Бядбяхт оьлу юзцнц юлцмцн цстцня атыб вязифя газанмаг истяйир..."

- Йеня сола! - Жаваншир будканын арха айнасындан эерийя бойланды. Тосу онун ямриня ямял еляйиндян сонра сяслянди: сахла! - Капитан кюрпцсцня чыхды яли иля биринжи штурмана башлайын!" ишряси верди. Тез будкайа йцйцрдц. Сцкан чархыны тосунун ялиндян алды: - Сян де Сян дя ора эет! - деди. - Бужургадын бириндян дя сян йапыш!..

Гайыглар эяминин о йанындан ашыб бу йанында тяпялянян, йастыланан, бир дя даща истяйян жыьал дальаларын башына ири палтар тякняляри тяки гонду.

Тосу бязи киноларда туфанла дяниз эюрмцшдц, жясурларын юлцм-дирим мцбаризясиня бахмышды, инанмышды, еля билмишди шиширтмядир. Лакин инди цстдя азар тозу, алтда йатыб галха-галха эялян, щярдян бир-бири иля жырмаглашан дюшляшян дяниз пялянэляринин, дяниз асланларынын арасында бтан эяминин гялям тяки эюрцнян дор аьажына нязяр саланда, о эями ящлинин гайыглара сарылыб дяниз даьларына, дяниз дяряляриня жуммаларына эюз йетиряндя она бир дя яля эялди ки, беля эерчяклик ола билмяз, бу йухудур, дяниз йухусудур. Бу дяниз йухусуну  бир эцндцз аьлыьында, бир эцндцз ашкарлыьында эюрцр. Эюрцр ки, "Муьан"ын щяр гайыьынын сяккиз гара ганады вар; дюрд саьда, дюрдц дя солдадыр. Ганадлар бирдян галхыр, бирдян енир, юз гырмызы гарталлы дярялярдя сцздцрцр, чямянлярдя цздцрцр, тяпялярдян тяпяляря шыьыдыр, даьларын башындан ашырыр, "Ширван"ын ганадлары гырылмыш, щярдян бир аь ляляйи гопуб суларда галан аь гаьайыларына йахынлашыр. Тосунун бу аь йухусунда щяр шей юз рянэиндя, юз тябиятиндя иди. Жащанэир сцканы юзц идаря едирди, щярдян машын шюбясиня телеграфла ямрляр верирди: сол мцщяррик кичик сцрятля: лап кичик сцрятя!.. Саь мцщярик  орта сцрятя!.. Бюйцк сцрятля Жаваншир дя эямини йаваш-йаваш онлара йахынлашдырырды. Гайыглар гайыглара йанашырды. Жаванширин дя, мяслящяти капитанын да эюзляри гырмызы гарталын бириндя иди. Кими гырмызы гайыгдан дянизя дцшдц, цзя-цзя эедиб, аь гайыьа атылды. Дик дайанды. Кимися орталамышды, башы ашаьы тутмушду. Гайыьын лянэяри, йарпаг щоппанышы ону йыха билмирди. Капитанлар дурбинля бахыр, Ялямдары таныйырдылар. Ялямдар "Муьан"ын гырмызы гайыгларынын бири йахынлашан кими, о йцк дя гужаьында, бир дальанын башына гонду, сонра эюрцнмяди, гырмызы гайыг дярядя чырпынанда цзя чыхды, йцкцнц кюмяйя эедянлярин голлары цстя верди. Бир дя гайытды. Аь гайыьын йанындан тутуб сармашды, юзцнц эцжля галдырды. "Ширван"ын бир дянизчисини дя эютцрдц...

Тосунун щяр шейи юз бойасында, юз хасиййятиндя эюстярян бу аь йухусунун сону "Муьан" да гуртарды. Щям йарымчыг йцклянян, щям дя йцкц бяркидилмяйян, ачыг дяниздя, туфан гопандан сонра йцкцн чоху бир тяряфиня ахнашыб таразыны позан "Ширван"ын капитанындан башга бцтцн эями щейяти хилас едилмишди. Амма чоху йараланмышды. Голу - габырьасы сынанлар да варды.

Гожа "Муьан"ын беля-беля ишляри дя олур, - дейя Жаваншир яслящятчи капитана цз тутду. - "Муьан"ы бу сон нечя айда тянгид едибляр ки, планы долдурмур. Чцнки гожадыр, туфанларла кялляляшя билмир, жаванлыг еляся, тез сынар, тез даьылар. Амма инди тярифляйяжякляр, бцтцн бир щейяти юлцмдян гуртарыб.

Мяслящятчи капитан щеч ня демяди, ялликдян тутуб дяниздя кялля-кялляйя эялян буйнузлу - буйнузсуз гочларын дюйцшцня-вурушуна, щярдян гожа "Муьан"ын бурну юз алтына алыб юз алтында сахламаьына тамаша еляди, башга мятлябдян сюз ачды:

- О ялямдарын тящсили нядир?

- Дянизчилик мяктябини битириб.

- Щачан

- Жаваншир онун фикрини баша дцшдц:

- Иряли чякмяк олар.

- Ряисля мян дя данышарам, - дейя мяслящятчи капитан ону тярифлямяйя башлады: - Гочагдыр. Дянизчи беля олар. Цч адамын юлцмдян гуртарды.

Жаваншир ряьбятля, тягдирля башыны тярпятди.

Тосу бу йухусундан биржя буну эюрмяк, буну ешитмяк истямяди: "Жаваншир ями, эюрясян, ону нежя адам олдуьуну билмирми?!

 

* * *  

      

Туфан щяля дя йатмамышды, амма эцждян дцшмцшдц. Эежянин зцлмятиндян эялян дальа сясляриндян суларын да йорулдуьу дуйулурду. Еля бил дяниз тянэя эялмишди, кцляйя гейзля йалварырды, эилейлянирди: "Бясдир! - дейирди. - Бу гядяр дя инжитмяк, инжидилмякми олар?! Анд верирям сяни йарадана, чых эет, гой йатым, гой динжялим, йуху эюзцмдян тюкцлцр. Бу гядяр гурбан алдын, доймадынмы?! Сян эцлцрсян, амма эюр сащилдя нечя эюз йашлы галыб. Онларын гарьышы тутмазмы сяни? Йохса налядян, фярйаддан щязз алырсан? Ахы сян беля залым да дейилдин; бир гуружа шахтанын цстцндя галанлары гыраьа азмы чыхармысан?! Дцздцр ад бизимдир, амма щцняр сянинкидир, биз йахшылыьы итирмярик. Бяс инди о цзцн нийя беля дюнцб? Сянин йахшылыьыны мяним ляпямин адына чыхдыгларына эюрями?! Бир гушу рящм едиб щавайа бураханда эюйлярдян йеря енмирми, юз йувасыны будагда гурмурму? Юмрц сянин ялинля, сянин няфясинля узананлар щямишя сянин ялиндя, сянин няфясиндями йашасынлар. Олмаз ахы! Ахы йердя дянлянян гуш будагда йатмалы, будагда динжялмялидир. Ахы онун мяканы йерлярдир, мяскяни будаглардыр"...

Тосу йатмамышды, о да эилейлянирди. Цряйиндя дейирди ки, дцз елямирсян, Жаваншир ями. Йалтаьа вязифя вермязляр Истяйяжяк ки, щамы она йатаглансын, щамы он йалан-эержяк хябярляр пычылдасын. Бурдан - бура Яркиназдан мяня, мяндян дя, йягин ки, она няляр дедийиндян хябярин йохдур. Йазыг о ики оьлана бир дойумлуг йемякдян ютрц  тющмят вердирмядими?! Онларын ажлыьыны, ----оланда йахшы ишляйя билмяйяжяклярини фикирляшмяди, бир консерви, бир кюмбя чюряк эютцрмяйяжлярини оьурлуг адландырды, сян дя она инандын, Жаваншир ями. Ялямдар ашаьыда  дура-дура елядийи кямфцрсятлик сяня яйан олмады ки, онун яли йухарыдакы гулпа чатанда щеч кимин йахшы ишини нязяря алмайажаг, юзцндян зящляси эетдийи адамлары чох асанжа дамгалайажаг. Мян щяля бу нечя айда эюрмцшям ки, дянизчиляр ня чякирляр. Онларын бир сяфярлик язабыны сащилин бир юмцр ишэянжясиня той тутмарам. Дянизчиляря йазыьыныз эялсин, Жаваншир ями Ялямдары, онун кимисини йаьлана-йаьлана йахалара сармашмаьа, башлара дырмашмаьа гоймайын!

Тосу бир истяди капитанын йанына эетсин, бу дяфя чякинмясин, утанмазлыг еляйиб десин ки, Жаваншир ями, бизим кянддя бир Рящим киши вар, она "Шейтан Йусифин оьлу" дейирляр, о да Ялямдар кимидир. Эюзя эирмяк, кючцнц даьдан ашырмаг цчцн щяр дона, щяр жилдя эиряндир. Еля ки ялиня фцрсят дцшдц, адамын бойнунун далындан кясяндир. Инанмырсан, дядямдян соруш. Онда мян щяля ня билирям ки!.. Амма дядям даббахда эюнцня бяляддир. Бу Ялямдар да еляляриндяндир.

Тосу йеня басылды, цряйинин тяпяри азалды. Юз кичиклийиня нифрят едя-едя йумду.

Гапы дюйцлмямиш ачылды. Ишыг дцймяси шаггылдады.

- Ня тез йатмысан? - Тосунун чарпайысынын айаг тяряфиндя дуран Ялямдарын мангал эюзлярини щярясиндя бир тябяссцмцн йахасы дцймяляниб ачылды. - Я, сяндян адама дост олмаз! Эяряк мяни юзцн муштулуглайайдын... Сющбяти сянин йанында  олуб... Мян ужундан - гулаьындан ешитмишям. Нежя данышдылар?

Тосунун цзцнцн дону яримяди, Ялямдар да еля билди ки. о, щяля дя йухулудур, она эюря дя адйалы цстцндян яркля алыб атды:

- Аз кюп!

Бахыб эюрдц ки, бу, йухулулуг йухудан кал рйанмаг яламяти дейил, Тосунун щяр йарыачыг эюзцндя зянжирли бир кюпяк йатыб, бир дя бяд диллянся. Бу кюпякляр зянжири гыражаг, мырылтысы, щцрцшц бцтцн эямини ойнадажагдыр. Аьлы кясмяди ки, Тосунун эюзляриндя дцйцнц ачылмагда олан кин она эюря олар.

- Хятриня ким дяйиб?

Тосунун щяряси бир гайьы тийясиня охшар додагларынын  икиси аьыз-аьыза эялиб икижя кялмя сюз кясди:

- Щеч ким?

- Дяниз сяни, дейясян, йаман тутмушду, йохса юзцня инди дя эялмяйибсян?

Тосунун аьзы эюрцк кими биржя сюз цфцрдц:

- Щя!..

- Бяс мяним йеримя олсан, нейлярдин? Яли гуру, айаьы гуру дурмушдун бурда! Сян дя бахырдын мяня?

Тосунун сяси аьзындан даш кими атылды:

- Щя!..

- Мяслящятчи капитанын йаман хошуна  эялиб, елями?

Тосу дикялиб адйалы цстцня чякди:

- Щя!..

- Ня дедиляр?

- Ешитдиклярини.

Ялямдар иряли эялди, габаьа яйилди, бойнуну узатды, еля бил Тосунун цряйиндякиляри соруб кюксцндян чыхаражагды:

- Мясялян?

Тосу ейни жавабы бир дя тякрар етди:

- Ешитдиклярини.

Ялямдар бир аз эери чякилди, санки бал алмаьа эялмишди, севдасы баш тутмады, кумчуну йола эятирмяк цчцн танышлыг вермяйя, юзцнцн айар адам олдуьуну узун сюз-сющбятля билдирмяйя, чалышанлар, лакин данышыьа нежя башлайажаьыны тез мцяййянляшдиря билмяйянляр тяки араланды, диванда отурду.

- Тосу, эюрцрям, мяня бир жцр бахырсан.

Сусду.

Тосунун эюзляри онун аьзына дикилди. Ялямдарын монгол аьзынын тикиши чох эеж сюкцлдц,

- Ешитмисян ки, алтмыш - йетмиш йашында кишиляр гящряманлыг елясин?

Тосу отурду. Адйалын бир ужуну кцрякляриня чякди, бир ужуну да дизляринин цстцня салды. Ялямдар онун ня дейяжяйини эюзлямяди:

- Йох. Она эюря ки, гожалар юзляри иля юлцмцн арасында бир йахынлыг эюрцрляр; фикирляширляр ки, йа онлар аддым-аддым юлцмя, йа да аддым-аддым онлара йахынлашыр.

Бу сябябдян дя рискя эетмирляр. Жаванлар ися юляжяклярини аьылларына да эятирмирляр, юлцмцн беля цстцня атылыр, дири чыхырлар. Гящряманлыг жаван йашларда йарашыр.

- Сян дцнян юлцмдян горхмадынмы?

Тосунун бу суалы ону йаьлы кял гамчысы тяки тутду.

Ялямдар кюксцнц ютцрдц:

- Горхдум, Тосу, анжаг айры ялажым йох иди. Бахдым ки, мяслящятчи капитан да бурдадыр, гой галан бир иш эюрцм, йа юлярям, йа да мяни иряли чякярляр. Тосу, мяним, кимим вар ки, ганадымдан тутуб бир йахшы йеря гойа. Аллащым да, архам, кюмяйим дя юзцмям, бяндялийи дя юзцм елямялийям. Мян бу йашымда  бир вязифя тутмасам, сонра ортайа о гядяр йаьлылар чыхажаг ки, мяним тяки йаванлары щеч йадына салан да олмайажаг. Мян сяндян беш-алты йаш бюйцйям, Тосу, мяни гынама, эюзлярим бу аз йашымда чох шейляр эюрцб. Сян дя беля эюряжяксян. Дарыхма, щяля сянин дуза эедян вахтындыр, гайыдырсан... Арханда даьын вар, сянин ня вежиня. Мян бир чюпям - йелляр апарар, селя дцшсям - селляр апарар.

Ялямдар Тосунун эюзцня еля йазыг эюрцндц ки!.. Еля билди о данышмады, аьлады - милисионерляр ону милис идарясиня эятиряндян сонра дилляндийи кими!.. Дцз данышанда да анд ичя-ичя долухсундуьу кими!... Ирялини, эерини - бир аьу йайлыьына бцкцб соха сандыьында дцнянини, даьларын даьларындан цз тутуб эялдийи сабащыны итиряжяйини дцшцнцб горхдуьу, йалвардыьы кими!..

Цряйиндян беляжя гара ганлар аханда Яркиназын барясиндя дедикляри йадына дцшдц. Щирс-щиккя кющляни эюзляриндя чапды, эюзляриндя кишняди. Еля бу заман кимся капитан кюрпцсцндяки прожектору йандырыб сиврилмиш гылынж ишыьыны Тосонун кайутунун габаг айнасындан кечирди.

Ялямдар ешийя чыхды. Щямин дягигядя дя щяйяжан сигналы улады. Йеня дя гачагач башланды; дящлизляр, траплар, кечид кюрпцсц йцйцрянлярин айаглары алтында сяслянди.

Донкерман юз кайутунда айнасындан дянизя дцшян ишыгда дарайы рянэи, дарайы парылтысы эюрцбмцш, тез штурман будкасына начыбмыш, капитаны ойадыб шцбщядян чыхмаьа башлайыбмышлар. Демя, дцняни фыртынада эями чатлайыбмыш, эет-эедя бу чат бюйцйцб, йанажаг дянизя ахыр, сулара гарышырмыш...

Тосу да щазыр эетди - дюшцндя синялийди. Лакин ону буйуран олмады. Босман да, матрослар да эяминин бурнундакы анбардан дальыж палтары, кечя, пласт эятирдиляр. Эяминин сцрятини алдылар. Ялямдара дальыж палтары эейиндирдиляр, ону эяминин йанындан дянизя ендирдиляр.

Тосу пычылдады: "Бундан сонра она кими ня сюзц!..

Бир сяфярдя ики гочаглыг, икиси дя тящлцкяли!.."

 

ЕПИЛОГ

 

Гыш йаман бярк эялмишди. Тез-тез сазаг ясирди. Йери дондурур, гар цстя гар йатырды. "Муьан" алты айлыг тямирдя иди. Баш эюйяртянин полад юртцйцнц башдан-баша дяйишмяйя башлмышдылар. Мцщяррикляр бцсбцтцн сюкцлмцшдц. Щяр бюйцк, щяр хырда щиссяляр эюздян кечириляжяк, тязяляри иля явяз едиляжякди. Эямидя капитан, баш вя електрик механики, икинжи механик, биринжи штурман, босман, Яркиназ вя Тосу галмышды. Щейятин диэяр цзвляринин башга эямиляря эюндярмишдиляр.

"Муьан" да Тосудан гейри щеч ким эежялямирди.

"Муьан" да икижя ай цчцнжц штурман ишляйян Ялямдары дюрд мин тонлуг эямилярин бириня штурман тяйин етмишдиляр. Эедяндя Тосуну гылыглайа-гылыглайа ашханайа апарды. Сцфряйя щяр шей эятирди. Ичмямишдян онун бойнуну гужаглайыб юпдц.

- Онсуз дя сянин цзцндян бир дишлям гопаражагдым, араг вурандан сонра елясям, дейярдин ки, кефляниб,

Йедиляр, ичдиляр. Онун монгол эюзляри йашарды.

- Мяни баьышла, гардаш, - деди, - сянин щаггында бязи сящвлярим олуб. Яркиназын барясиндя дя бир-ики гялят гырмышам. Бунларын щамысы сяня мялумдур, нийя данышым!.. Биржя анам вар, о да топалдыр, дцнйайа шикяст эялиб. Голтуг аьажларыйнан йерийир. Кяндимиз дя дцкян гаравулчусудур.

Ялямдары эюзляри долду, бошалды, бир дя силкялянди.

Тосунун эюзляри юнцня атасыз бир ушаг эялди. Йайда да биржя кюйнякля эязди, гышда да. Гышда шахтадан гызарды, дедиляр, бу бижя бах а... Жаны дашдан бяркдир. Кянддя йухусу чин оланлар, ящди йерини тутанлар, ниййяти, диляйи щасиля эялянляр, итэиндян сяс-сораг аланлар нязир-нийазларыны она вердиляр бир исти тяндир чюряйи, биржя хышма шор, аьажын дибиня тюкцлмцш беш-алты мейвя, бир кющня кюйняк, бир кющня шалвар, бир жцт эейилмиш айаггабы...

Охуду, амма чох заман китаб ала билмяди. Яввялжя дашланды. Китабы мцяллимляр олду, дяфтяри синяси. Мяктябдя щямишя тярифлянди. Мцяллимляри башыны сыьалладылар, щяр илдя бир дястя палтар алдылар. Бязиляри дедиляр: бичянэинин башына бах а!.. Бизим ушагларын кялляси йапышганлы, ялифли, тахта, дярйадан биржя дамжы да эютцрмцр, амма бунунку сучякян, аьыны-аь, гарасыны да гара щопдурур жанына.

Байрам ахшамларында мяктябин шаэирдляри жамаата тамашалар эюстярдиляр. - "Отелло - ну", "Айдыны"ы - Бу ушаг Отелла олду, Айдын олду. Отелло ики "шам" сюндцрдц. Бириня тяяссцфлянмяди, бир дя йандырды, диэярини ися щяйата гайтара билмяди, фярйады эюйляри ютякляди, наляси йерин тякиня ениб ярзи титрятди.

Щамы аьлады.

Айдын юз касыб комасында тяк галды. Данышды. Коладлыг евин милляриндян асым-асым дцзцлдц. Гцсся мянзилин щавасында гара эейинди. Кядяр отаьын айнасына пярдя кими юртцлдц, гапыны бярк-бярк баьлайыб щарай чякди ки, бура щеч бир инли-жинли эялмясин, бура юмцрлярин эюдялян йеридир, байгушлар улайан харабадыр, биз юзцмцз дя дустаг олуб бурда галмаг истяйирик.

Щамы ичини чякди: йазыг!..

- Гардаш, Тосу, - дейя Ялямдар эюзлярини гурулады, бязян башгасынын хошуна эялян сюз демишям, амма юз сюзцм юзцмц йандырыб, нейним. Бязян йахшы бир адамын зийанына да данышмышам, сюйлядийим щяр кялмя бир илана дюнцб, цряйими чалыб, нейним. Ахы, тяк олмушам, кюмяксиз олмушам, щямишя бир эцжлцнцн, щюрмятини ятяйиндян йапышмаьа чалышмышам.

Мяндян зящлян эется дя истямямишям ки... - Монголун эюзляри ажы бир тяшяббцсцмцн ичиндя итди. Сонра о эюзляр тозу-торпаьы силиниб тямизлянмиш мунжуглар тяки парылдады. - Индин сонра щеч кимя, йяни мяндян асылы оланлара, имкан вермярям ки, мяня мяним кими йарансын, мяним кими сюз десин. Мяним няляр чякдийими тякжя  юзцм билирям...

Тосуйа еля эялди ки, щяйат онларын икисиня дя бир тале, бир игбал бяхш едиб, шян йары бюлцб, Ялямдар юз пайы, юз гисмяти иля башга жцр ряфтар едиб, талейини ойнадыб, игбалы иля ойнайыб ки, юз щавасыны тапсын, юз щавасынын ганадлары иля глхсын...

 

* * *                       

 

Тосу щяр ахшамчаьы да кинойа эедир, йа да сащил баьнда бир аз эямийя гайыдырды. Эями китабханасынын щачары онда иди, тязя китаблар эютцрцр, йухусу эюзцндян тюкцляня кими охуйурду. Яркиназла щяр эцн эюрцшцрдц. Еля бир айрылыг олмурму ки, гыз ону юз евляриня дявят етмясин. Дейирди ки, анам лап йахшыдыр, ишя эедир, ирзи-рянэи цстцня эялиб. Хястяханадан чыхандан сонра дцз йедди эежя башымы синяси цстя гойуб йатды, бир яли щямишя бойнумда, кцряйимдя эязди, щямишя кюксцмц ютцрцрдцм, щямишя няфясимля няфяс алды, еля бил бир дярман иди, няфясиля мяни синясиня чякирди, чарясиз дярдини саьалдырды. Дцз бир щяфтя сящярляр дя, ахшамлар да мян чюряк-хюряк йедим, о тамаша еляди, о дойду. О йедди эцнцн йдди эежясиндя щяр йухудан айыланда эюрдцм ки, аьлайыр. Мян эюзлярими ачанда эцлдц, еля бил мянсиз кечян эцнляринин щясрятини эюз йашлары иля итирирди, мяня дя бяхтийарлыьыны билдирирди. Жаваншир ями бир ахшам бизя эялди, анам билмяди нейнясин, истяйирди онун айагларына йыхылсын. Беля еляйярди дя!.. Ахы мяни - бу эцнцн, бу дцнйасыны  анама о гайтармышды!..

Жаваншир ями айры кишидир, явязис адамдыр, анамын фикрини баша дцшдц. Эюзляри йашара-йашара мяни баьрына басды, ики гашларымын арасындан юпдц, икижя дяфя: "Чох шцкцр! - деди, гапыдан  тез чыхды, билдим ки, эюзляриня бизим евдя долан йашлары сякиляря сяпялямяйя эетди.

Щяр айрыланда тутулурдулар. Бахышлар бахышларда йанырды, цшцйцрдц. Эюзляриндяки хумары титрятмя тутурду. Бязян тярпяня билмирдиляр, бязян дя синялярини юткям  бир тящяр араланырды, Тосунун эюзляринин тяк жыьыры иля йерийирди, эедирди, гуртармаг билмирди бу жыьыр. Бу йолун узунлуьу эедянин дя, галанын да цряйинжя олурду...

Амма бир эцн Яркиназ башга сющбят ачды: анам деди ки, Щялимят бажынын эюзляри хейли эюрцр, таныш-билишин щамысы онлара эедиб-эяляр, дур биз дя баш чякяк. Анамла базара эетдик, биржя дястя гызылэцл, биржя дя шам алды... Гапыдан эирян кими Щялимят халаны нежя гужаглады, гужаьында эяздиря-эяздиря нежя аьладыса. Гоншуларын щамысы ора тюкцлдц. Демя еля билиблярмиш ки, юлцмцня бир нечя саат галмыш бязи нахошлар кими Щялимя халаны да щалы мцвяггяти йахшылашыб. Инди жан цстядир, жаныны тапшырыр...

Эцндцз дя олса, анам шамы йандырды, эцлц эцлдана гойуб айнанын габаьына апарды, айналары ачды. Дцзц, мян билмядим, бу ня адятдир, ня демякдир, анжаг ону анладым ки, анам Жаваншир яминин евиня, аилясиня щямишя бащар эцмращлыьы. Бащар нювраьы арзулайыр.

Евдя адам чох иди, биздян сонра да эялян олду.

Яркиназ сющбятин бу йериндя няйися демяйя дили эялмяйян адам кими кириди, бармагларыны боьушдурду, шаггылдатды, цшцйцр тяки яллярини овушдурду. Эюзлярини бахымында няся пярдялянди, далдаланды. Йанагларында бир гырмызылыг эязди, тез дя солду. Додагларынын йатымында няся кясилди, атылды.

- Назлы бажы да эялмишди. - Санки бу сяс, бу сюз юзцнцнкц дейилди, кимся она яманят вермишди, инди яманятя хяйанят етдийи цчцн хяжалят чякирди. - Мещди ями дя... Мещди ями Жаваншир ямийя он дяфя: "Эюзцн айдын, гардаш!" - деди.

Бир эежя онларда галдылар. Пейкан сящяр деди ки, атам Мещди ями иля о бирси отагда сящяря кими сющбят елядиляр. Тосудан данышырдылар... Назлы бажы аьырайаглыдыр. Анам дейир ки, рьлу олажаг. Щялимят хала да еля дейиб. Беля шейляри аналар йахшы билирляр. Атанын йарасы гювр еляйир, тез-тез ону инжидир, дейясян, кянддя ишин-эцжцн юз вахты олдуьуна  эюря бу эцнлярдя шящяря мцалижяйя эяляжяк. Дейирляр, бир аз ясассыз жязиб, йарасы йахшы саьалмайыбмыш, инди онун алтыны чякир.

Щямин эцнцн бу сющбятиндян сонра Тосу Жаванширдян сюз эюзлямишди, лакин капитан "дцнйадан" хябярсиз  кими "лал" эялиб "лал" да эетмишди.

Амма бир ахшам эями тямири заводу бош дямирхана сцкуту ичиндя уйуйанда Тосонун гапысы ачылды, Жаваншир дящлиздяжя дайаныб она:

- Тосу, дур бизя эедяк, - деди...

- Транвайа миндиляр, дцшдцляр, хейли пийада эетдиляр, бир кялмя дя данышмадылар. Щяйятдя Яркиназы эюрдцляр.

О:

- Жаваншир ями, - деди, - сизин ев бу ахшам бизя кючцб.

- Артырмалара икинжи мяртябяйя галхмаьа башладылар.

Гапы ачыг иди. Артырмабашына дцшян ишыгда гоша голтуг аьажлы, шапкалы бир киши, аьыр дурушлу, аьыр тярпянишли бир гадын дайанмышды. Ашаьы бойнанырдылар.

Габагда Жаваншир, ортада Яркиназ, архада ися Тосу эедирди.

Тосунун эюзляри артырмабашындакы гаралтылары алды.

Дайанды.

Жаваншир аддым сясляринин азадлыьыны дуйуб ганрылды, бахды. Яркиназын яли Тосунун биляйиня узанды. Тосуйа еля эялди ки, бу ял, бу тямас ону тязя йухулара, тязя рюйалара апарыр, онлар тязя йухулара, тязя рюйалары гоша эюряжякляр.

 

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцраcият едя билярсиниз:

Тел.: 98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

 

 

Hosted by uCoz