Исмайыл Гарайев

БАЬЫШЛА БАБА

(Mikroroman)

 

Аз.2

Г21

Тяртиб едяни вя нашири

Гошгар Ismayылоьлу

         Гарайев  Исмайыл.

Г21   БАЬЫШЛА БАБА. (Микророман). Бакы, "ЧИНАР-ЧАП" мцяссисяси,  2003.

Г  4702060200                                               

           122                   © "ЧИНАР-ЧАП", 2003

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

 

БИРИНЖИ ЩИССЯ

 

Юзцн билирсян ки, мцсабигядян кечмядим. Пис охумамышдым. Эцжлцляр, сечмяляр йарышында галиб эялмяк чятиндир. Дединиз авараэорлугдан бир шей чыхмаз, ушаглары ишя дцзялдяк, щям башы гарышсын, щям дя билетляри-суаллары гойсун габаьына, конспект-жаваблар йазсын, дяфтярдян-дяфтяря кючцрсцн, щяр кючцрмядя дя жаваблары бюйцтсцн, щярясини цряйиндя бир дяфя данышсын, юзцнц мцяллим габаьында тясяввцр етсин, еля билсин имтащандадыр. Чох данышылан бир сюз-щекайят шцурдан дцшян олур, амма дярс щафизядя-йаддашда юзцня еля йер еляйир ки, ону танкла да чяксян гопарыб апара билмирсян, ня вахт гурдаласан эюзц ачылмыш булаг суйу кими думдуру бир дурулугла гайнайыб эялир, ешидяня гулаг асана вердийи ляззятдян сян дя щязз алырсан.

Еля уйарлы иш дя тапдыныз мяня ят комбинатында, дединиз, бир щяфтя сящяр, бир щяфтя эцнорта, бир щяфтя дя эежя нювбясиндя олажагсан. Сян отуражагсан о йаны эедиш, бу йаны эялиш гапылы отагда. Биляк йоьунлугда йумру дямир дирякляря габырьа-габырьа йасты дямир кясмя-бичмяляри вурулмуш бир адам сыьымлыгда йерин олажаг. Сянин бу балажа ханянин цч балажа айнасы вар, бири щяйятя, бири трамвай-троллейбусларын дайанажаьына – адамларын щяр сящяр, щяр эцнорта, щяр ахшам асым-асым олдуглары йеря, бири дя арха тяряфиндяки дарвазайа бахыр. Дарвазанын щяйят гапысында о голдан-бу гола узанан асма зянжир дя вар. Бош эялиб долу эедян машынлары да бурахмаг сяня бахыр. Бунун дя еля бир чятинлийи-зады йохдур; эиряндя бурахылыш вяряги, чыханда гайимя дейилян ушаг яли бойда каьыз истяйяжяксян. Эюзлярин еля алышажаг ки, язял эцнляр чятин охудуьун о йазылары эюзцн бир кючлцкдян алажаг, щеч гоймайажагсан шоферляр машындан дцшсцнляр, бахдын – башыны щайана дюндярсян ора сцряжякляр. Амма о гайимялярин бир цзц сянинкидир, эютцр, журнала нюмряси, дям-дястэащы иля кючцр, нювбянин ахырында апарыб мцщасиблийя вер. Бу мясяля бир аз азарлы мясялядир. Машынлар ки, дарвазадан кечди – дайанырлар, ора гапандыр, гапанын да башы сянин отаьынын ичиндя, кцряйинин далында, ня язиййяти вар, бошуну да чяк, долусуну да. Долусунда гайимяйя бах, эюр бошуну чыхандан сонракы галыг дцздцрмц. Бир балажа ки, о йан-бу йан олду, бурахма, юзцндян йекяйя де, юзцндян узаг еля, о да кимя дейяр, нейняр юзц биляр, юзляри билярляр. «Де» дейяндя, бизи йахшы баша дцш, рясми йаз, гой билдириш олсун, биабырчылыг дарвазадан гырагда тутуланда «дедимя» инанан олмур. Билдириши дя гоша йаз, бирини юзцндян йекяйя веряндя гой бири дя юзцндя галсын, юзцндя галана катибяйя-зада ямялли-башлы гол чякдир. Гол чякдирдиклярини ня гядяр юмрцн вар, сахла, онлар ийирми, отуз илдян сонра да сяня лазым олар. Бир дя эюрцрсян бу илин бир эцнцндя дуруб о алтдакы илляри ай-ай, дягигя-дягигя гурдаладылар. Тямизсянся сяни тямизя «дедим»ляр йох, щямянжя каьызлар чыхардажаг. Ялиндяки дашдан кечян каьызын олду, папаьыны йан гой эяз, фыштырыг чал, бир анасынын оьлу сорушмаз щансы кефдя-дамагдасан... Ишинин бир чятини дя евиня эедянляри йохламаьындыр. Дцздцр, бир аз абыртюкян исмятсизлийи вар, бу да сяня яскиклик-зад эятирмяз щеч вахт. Сян кющня базара тязя нырх гоймайажагсан, язялдян беля гурулуб. Жамаат еля юйрядилиб ки, башын аьрымайажаг. Сянин гяфясинин габаьында дяйирман пяриня охшар бир фырлаьан шей вар. Кечмяк истяйянин щяряси юзцнц онун бир адам тутасы дишляринин арасына салыб фырлайыр. Онун сянин айаьынын алтында дабанбашысы дурур, басан кими фырлаьан дайаныр, ютцб эетмяк истяйян дя баша дцшцр ня мясялядир, зянбилини, гойун-голтуьуну ачыб-тюкцр, тутур эюзцнцн габаьына, сян дя бахырсан. Айры жцря ня тящяр олсун ки? Ики миндян чох адам ишляйир орда, бир смендя щяряси щяр эцн биржя кило ят-колбаса, йа да сосиска оьурлайыб апарса йериндя-йурдунда ня галар?! Чохдур, еля данышыгларла азалан дейил, о ики тон дярйадан бир дамжы эютцрмяк кимидир, амма итки щамыдан ютрц аьрылы олур, щям дя щяр шей щесабнанды, бюйцклярин щесабы дцз эялмяз, щесабда яйиляндя баша аьажын йоьун башы йенир, йоьун башын алтындан да башы саламат чыхармаг чятиндир, ешитсян инанма! Йухуда-задда, наьыл-дастанда олар беля шейляр... Бу щяля щямян ишин бир тяряфиди, о бири тяряфи щара эетсян сяни тутмалыдыр, сяни ки, тутду, эетдин. О эетмяйин дя гайытмаьы эеж олур... Горхма, бир айынын онжа эцнц беля олажаг, чцнки щяр ня эялиб-эедир – биринжи нювбядякинин вахтына дцшцр. Еля ки, кечдин икинжи, цчцнжц нювбяляря – кефдясян, ня бир машын дцдцлдяйиб зящляни апаражаг, ня дя башга-башга шейляр олажаг, дяфтяр-китабыны гой габаьына, колбасадан йе, чайдан да бала-бала дцмля, башла охумаьа, йазмаьа. Бир-ики эцн сяни йуху басажаг, кефли кими олажагсан, сонра алышажагсан, евя эцндцз дя эяляндя еля биляжяксян эежядир, бяркжя, ширинжя йатажагсан. Вахт-вядя беля-беля еля кечиб эедяжяк ки, бир дя эюряжяксян, институтлара елан верилиб, гябулдур. Бунун бир цстцнлцйц дя вар; мцдириййятин эюзцня эирсян, йахшы хасиййятнамя дя веряжякляр. Иш стажыйнан хасиййятнамян ки, олду ишин ичиндя, ики балы габагжа газанмысан. Юзцн эюрдцн ики балын да йох, йарымчасынын, щятта, дюрддя биринин щцнярини. Амма оранын бурасы да вар ки, эяряк сучякян каьызы кими щяр няйин цстцня дцшдцн – эютцрмяйясян, эютцрдцн – жанындадыр, жанына кечди – вяссалам, олажагсан хястяси, хястясиня ки дюндцн – бярилийини кясдин, о йанлыгсан, бу эцнмц, сабащмы эедяжяксян. Бизим няслимиздя-кюкцмцздя алтдан цстя чыхмаг, цстдян алта кечмяк олмайыб. Сяни ора нежя вермишям, юзцнц дя юзцндян еля алажам. Орда яйилсян, орда йыхылмасан да, о кюк сяни бурда сахламайжаг...

Дцнйада тякжя сяндян разыйам, баба! Сяни ишя эиряндян, кишиляшяндян, щяр дост-танышын бир «микродювлятиня» айаг ачандан сонра танымышам. Мяним бу разылыьым шиширтмя «йердян эюйяжян»и мяжази йох, мцстягим мянада кечиб. Сян ичяри эцндя он дяфя дя эирсян атам-анам демяйибляр щявясдир-бясдир, щамысында айаьа галхыблар, сян отурмайынжа яйляшмяйибляр. Сянин йанында шит-шит данышыб-эцлмяйибляр, бозарыб сюзляшмяйибляр, яр-арвадлыглары билинмяйиб, бажы-гардаша охшайыблар. Мааш алан кими эятириб столун цстцня гойублар, сян дя санамайыб эютцрмцсян, йыьмысан буфетимизин балажа, аь щачары щямишя цстцндя олан эюзцня. Ишя эедянлярин бир эцнлцк чюл исрафынын бир айлыьыны юзляриня баша салмысан, щяр сящяр сян онлара пул вермяйибсян, юзляри эютцрцбляр, хяржлямяйиб сахладыгларыны, артырдыгларыны да сянин буйуруьуна эюря буфетин о бири эюзцня йыьыблар. Он эцндя бир дяфя бюйцк базарлыг елямисян, хырда эцндяликляри атама тапшырмысан. Евя, яйин-баша ня лазымса сян щамыдан габаг эюрмцсян. Цстлцйц-чюллцйц юзцн, алтлыьы атама алдырмысан. Евимизя щамынын евиндян чох гонаг да эялиб, щамыдан йахшы йола салдырмысан, онларын арасында «щюрмятли-щюрмятсиз» фярги гойдурмамысан. Ата-анамы щяр истиращят эцнц бир пайла бир гощумун евиня эюндярмисян, демисян йад эедя-эедя йахын олар, гощум эетмяйя-эетмяйя узаг. Пайлара да еля чох хярж чякмямисян. Аилядя гожа варса – она мцнасиб, биринжи онлар хатырланыб. Демисян эцнляринин батан вахтыдыр, гой бу эетщаэетдя билсинляр ки, гядир-гиймятлидирляр. Ушаьын ушаг пайы – бир гярибя ойунжаг севинжи. Сян бу эет-эялля гощумлары йад олуб йадлашмаьа гоймамысан, она эюря дя щяр хейир-шярдя бир олублар, йекяля-йекяля йекялийя эетмишлярин ян йекяси дя щярдян сянин эюрцшцня эялибляр, сяни «зийарят» еляйибляр, о бюйда кишиляр сянин габаьында ушаг кими дуруб-отурублар.

Мян онунжу синфи битириб евя газанж эятиряняжян ики мяктябдя охумушам, бунун биринжиси, ян важиби, алили-орталы сянин мяктябин олуб, баба! Сян бу мяктябдя атамы юйрятмисян, ондан анам, онларын икисиндян мян, мяндян ися беш гардашын беши юйряниб. Бу мяктябин гейри-мягбул гиймяти йохдур, кафидир, йахшыдыр, яладыр, щамысына щяйат вясигяси верилир. Ананын лайлалары иля ачылыб бу мяктяб, баьланмайажаг, орда нявя-нятижялярин дя охуйажаглар.

Амма ай баба, бу мяктябин дя юз дярсляри вар. Бунун нежя мяктяб олдуьуну еля биринжи эцндян щисс етмяйя башладым.

Селин эялиб кечмяйиндян сонракы няфясдярмядя (о арада мяня еля эялди ки, бу гядяр адамын айаглары алтында тапданан, тяпиклянян йер дя тязядян йухуйа эедиб йатыр, динжялир) голу йашыл сумкалы, йашыл айаггабылы, чящрайы донлу, сары сачлы бир гызы сахладым:

– Пропуск!..

Юзцнц бир йанына йыхыб сындыра-сындыра:

– Паханын йанына, – деди.

– Пахан кимдир?

Инди дя юзцнц инжясинин о бири тяряфиня яйиб дцзялтди:

– Директор...

Комбинатын директору гадын иди. Бахдым ки, йа гызын аьлы чатмыр, йа да мяни долайыр.

– Пропусксуз олмаз!

Сясини назилдиб узатды:

– А-а-а!.. Мяня ня пропуск?! – Юзцнц пяря вурду, пяр ону алдыьы аьзында фырлайыб атмады, чцнки ихтийары айаьымын алтындакы дабанда иди, бцтцн аьырлыьымы онун цстцня салмышдым. Ялини мяним гара телефонумун дястяйиня, узатды, имкан вермядим:

– Бурдан олмаз!

Гызын сир-сифяти еля туршуйуб гыжгырмышды ки, аьзыны ачмаса да билирдим ки, сюйцр, мяни йанайыр, «паханына» мяни вурдурмаьа чалышажаг.

– Нийя? – сяси гулагларыма эцлля кими эирди. – Телефонла данышмаг да гадаьандыр?

Мяни еля мялуматландырмышдылар ки, сюз цчцн «жибя эиряси», онун-бунун «багажына» ял узадасы дейилдим:

– Бу телефон ахраникляря мяхсусдур, дахилидир, сиз эедин автоматдан зянэ вурун.

Гыз нежя фырландыса лумлцляжя будуна йапышмыш тяки эюрцнян донунун балаьы йелляниб пяря илишди, биляйиндян дирсяйиня сцрцшмцш сумкасынын кцнжц дя дцз ики гашымын арасына дяйди.

Гейри-ихтийари:

– Эюзцмц чыхартмышдын, – дедим.

Чыхыш гапысынын аьзында дайанды, башыны бойну цстя галдырыб эери бойланан илан кими бахды:

– Чыхасы эюздцр!

Ичяри гайыданда мяня йахын эялмяди, пяря гядяр ен-узуну ики-цч аддымдан артыг олмайан кюшкдя сындыра-сындыра эязинди. Башы иля сачыны эащ о, эащ да бу чийниня атыр, сцнбцл-сцнбцл гыврымларыны сяпяляйирди. Сумкасыны ачыб эцзэцдя юзцня баханда эцлмяйим тутду, чцнки эюзлярини еля бярялтди ки, еля бил юз яксиня «хохх!» еляйирди.

Гара телефонум сясляняндя бир ялини белиня вуруб о баша эетди, йюнцнц дя о йана чевирди, санки мяндян хцсуси ещтирам эюзляйирди: «Цлйащязрят жянаблары, баьышлайын, шяхсиййятинизи юз ядябсизлийимля тящгир етмишям, Аллащ хатириня кечин эцнащымдан...»

Телефонун о башындан эялян йоьун сяс:

– Хидмятдясян? – сорушду.

– Бяли, – дедим, – хидмятдяйям!

– Маладес!

Дястяк телин аьзыны гуйу гапаьы кими шаггылдайыб баьлады.

Танымадыьым бир киши комбинат тяряфдяки гапыдан эириб мяня бир эцнлцк мцддяти олан бурахылыш каьызы верди. Охудум.

– Эцлйа ханым, паспортунуз йаныныздадыр?

Чымхырды:

– Нейнирсин паспортуму?

– Мян бяс, щардан билим бу, сизсиз йа сиз дейилсиз? Пропускда щеч олмаса шяклиниз...

Комбинатын ишчиси яйилиб башыны цзцмя сары еля эятирди ки, дедим аьзымы тез йуммасам, паз кими боьазыма чалхажагдыр:

– Я, ай щейван, директорун гызыдыр е!..

Гыз ня жаваб веряжяйими эюзлямяди, эери гайыдыб эцнлярля дамда сахланан юрдяк юзцнц суйа верян кими жаныны чюля атды.

Ишчимиз бир ялини о бири ялинин ичиня еля шаппылдатды ки, еля бил иллярля будагда сахланыб гурудулмуш тякжя буйнузу мярмяр цстцня дцшдц:

– Щарда олдуьуну баша дцш, астарыны чевирялляр!

Она жаваб вермяйя мажал олмады, телефон сяслянди, дястяйи эютцрян кими эялян сяс онун да гулаьына щяминжя вурьуда чатды:

– Маладес!.. Тязясян!..

– Бяли!

– Маладес!

Комбинатын ишчиси мяним бюйцклцйцмц щамамдан чыхыб йцксяк чинли палтарымы эейиняндян сонра эюрмцш кисячи кими бахды, бир-ики дяфя ялини синясиня дя апарды, аз галды цзр истясин, лакин ня фикирляшдися дилинин гыфылыны ачмады, эащ далы-далы, эащ да йаны-йаны эедиб чыхды. Щисс етдим ки, цряйиндя «бунун бу дявядян дя бюйцк фили вар» дейиб эетди.

Баба, ямяк фяалиййятимин биринжи эцнц беля башланды...

Фасиля вахтына аз галмыш чох йекя бир киши эялди. Щяр йанаьында беш-алты кило ят оларды, юзц дя тязяжя кясилиб эюнц алынмыш тунжунун буд ятиня охшайырды. Бухаьы дейирдин гарныдыр эялиб чыхыб чянясинин алтына, узаьы гясдян йахынлашдырыб. Гарны голсуз йай кюйняйинин алтында долу ейлийя  охшайырды. Айаглары, ялляри чох ири иди. Бурнунун цстцндя бир ком гара тцк узанмышды, йатаны, йатылы галаны да, дик дураны да варды, гыврымлыйды. Цст додаьынын ляпясиндя щамар кярпижи хатырладан гырма быьы варды.

– Таныш олаг, – деди, ялими овжуна гоз ляпяси кими алыб сыхды, – Ялямгулу! Ясас сехин мцдцрийям. Билирсян дя, ясас сех щанкыды?

Башымы буладым.

Цзцн абырюртян кюйняйини сойундуран бир тябяссцмля эцлцмсцндц:

– Билирсян. Евииз щардады, таныш эялирсиз.

Цнванымызы дедим.

Гоншуларымызын щамысынын адыны чякди, хейли дя бабамдан, ата-анамдан данышды.

– Бабан кющня болшевиклярдянди, бюйцк йерлярдя ишляйиб. Йашыдларыннан аз галыб, машаллащ, саьлам кишидир. Дядян-анан йеня мяллимдилярми?

– Бяли.

– Нювбяни тящвил веряннян сонра мянсиз эетмя. Рас ки, таныш чыхдыз, боржумду буранын бязи-бязи шейлярини юйрядям сяня. Мян кющняйям. Бурда кющнялярдян бир мян галмышам. Бурда галмах да галмахды ща!..

Саат дюрдя галмыш эялди. Дайанмады, ешийя ютдц. Айнадан баханда эюрдцм ки, бир «ГАЗ-24»-цн ичиня тяпилир. Еля бурдан да эюрцнцрдц ки, гарны сцкан чархынын алтына эириб.

Машыны сцрцб шящярдян чыхартды, тяхминян йарым саат йол эедяндян сонра дянизя йахын бир кяндин гыраьындакы йемякхананын щяйятиня дюндяриб сахлады. Жейранбыь «шаьлар» кабаб биширирдиляр, Ялямгулу машындан щыггащыгла дцшян кими щамысынын яли синясиня, башы дюшцня йатды. Щярясинин дя аьзындан бир бал тяки «хош эялмцсцз» сцзцлдц. Ялямгулу онларын цзцня дя бахмады, «кабинетин» бириня кечди.

Ялцстц гара кцрц, шит йаь, пендир, эюй-эюйярти, исти лаваш, чолпа суйу, бир шцшя дя араг эятирдиляр. Биз бунлара ялимизи вурмамыш аь балыгдан лцлякабаб эятирдиляр. Мян юмрцмдя беля кабаб йемямишдим.

Ялямгулу араг шцшясини хирттякляйиб сцздц:

– Сянин саьлыьына, гардашоьлу, ич! Атана дейярсян Ялямгулу ямимин йанында ишляйирям. Бабана да де. Бабан йахшы кишиди. Эетди е, еля кишиляр, еля кишилик, бир дя бу мящшярдян сонра эяляр.

Йедим, ичмядим, Ялямгулу да цз вурмады, дейясян, сюзцнцн о мясялядя йеря дцшяжяйини йягин етмишди. Амма юзц сцфрядя ня варды щамысыны силиб-сцпцрдц, кабабдан, эюйярти гутабындан йеня эятиртди. Сонра да дизинин дибиня бир ведря цзцм дя эятириб гойдулар. Дянялямирди, щяр салхымы аьзынын бу кцнжцндян долу салыр, о кцнжцндян жежясини чыхарырды. Щяряси беш-алты кило тутасы вазлары да сойулмуш, щазыр наринэилярля долдуруб столун цстцня гойдулар. Щяр наринэини аьзына бир дамжы су кими атырды. Бу гядяр йемякля бир шцшя дя араг ичди, «шаьлар»дан биринин гулаьынын далына бир шахлы йцзлцк гатлайыб гойду. Сонра да кякоту чайы тапшырды, зир-зибил тяпя кими дурмуш столун гулаьындан тутуб о йана сцрцдц, юзцндян ашаьы итяляди. «Шаьлар» эялиб эютцрдцляр, чай столу эятирдиляр, тязя сцфряли, лимонлу, мцряббяли, армуду стяканлы, эцмцш гашыглы. Стяканларын отурумлуьундан додаглыьына «щош эелдиниз» йазылмышды.

Шалвар жибиндян гязетя бцкцлц бир шей чыхартды:

– Гой жибиня, деди.

Билмядим нядир, амма бцкцлцнцн щавасы мяни илан зящми кими басды, бир аз эери сивчиндим.

О бцкцлцнц мяня сары сцрчцтдц:

– Эютцр, эютцр, бурда утанмалы ня вар ки!.. Бабаларын салдыглары йолдур, биз дя эедирик. Щяр шейин башы буна баьлыды. Щамы бундан ютрц чалышыр.

– Бу нядир?

– Сянин долйанды.

Баша дцшмядим:

– Долйа нядир?

Еля эцлдц ки, еймя гарнынын дальасы синясини дюйдц:

– Сянин айлыьын.

Йеня анламадым. «Айлыг» сюзцнц бабамдан, ата-анамдан чох ешитмишим, онлар буну отузэцнлцк ямякщаггына дейирдиляр. Мян ки, ишя бу эцн башламышдым. «Айлыьы» ишлямямишдян ийирми доггуз эцн дя габаг вермяк тязями чыхмышды? Щям дя сех мцдири ким иди мяня мааш йазайды? Беляйдися бунун жядвяли щардайды, нийя габагжа она гол чякдирмирди?

– Гардашоьлу, – деди, яллярини бир-бириня сцртдц, – бир ай кивит! Эцндя бир машыным эяляжяк, бурахарсан. Сабащдан тязя машынла эяляжяк о адам, нюмрясини юйряниб дейярям сяня.

Дилим тутулду, дилляня билмядим, о ися «ипяк йелкянли гайыьыны эюй дяниздя сцздцрмяйя башлады»:

– Директорун гызыны ки, пропусксуз бурахмамысан бу эцн, беш дягигянин ичиндя бцтцн комбината йайылды. О бири сех мцдирляри цстцмя гачдылар ки, гядеш, подход тап она, сян кющнясян, даныш, долйасыны веряк. Дедим, о мяни танымыр, амма онун бцтцн няслини-кюкцнц таныйырам, бунларда еля шей олмайыб, ажындан юлмяйяжяксиниз ки, он эцн дя эютцрмяйин дя! Йяни о гядяр гурахсамысыныз ки, сел кясилян кими чат-чат олажагсыныз?! – Ялинин бирини ойнатды, еля бил овжунда эцлмяли бир шей динэилдядирди: – Юлмцшдц ханкиши гобуру да веря! Дедим, аьыз ачмайын она, дилиниздян ня гачса боьазыныза долайыб боьажаг сизи. Бунун бабасы алямдя мяшщури-жащандыр. Атасы да о хасиййятдядир, бу армуд да, йягин ки, юз аьажындан гыраьа дцшмяйиб... Истясян онлардан да ики-ики эютцрярям, щярясинин бир гушу олажаг, учурарсан. Ня эедир баьдан эедир, баьбандан ня эедир. Буранын учасковысынын да, ондан о йандакынын да, о йандакындан о тяряфдя дуранын да долйасы вар. Бурда горхулу щеч ня йохдур, дарвазадан ки, чыхды, эетди гябиристанлыьа. Чох вядя беля дя олур ки, о машынларын габинкасына йа учасковынын юзц, йа да о йандакынын бири формада отуруб «сцздцрцр кандан мякана» онларын габаьына ким чыхыб сахлайажаг?! Мян истямирям сехлярин фящляляри дя гуруда галсынлар, сяня гарьыш тюксцнляр. Гайда белядир ки, онлар да адамбашына он-он йыьырлар. Нейнясинляр, аж гылыжа чапар, щяр эцн беш-цч газанмасалар, аиля-кцлфяти сахламаг олмаз маашла! Аллащ вуруб маашы! Башыны кясирсян, азарлы тойуг кими ганы да чыхмыр.

Ялямгулу комбинатын еля бир сирри-сову галмады ки, ачмасын. Инанмырдым беля базар олсун. Дедикляри дцз идися бу чалщачал тязя башланмамышды, чохданынкыйды. Дяниз суйу дейилди юлчц-бичиси олмайайды, о йанда истядикляри гядяр эютцрцб бу йана да хейир-шярляри гядяр ютцряйдиляр. Щамысынын щагг-щесабы варды. Эялян, эятирилян тярязинин бир эюзц иди, верилян, бурахылан да бир эюзц. Верим эюзц бош галмаса да йарымчыглыьы билинмир, эюрцнцрдцмц? Дцнйа башлы-башына идими? Дцнйа йийясиз идими?! Бялкя, Ялямгулу чох ичмишди, аздырырды, эоп еляйирди, яляшяни кцляшяня гарышдырырды?

– Йерин яла йерди. Биржя илдя йцз иллийини эютцряжяксян. Ондан сонра да истяйирсян гал, «кям-кям бухур, щямишя бухур» еля, истяйирсян дяли жейранларын бирини ал алтына, эюйэюзлярин гулаьыны гатла йаваш-йаваш, йаша юзцнчцн хымыр-хымыр. Зяманя о зяманя дейил даща, пулун вар – адамсан, пулун йохдур – бяднамсан. Пулсузлуг тцлкц-мцлкц габаьында еля лай дивар оьлуллары зялил еляйир ки, баханда, эюряндя цряйиня ган дамыр. Сяфещ дцнйадыр.

Жялд галхдым. Ялини чийнимя нежя йатырдыб басдыса еля бил дизлярими чапдылар, отурдуьум йеря лыртылтыйнан дцшдцм,  стулун гылчалары да  чюряк гурусу чейняйяндя эцжя дцшмцш чцрцк гожа дишляри кими лахлады, отуражаьымдан жаныма долан жырылтылар бейними дондурду, щисс етдим ки, цзцмцн бу сящяр гырхдыьым тцкляри бир ийня ужу узаныб бозарды.

– Мяни эюзя гойуб гачмаг истяйирсян? Беля фикрин йохдуса нийя эялирдин мянийнян? Цстцня гылынж чякмишдим? Бойнуну вуражаьымдан, башыны кясяжяйимдян горхмушдун? Бялкя сяни юйрядибляр ки, эюр о габда ня вар?!

Башымы буладым. Онда да бойнум «харт» еляди, еля бил лцля буз иди, ганырыб гырмышдым. Ян гярибяси дя бу иди ки, башымы сахлайа билмирдим, йел вуран йеллянжяйя дюнмцшдц, юз-юзцня буланырды.

– Аьзын сяфещ-сяфещ гачырса, бир эцлля беш миняди, эетдийин йердя бейниндя сойуйажаг.

Мяня еля эялди ки, бу сюзляри о демир, сяс онун сяси олса да цстц коллу-кослу узун бир даь тирясиня охшар бурнунун о йан-бу йанындакы эюзляри данышыр, о бурун кющня хышдыр, цряйимин кюкцня илишиб, он бойун кял-юкцзц гамчылайыб гопаражаг, гашыйанынын ужуна эютцрцб яксиня гыраьыны атажаг.

Гязет бцкцлцсцнц жибимя гойду, эюзлярини дя бир дяфя еля йумуб ачды ки, еля билдим щяр гапаьы тиканлы бир диррик чяпяридир, истяся мяни о тиканлыьа чякяр, белиня гылчыг батмыш гарышга кими мяни орда, о арада эцнлярля чабаладар.

– Эетдик...

Машыны шящярин мяркязиндяки кющня бир бинанын габаьында сахлады. Гапылары ичяридян баьлайа-баьлайа дцшцб чюлдян гыфыллады. Голума эириб артырмайа йюнялди. О йекяликдя, о аьырлыгда адам гуш кими сякирди, мяни дя йухары дартыб апарырды. Цчцнжц мяртябянин цстцндя тикилмиш тязя дюрдцнжц мяртябянин артырмабашында дайананда тювшяк мяним ичими алмышды, онунса щеч вежиня дя дейилди.

Зянэи басды.

Ишыглы эюзлцк о йандан кюлэяляниб гаранлыглашды. Гапы ачылды. Биз дящлиздян отаьа кечиб отуранда да щеч кими эюрмядик. Беля фярз етдим ки, Ялямгулунун евидир.

Столун цстц долу иди. Ня иля долдурулдуьу билинмирди, чцнки йемяк-ичмяк сачаглы, нахышлы юртцйцн алтында галмышды.

– Дарыхма, – деди, – бабанын режим-интизамына бялядям: ахшам саат онда эяряк щамы евдя ола. Яла кишиди! Она гырх дягигя вар. Отуз дягигя бура, он дягигя дя йолумуза эедяр.

Бура чох гярибя мянзил иди. Ня гядяр евя эирмишдим, беля шей эюрмямишдим. Бу отаг ики отаг щцндцрлцкдя иди. Бурдан йан отаьа да гапы ачылырды. Йан отаьын цстц ися мящяжжярли кцлафирянэи иди. Тавандан мящяжжярин дабанынажан атлас пярдя тутулмушду, мящяжжярин щяр беш гарышында бир дибчяк, дибчяклярдя эцлляр, зянжиротлары. Кцлафирянэийя галхан артырмалар дцмаь дашдан иди, мярмярдян иди, йохса аьардылыб миналанмыш галын тахталардан иди, билинмирди. Артырмаларын цстцня енсиз пайяндаз салынмышды. Буфетдяки мцхтялиф рянэли бцллур габ-гажагларын щяряси ортадан асылмыш гумрову гяндилдян эюз алыб бир парылты сачырды. Йашыл, чящрайы, шяффаф пуллар дюшямядян тавана сяпялянмиш, диварларда кюлмялянмишди.

Йан отагдан ики гыз чыхды. Икиси дя йашыл халатда, икиси дя аь, икиси дя сарысач, икиси дя цстц готазлы шапшупда. Халатларын эюбяклярин цстя тяк биржя, ири гырмызы дцймяси варды. Йерийяндя йармажлардан дизляриндян йухарыларынын да цстц ачылырды.

Бири Ялямгулунун, бири дя мяним йанымдакы стулда отурду. Щяряси юртцйцн бир гулаьындан тутуб галдырды, сивириб о башдакы стулун сюйкяняжяйиня атдылар. Биринжи дяфя эюрдцйцм харижи филтирлинин башыны ачдылар, щяряси бирини дамаьына алды, эялиб «зажигалка» иля йандырдылар.

Ялямгулу бцллур графиндян юз тяряфляриндяки ики гядящя араг сцздц. Мяня дя:

– Сян дя ханымына гуллуг еля, – деди, – буранын да гайдасы белядир. Сцз, эютцр, таныш олун. Эяряк ки, танышсыныз.

Гызын цзцня диггятля бахдым, щафизям думаны бир нечя анлыьа даьылан даь зирвяси тяки айдынлашды, бу, Эцлйа ханымды.

Билмирям тяр иди дабанымдан чыхан, йохса башымдан бир ведря гайнар су тюкмцшдцляр.

Ялямгулу ня фикирляшдися:

– Ребйата, – деди, – начинайем бурда, канчайем там – дяниздя. Кто за, прашу галасават.

Гызларын икиси дя «мерси!» – дедиляр.

Ялямгулу галхды:

– Йарым саата эялирик.

Мяни дурьузду. Машына миндик.

Йолда деди ки, бу кефи беш-он дягигяйя гуртармаьын ляззяти йохдур. Щеч гуртара да билмязсян. Бу кефин ки, эирдин ичиня, уйуйурсан. Бабанын, дядянин «щардайдын»ына жаваб веря билмязсян. Инди эет де ки, ишчи йолдашым хястяляниб, эежя нювбясиндя, ону явяз едяжяксян. Ян аьыллысы будур. Адамы эеринин фикри чякяндя аьлы башында жям олмур.

Евимизин йанына чатанда ися сюзцнц дяйишди, деди, сян о кишинин нявясисян, она йалан даныша билмяйяжяксян, данышсан да ичинин гурду эюрцняжяк. Икимиз дя эедяк, мян гуртарарам сянин жаныны.

Евимиздя ону щеч ким танымырды, юзц танышлыг верди:

– Ясядулланын оьлуйам, доггуз ил сизин даланда, Мяшяди Гцдрятоьлунун мящяллясиндя кирайясиня олмушуг. Сонра щюкумят ев верди, кючдцк. Онда мян топ кимийдим, инди щюрцмчякдян жан диляйирям, щардан таныйажагсыныз, танынмалы бир йюр-йюндям галыб ки, мяндя!..

Бабам да эцлдц. Тязядян эюрцшдц, кеф-ящвал тутду, Ясядулланы сорушду:

– Ня иш эюрцр, жаны-башы бабатдымы?

– Мцдирди, ялинин алтында беш миндян чох фящля вар.

Бабам щейрятлянди:

– Ай машаллащ!.. Сонрадан охуйуб еляди йягин?

– Яши, лап йекяляр охуйаннан охуду!

– Ай машаллащ...

(Бабам мяня сонралар данышды ки, Ясядулла дямирйол ваьзалында ян жяляф щамбал иди, жансызлыьына эюря етибар еляйиб она щеч йцнэцл йцк дя верян олмурду).

Ялямгулу зарафатынын башыны ахырда ачды:

– Ясядулла щардады, ай рящмятлийин оьлу, чохдан эедиб, гябирдяди.

Бабамэил «Аллащ рящмят елясин!» дейя-дейя тяяссцфляняндя сющбяти тез дяйишди:

– Сизин бу ушаьын суйу йаман чякди мяни, бахдым, еля бирдян-биря дедим, филанкяслярдянсян. Сорушмадым, хябяр алмадым ща, дедим. Евя эялирдим инди, эюрдцм дайанажагда дуруб миник эюзляйир, эютцрдцм. Машында данышды ки, сменники хястяляниб ону падменйат елямялидир. Ора да елядир ки, йийясиз гоймаг олмаз, эюрдцм юз ходуна чатмайажаг, дедим гайтарыб чатдырарам.

Цзцнц мяня тутду:

– Эетмяйякми?.. – Саатына бахды: – Айры бир дяйяжяк йерим дя вар. – Гапыдан «эежяниз хейиря галсын» дейиб чыха-чыха цйцдцб тюкдц: – ушагдан хятиржям олун, мян дя орда ишляйирям.

 

* * *

Эцлйаны эюряндян сонра эцн батан кими, щяля ахшам олмамышдан йерин, торпаьын чцрцмцш хязяллярин гаралыьындан гаранлыг чякян мешяйя дюнмцшдцм, мяним мешя щцдудларындан кянардакы ойаг, жанлы щяйат мяндя йалныз йалан-йалныж якс-сядалар верирди. Эцлйя йанымда тякжя мяня мяхсус, мяня мяхсус олдуьуна эюря дя тохунулмаз бир мярщямликля отуруб наьыл-рявайятлярдяки сагиляр тяки мей сцзяндя дя, мяня хюряк чякяркян голларыма, чийинляримя тохундурдуьу яллярини ян йахшы, ян ращат, ян тящлцкясиз будаьа гонмаг истяйян  аь эюйярчин ганадлары кими чырпындыранда да, тябяссцмцнц эюзляринин сцзцмцндя ширинляшдириб, гядящи ялимя узаданда да мян мешядян чыхмамышдым, щяля дя гаранлыг идим, щяйатын, дцнйанын жанлы сяси, жанлы чаьырышы мяним юлцлцйцмдя итиб-батыр, мяним башдашы диклийимдян щеч бир сораг ола билмирди.

Биринжи йцз башымда бюйцк бир емалатхана ачды, баш усталар гапыларын аьзында гярар тутдулар, эцрз вурдулар, зиндан дюйдцляр, ортадакы, о гырагдакы дямирчилярин кюрцкляри фысылдады, чякижляри зинэилдяди. Бу емалатхананын щарасындаса паровоз фит верди, дямир-дцмцр ахнайыб тюкцлдц, щарасындаса ижлас-йыьынжаг варды, тез-тез чяпик вурулурду, узунсцрян эурултулу алгышлар кясилмирди. Бир сяс «йашасын» дейирди, эурулту бу бир кялмя йарымчыг сюзц эютцрцб щараса апарырды, сонра мещсиз, сяссиз бир пайыз эежясиндяки кими йарпаг тюкцмцнцн пычылтысы башланырды. Сонра булаг суйунун парылтысы эялирди. Сонра эюрдцм ки, Эцлйа аь телефонун гырмызы дястяйини цзцня сыхыб:

– Мам, – дейир, – покидат не удобно, не прилична, ана же майа йединственнайа подруга... Ден рожденийе... Да, здес начиват буду... Ну... ну, мам, спат же не будем, такой знаменитый ден в год один раз  бывайет, сабащы бурда каршылашажайыг ки, юмрцмцз как сказат, што бы в нашем горизонте всегда была солнтсе, всегда была мам, всегда была... Не беспокойсйа, мам, прашшай... селуйу, мам, йешшо раз, йешшо раз... спокойно ноч, мам...

Ня гядяр ичдийими билмядим, мяня еля эялирди ки, дцнйа да кефлидир, кефли эижяллянмяйиндядир, мян дя бу сярсям бюйцклцйцн ичиндяйям, бязян айаьым галхыр, бязян башым енир, еля бил туфана дцшмцш эямидяйям, кайутун айналарыны тез-тез дальалар тутур, орада ишыг гаранлыгла ойнайыр. Синямля, эюзляримля биржя, цчжя гарыш арасы олан йцклц стол мяня щярдян еля узаг, натцрмортлардакы тяки еля ялван эюрцнцрдц ки, дейирдим, йашамырам, бунларын да щамысы рюйадыр. Щеч йадыма дцшмцрдц ки, Ялямгулу щаны, онун «пярсянэи» щардады; бир эялдийимизи хатырламырдым да. Щятта, вязифя башында юзцмдян инжитдийим гызын мяни кцлафирянэинин алтындакы гуту отаьа салыб, йатаьа йыхыб, нявазишля цзцмц шилляляйяндя дя бунун щямянжя Эцлйа олдуьуну эюрмцрдцм. Щисс едирдим ки, дцнйанын бцтцн бойаларыны, рянэлярини юзцня эютцрмцш бир эюйцнмц, йеринми фцсункарлыьындайам, мян учдугжа бу ипяк, бу мяхмяр, бу дарайы дцнйанын лаживярд цфцгляри дя, йамйашыл щавасы да, чайлары, булаглары, мещляри дя мянимля эедир, буранын шяргиляри дя йамйашылдыр, бу дцнйа тязя йараныб, тязя дцнйадыр.

– Ну, што стабой, праснис!..

Эюр ня щалдайдым ки, Эцлйа мяни щамама сцрцдц, сойундурду, сойуг душун алтына итяляйиб тутду, гоймады йыхылам, яндикиб гыраьа чыхам. Беля, суйун ичиндя саатларла галардым, жанымдан иди, еля бил юзцм юзцмдян кючмцшдцм, бу сойуглуг юзцмц-юзцмя гайтарырды.

Аьлым башыма эяляндя щяйаландым, бцзцкцб йюнцмц о тяряфя чевирдим.

Эцлйа ганчыхмазыма бир шилля чякди, эцлдц:

– Тязядян башламысан утанмаьа?..

Жаным буза дюняняжян суйун алтындан чыхмадым.

Эцлйа мяни гыраьа чякди, хялчя бойда йекя гятфяни башыма атды, орталарымы, голтугларымы да гурулады.

– Турсики сойун, сых ат, зивяйя сящяряжян тяписин.

Йатагда лцтлянди:

– Обними...

Голумун бирини бойнунун алтындан юзц салды:

– Кцсмцшям сяндян.

Эери сивчинди, мяня архасыны чевирди. Эюрдц  бу эедишля эедиб гуйуйа дцшяси олса да мян ону тутуб сахламайажам. Балыг кими чырпыныб эери чеврилди, ясябиликля:

– Ну што?.. Ты мужчина, или нет?

Кцлафирянэидян гоша еркяк-диши эцлцшц, сонра да еркяйин эур сяси эялди:

– Юлц дирилмяди, Эцлйа? Сяня дедим аз ичирт дя ону!.. Онда щяр шей биринжи дяфяди.

Сойуг суда мяня эялян юзцм йеня дя йоха чыхмышды, йеня дя еля бил йуху эюрцрдцм, эюрдцклярим, ешитдиклярим щягигят ола билмязди. Нювбяни тящвил эютцряндя дя еля беля идим. Сел кими ахан адамлара бахсам да онларын ня эюстярдикляриня диггят йетиря билмирдим, амма дярк едирдим ки, щансы бир зярурятся онлары бу кюрпцдян кечмяйя щазыр эятирир, щамысынын ялиндя бурахылыш вярягяси ачылыр, балажа жиб эцзэцсц кими эюзцмя тутуб кечирляр. Мяня еля эялирди ки, гарышга сцрцсцдцр, бялядчиляри йахында дянлик олдуьуну онлара хябяр верибляр, индидя габаьа дцшцб бу цзцлмяз карваны ора апарырлар, бу, дайанан карван дейил, ня гядяр хырман-хырманлыг вар, бу гарышгалар юз гышлыгларыны ня гядяр ки, йыьыб гуртармайыблар, ня гядяр ки, илин ажлыьы мювсцмцн тохлуьуна баьланажаг, ня гядяр ки, щяфтялярин, айларын цмидсизлийи, инамсызыьы эцнлярин, саатларын долулуьуна дарашажаг – бу щяйат дирилик мяркяз-мящвяриня йцрцш, ахын азалмайажаг, сейрялмяйяжяк, дцнйанын эюряня эюрцнян цзц щямишя беля олуб, щямишя дя беля олажаг.

– Аллащ лянят елясин Адямя! Биржя буьда йемяйи онун бизи бялайа салыб.

Ким иди буну дейян? Кимин сясийди бу? Бу дейиминдян сонра да бянди-бяряни даьытмыш сел кими ахан эцлцш, гащ-гащ киминки иди, щардан эялирди?

Санки чцрцклямиш кющня бир эями идим, бир даща ямяля эяряк олуб инсанлара йарамайажагдым, эювдямин бюйцклцйцндя бир парча лазымлы саьлыг галмамышды, бу эцнлярин, эежялярин бириндя мяним севимли, бяхтявяр эянжлийими йашайан тязя эямилярин бири иля йедякляняжяк, ачыг дянизя чякиляжяк, дянизин дярин йериндя – «эями гябиристанлыьында» батырылажагдым; эюзляримдя эюзлцк галмамышды, тякжя бир кайутун айналары цстцндя иди, инди вида, сон эюрцш, сон айрылыг кцляйи ясди, бу кайутун айна пярдялярини йелляйиб дарады, айлар-илляр гаранлыьына ишыг дцшдц, бяхтявярляр дцнйасынын нуру ялянди – щамыны эюрдцм, цзцндя эцлцш изи галан йох иди, сясиня, сюзцня сащиблийини щисс елятдирян йох иди, о сюзляр, о эцлцшляр еля бил эюйдян эялмишди, бу адамлар да о гарьышы, о ришхянди бурдан кечяркян щяр сящяр ешитмишдиляр, йеня дя ешитдирдиляр ки, бунлар онлардан ютрц тязя, йени дейилди, милйон дяфя чаьырылдыьына эюря турдан дцшмцшдц, ляззятини итирмишди.

Бу бирэцнлцк хырманымын дюйцмцнц, соврумуну, йыьымыны хялвирдян кечиряндя эюрдцм ки, тясяввцрцмдя икижя шей галыб. Бири Ялямгулудур, дарвазанын зянжирини юзц бошалдыр, машыны юзц бурахыр. Диэяри ися нювбянин ахырына аз галмыш юзцнц йаныма тяпиб овжума бир каьыз басан гыз – Ялямгулунун пярсянэидир, камбинатын ики сехинин дарысгал арасында бир йериш ачыб ки, щяр лянэяри сащиля бир эями атар.

– А бала, бясдир, бяс, эежя нейняйяжяксян?!. Саат сяккиздир е... Дур бир тикя чюряк йе, щаваны дяйиш, эял йеня йат... Бу нядир?

Дикялдим ки, зярбячи гызын шякли олан гязет бцкцлцсц стулун сюйкяняжяйиня атдыьым шалварымын жибиндян дюшямяйя дцшцб, гязет партлайыб, айрымынын арасындан дяжи позулмуш ийирмибешликляр эюрцнцр.

Анам щейрятля гышгырды, еля бил евимизя бир бяла эятирмишдим:

– Бу нядир?

Юмрцмдя йалан данышмамышдым, щямишя дя мяня еля эялмишди ки, истясям дя бажармарам, бир уйдурмайа йцз эцн щазырлашсам да данышмаг мягамында дилимдя дцйцнлянмялидир, нитгим тутулмалы, сясим баьланмалыдыр. Амма бу дяфя нежя усталыгла йалан сюйлядим:

– Ялямгулунунду. Дейясян, арвадындан араланмаг истяйир. Дейир, нечя вахтдыр цстцмдя эяздирирям, итириб елярям, пулдур дя, нийя итсин, нечя илимин йыьаматыдыр, вер анан сахласын.

Юз мящарятимя эюря юзцмя «маладес!» дедим. Бу гядяр сюзц сечиб сыралайанда, дцзяндя, щяр бирини юз йериня гойанда биржя дяфя дя чятинлик чякмядим, кякялямядим, дурухмадым, еля бил чохдан йазыб язбярлядийим биржя бянд шер иди, йатылы, йухулу вахтымын щансы вядясиндя мяни тярпядиб сорушсалар йеня дя щямин сялисликля, ряванлыгла сюйляйярдим.

– Ня гядярдир?

Ялцстц жаваб вердим. (Ящсянляр олсун мяня!)

– Саймамышам.

Бир нечя анлыг юмрц олан бу йад мящарят мяним дяйишмяз сандыьым он доггуз иллик тябият-хасиййятимя она эюря галиб эялди ки, эюзлярими ачмамышдым, щятта, голуму да алныма кюндялян гойуб гашларымы кирпикляримя сыхмышдым, эуйа щяля дя йухулу идим, йухулу адам, иллащ да мян дилимя йалан эятиря билмяздим.

Анам сайдыгжа шахлы пулларын ипяк хышылтысыны ешидирдим, мян дя цряйимдя сайырдым.

Анам:

– Ики минди, – деди, – эюрясян, артыьы олмайыб ки?

– Мяни буражан эятирди, кцчя гапымызын аьзында верди, щардайдым ки, итирим дя!

Юзцмя бир «маладес» дя эялдим. Амма бу тяриф цряйимя чатмамыш дяримдя-эюнцмдя сойуду, щякимлярин кейляшдирян буз дярманы кими ятими-язамы еля галынлашдырды ки, дедим, бир балажа тярпянсям чат-чат олажам, ганым бузу гырыгланмыш чай суйу тяки бу ара-бярялярдян чюля фышгыражаг. Ахы, инди йадыма дцшдц ки, Ялямгулунун пярсянэинин вердийи каьызы да щямян жибимя, щямин «яманятин» йанына гоймушдум. Эюрясян о да йердядирми?

Жялд галхдым, шалварымы эютцрцб йорьанын алтында дизляримя чякдим (бизим евдя шалвар щямишя, адам олду-олмады, йорьанын алтында сойунулуб-эейинилирди). Севиндим, лап жибимин аьзынажан эялиб орда галмышды. Бир дя о щала дцшдцм, чцнки бизим евдя еля сюз-сирр галмазды анам-атам билсин, бабама данышмасынлар. Бабам да айры баба иди, йягин ки, инанмазды, Ялямгулунун евинин сямтини билирди, дуруб ора эедяр, ону тапарды. Чох уста киши иди, сорушмазды ки, Халигя пул вермисянми, беля деся о да ялцстц кяллясиня вурар, мяни хилас еляйян жаваб верярди. Еля индижя фикирляширдим ки, евимиздя щамы ола билмязди мяним дцняндян бу эцня гядярки «инкишафымы», «ики астарын бир цзцндяки» фярги, нисбяти дуймасын.

Галхдым, йуйундум, тялясик чюряк йедим, бир стякан чай ичдим. «Эязмяйя» чыхдым. Ялямгулунун евинин йерини билмирдим, амма беля дцшцнцрдцм ки, о, дцнянки евдя олмаса да «пярсянэи» цнваныны веряр, эедиб тапарам, дейярям мясяля беля олду, сорушсалар, сян дя сюзц сюзя йахшы тутдур.

Гапынын зянэини басдым.

Эюзлцк йеня кюлэялянди. Гапы йеня дя тез ачылды, йеня дя дящлиздя, бюйцк отагда щеч ким йох иди. Столун цстц инди дя дцнянки кими долу, юртцлц иди.

Гуту отагдан Ялямгулунун «пярсянэи» чыхды. Инди дя башга халат эейинмишди.

– Хош эялмисян, – деди – малыш. – Эцлцмсцндц. – Отур дя.

Яйляшдим:

– Ялямгулу эялмяйяжяк бура?

Гырмызы додагларыны цскцк аьзы кими бцзцб йумрулады:

– Йоох!

– Евиндя телефону вармы?

Тябяссцмцнц цшцдян бир наразылыгла бахды:

– Билмирям...

– Адресини дейярсинизми? Лазымды мяня.

– Йохду бурда, эетди командировкайа. Юз машыны иля эетди. Ики эцндян сонра гайыдажаг.

– Щара эедиб?

– Махачкалайа. Бизим комбинат ордан мал алыр. Лимит гуртарыб. Лимит гуртаранда пахан щямишя ону эюндярир.

Сакитляшдим ки, бабам ону ахтарса да тапа билмяйяжяк, ики эцндян сонра ися йеня дя сящяр нювбясиндяйям, сящяр тездян ишя эяляндя сахлайыб сюзцмц дейярям.

– Баьышлайын, – дейиб эери дюндцм.

Ондан сяс чыхмады, мян дя дала бахмадым, эетдим. Гапынын цч гыфылы варды, щяряси бир рянэдя, бир нечя бижликли-дцймяли. Дцйцмляри ня гядяр бурдумса ача билмядим. «Пярсянэи» кюмяйя чаьырмаг истяйяндя бахдым ки, дящлизин о башында дуруб эцлцр.

– Ача билмязсян, малыш. Гапыны сындырмаг истясян милися зянэ вуруб дейяжям, евимдя сойьунчу вар. – Йаныма эялди. Голумдан тутду: Сян ня гярибя оьлансан. Бяс, Эцлйа эяляндя ня дейим? Йаздыьым каьызы охумамысан? Аьлына башга шей эяляр, еля биляр арамызда... – Гара дараг кирпикляринин арасындакы ири гара эюзлярини еля гайнатды, тябяссцмцнцн йахасыны гырмызы додаглары иля еля ачды ки, гиймятим юз эюзцмдя галхды, цряйимдян бядяннцма эцзэцнцн габаьында дайанмаг, юзцмя индийя кими бахмадыьым бир эюзля бахмаг кечди. Беля дейилдися мян ким идим, ня идим ки, о бойда директорун гызы, щятта юзцмдян инжик саландан сонра да мяндян ютрц мялясин, мяляр галсын, о йекяликдя Ялямгулунун «пярсянэи» мяндян ютрц сино эетсин?!

Сцфряни ачды.

– Тялясирям, – дедим, – ишим вар, индижя чюряк йемишям, зящмят олмаса, гапыны ачын эедим.

Мяни еля йамсылады ки, юзцмц дя эцлмяк тутду. Бир голуну белимя долайыб дальалы синясинин, эюбяйинин габаьына гатды мяни, отуртду, юзц дя мянимля цзбяцз яйляшди. Юзцня конйак сцздц. Мяним саьлыьыма ичди. Ян йахшы кабаб тикялярини сечиб мяним габаьыма гойду. Галын йаь йахмасынын цстцня ял галынлыгда кцрц йайды. Буну да мяним габаьыма гойду. Мандарин сойду, дилимляди юзцня биржя диш-дилим эютцрдц. Бцллур гядящи цзцм ширяси иля долдурду. Ган гырмызы бир алманы сойду, тян йары бюлдц.

– Бунлары йемясян, сяни бурахмайажам, зянэ вуражам милися, гой эялиб тутуб апарсынлар. Сянин Эцлйан вядиня йалан чыхды, зянэ вурмушду, пахан ижазя вермяйиб. Так што, ты в майом распорйаженйе, што хочу и то делайу. – Эцлдц. Башыны бир чийниня яйиб эюзлярини сцздцрдц: – Ни правда?

Юзцня йеня конйак сцздц. – Галдырды, ичмяди, сцфряйя гойду:

– Сяндян бир шей хащиш елямяк истяйирям.

Еля жидди деди ки, фикирляшдим, йягин, бу «пярсянэин» дя бир машыны вар, бу да ону бурахдырмаг истяйяжяк.

– Дцзцнц дейярсян?

Дейясян, машын мясяляси дейилди, эюрцнцр мяндян няся сорушажагды.

– Мян билирям сян йалан данышан дейилсян.

Юзцмц бяркитдим ки, о мяндян йягин, дцнянки эежядян хябяр алажаг, ола биляр. Эцлйа ону инандыра билмяйиб, арваддылар, аралары ачыгдыр, интим сющбятляри олуб, буна да беля эялиб ки, «мянимки» «ялямгулунунку»ндан нядян ня гядярся эизлядиб.

Башымы тярпятдим.

– Де сян юл!

Онун индики бахышына, индики сясиня эюря беля фикирляшдим ки, аьлыма эятирдикляримин икисиндян дя аьыр йцк гоймаг ниййяти вар, «сян юл»ля мяни хыхыртмаг истяйир, хыхыртды – анд ичмисянся, аьзын нядир дилини, сюзцнц эери эютцрясян, о, киши олса, йеня дя аз-чох уйары варды, йахан жырылса да жаныны ялимдян чыхарардын, амма бу арваддыр, дяйишмяк олмаз, ня кишилийя сыьышар, ня адамлыьа.

– Демирсян? Йахшы, сян дя яллижя грам мяним саьлыьыма ич, иштащын ачылсын, байагдан бяри эюр щеч бир тикя шей йемисян?!

Дурду, гуту отаьа кечди. Тез гайытды. Юз гядящини эютцрдц, мяним гядящимя вурду:

– Буну да мяним саьлыьыма. – Гядящи зорла ялимя верди: – Бунжуьазы ич, сян мяним жаным ичмясян сян юл, бурахмайажам.

Ичдим.

Гуту отаьын гапысыны ачыг гойду, о ичяридян чыхмамыш аьыр «танго»нун дальалары бяри ахды.

– Танс билирсян?

Башымы буладым.

Ялимдян чякди:

– Дур, юйрядярям.

Мяни юзцня сыхмышды, дяйирман дашы кими фырладырды. Ятли будуну гылчаларымын арасындан кечиря-кечиря эюбяйи иля гарныма бир эялиш эялирди ки, синясини синямя сыхыб аьзыма, эюзлярини эюзляримя еля йахынлашдырды ки, эащ исти, эащ сойуг ятирли няфяси мяни бир йарпаг кими титрядирди.

– Олмаз! – дейиб мяни бурахды, гуту отаьа гачды. Ордан чаьырды: Халиг, бура эял.

Эетдим.

Магнитофона тязя касет гойду.

– Гулаг ас эюр нятярди, хошуна эялмяся дяйишим.

Эялиб габаьымдан кечяндя юзцнц мяня вурду, амма мяни бярк орталайыб бурахмады, йеня дя мян йазыьы боржлу чыхартды:

– Дяймя а... ол-маз!.. Дяймя.

Беляжя дейя-дейя мяни дя апарыб чарпайыйа дцшдц.

 

* * *

Бу сящяр ишя эедяндя эюрдцм гапынын чюлцня, гапыны аз гала дабандан баша тутан йекя каьыза ири щярфляря йазылмыш бир елан вурулуб. Комбинатын дахилиндя орта мяктяб вармыш. Орта тящсили олмайанлары охумаьа чаьырырды.

Бу мяндян ютрц дя сярфяли оларды. Директор ижазя верся, щяр ахшам еля-беляжя эедиб отурар, мцяллимлярин мцщазиряляриня гулаг асар, билмядийим суаллара жаваблар алар, юзцм мцстягил щазырлашанда да чох чятинлик чякмяздим.

Бу еланын бири дя комбината ачылан гапынын чюлцня йапышдырылмышды. Ишя эялянляр, ишдян эедянляр бунлары эюрцб охумайа билмяздиляр, чцнки щямишя эюрдцкляри гара гапылар дейилди, щярясини юзц ен-узунунда йазылы бир аьлыг тутмушду.

Гожа кишиляр, арвадлар да бир-бирляриня эюз басыб: «охуйаг, билийимизи артыраг», – дейир, эцлцшцрдцляр.

Фасиля вахты комбинатын директору да радио иля чыхыш едиб деди ки, там орта тящсили олмайанларын щамысы охумалыдыр, бу тящсил мяжбуридир, эялмяйянлярин ишдя галыб-галмамасы мцзакиря олунажагдыр, онунжу синфи фярглянмя иля битирянляр комбинатын щесабына ихтисас институтларына эюндяриляжякляр, бизя нязяри щазырлыглы мцтяхяссисляр чох лазымдыр, бу «игтисадиййатымызы»ы елми ясаслар цзяриндя гурмаьа лазымдыр.

Щямин эцн нювбядян сонра комбинатын мяктябиня эетдим, директора мцражият етдим, ядябля хащишими, тямяннамы дедим. Разылыг верди. Амма щяйятдя эюрдцм ки, зырпылар, пязявянэляр вар трактор йыхмаз аьажлара дюшлярини, чийинлярини версяляр, йаны цстя йеря гойарлар, пычылдашыб эцлцшцрляр. Щамысы да дашлашмыш, щейкялляшмиш Бящрам Эура охшайырлар. Щяр билякляри иля чийинляринин арасыны тутан язяляляр йедди бойун кялин гошгу зянжириня охшайыр. Голларыны, яллярини тярпядяндя бу зянжирляр щалга-щалга ойнайыб аз галырды дярилярини даьыдыб чыхсын. Нежя саьламдылар, нежя гцввялидирляр. Азар-безар онлара йахын дцшя билмяз, о мющкямликдя щяр йарамазлыг мящв олар. Амма о эцлцш, о пычылты онлара гятиййян йарашмырды, мярдлик, мярданялик рямзи кими эюрцнян шяхсиййяти щямин ришхянд, ялясалма, алдатма, эюзягойма кичилдирди, онлара горхаглыг, фярарилик верирди. Бу Бящрам Эурлара щейфим эялди, сонра да нифрят елямяйя башладым, бундан сонра ися бабамла ютян йайда кяндя эетмяйимизи хатырладым. Бабам «кющня болшевиклярдян» олдуьуна эюря кянддяки баьыны ялиндян алмамышдылар. Бюйцк баь дейилди, кянддякилярин щамысынын бир юлчцдян чыхмыш баьы бойда иди. Баьын башында, йолун гыраьында бишмиш кярпиждян ики эюзлц еви варды. Бабам юзц нечя дяфя колхоз сядриня демишди, щятта, яризя-хащишнамя дя йазыб эюндярмишди ки, ораны ушаг бахчасы елясинляр, хараба кими орталыгда галыб, галмасын о жцр, бир евдян ки, адам сяси, адам няфяси эялмяди – гябиристанлыгдыр, ващимяси, бядлийи басажаг йан-йюрясини, байгушлуг йаьдыражаг эежяляр бюйцр-башына колхоз сядри дя щям шифащи демишди, щям дя бабамын яризясиня рясми жаваб вермишди ки, биз ораны йахшыжа тямир елятдиряжяйик, гожаман болшевикин ев-музейиня чевиряжяйик, бу барядя ижракома йазмышыг, гярар эюзляйирик. Гярар верилян кими бизим мцяййян тядбирляримиз вар, щяйата кечиряжяйик. Бу, бизим эянжляря, жаванлара лазымдыр. Щягигяти яфсаняляшдиряндя, бялкя дя беля дейил, амма мяня еля эялир ки, эерчяклик мцяммалашыр. Мцямманын да йолу-голу чох олур, щярянин цряйиня бири йатыр, щяря бирини тутур, йол бир олса йахшыдыр, йолун бири – баш бирлийидир, сямт, истигамят билдирся йол нийя бир олмасын?!

Колхоз сядри дя йашлы киши иди, о, бабамла цзбясурят данышанда да гялиз данышырды, онун чох сюзцнц баша дцшмцрдцм.

Бир дяфя бабама деди:

– Ями, шящяря кючяннян сора эялиб рящмятлик гарыны апармаьын йадындамы?

– Йадымдады.

– Айры ня йадындады?

– Анам йазыг цч эцннян сора деди, а бала, мяни йола сал эедим. Дедим, нийя, ай ана? Орайнан гуртардых даща, эедиб орда тяк-тянща нейняйяжяксян? Деди, а бала, тяндиря яппяк йапанда жцжянин бири кцндяни димдикляйирди, цзц йанмыш ня иллащ кишш еляйирдим о йана эетмирди, щоппаныб бир дя дцшцрдц кцндянин цстцня. Йандырды-тюкдц мяни чюмялян дяймиш, коьаны щярлядим, гылчасы гырылды. Гарьышчыды гойуб эялмишям орда йийясиз. Эедим онун гылчасыны сарыйым, битишсин.

Эцлцшдцляр.

Колхоз сядри деди:

– Мян дедийим о дюйцл.

– Бя нядир?

– Ахы, онда мяни дя шящяря чаьырмышдылар, мян дя сизийнян лап евяжян эетдим.

– Щя, щя, йадыма дцшдц.

– Йох, аьлына эялмяйяжяк мян истяйян, гой юзцм данышым... жавандын, вязифян дя йахшы, йахшы да эейинмишдин: галфе шалвар, хром чякмя, тогганда тапанча... Бир цзцнцн цстя сцрцйцб апардыьын рящмятлийи хятиржямликдян ютрц отаглары бир-бир эяздирдин, шифонери ачдын, пал-палтары эюстярдин, отаглара дюшянмиш бащалы хялчя-эябяляри, пар-пар йанан стол-стуллары, айналарын ипяк пярдялярини – щяр шейи, щяр шейи фяхрля, гцрурла эюстярдин. Зянэ вурдун, «емадин» эялди, машына миндирдин, мяни дя апардын, шящярдя, дяниз кянарында эяздириб эятирдин. Гайыдандан сонра сорушдун:

– Ана, нятярди, хошуна эялдими оьлунун эцн-эцзяраны.

Рящмятлик сясини ичиня сала-сала деди:

– Йахшыды, Аллащ башажан версин, амма еля еля ки, болшевикляр хябяр тутмасыннар.

Бабамла колхоз сядри синяляри, гарынлары атыла-атыла о гядяр эцлдцляр ки, икисинин дя эюзляриндян йаш эялди. Амма, дейясян, бу, эцлцш йашы дейилди, аьламаг иди... Йахынын узаг бахышына, эюрцмцня узаьын йахын якс-сядасына кюврялмяк иди...

Чай бабамын баьынын ичиндян кечирди, чайын бир гыраьында аьажларын щамысындан ужа, голлу-будаглы, щамысындан йоьун дашармуд аьажы, ондан аз аралы бир гызыл сюйцд дя варды. Бу армуду бабамын бабасы басдырмышды. Бир ил гысыр галырды, эятирян-тутан или бир тон мейвяси олурду. Колхоз сядри гутулара габлатдырыб машынла эюндярирди, зирзямийя йыьырдыг, тязя мейвя чыханажан гуртармырды.

Нежя кцляк ясмишдися щямян дашармудун будаглары айрым-айрым олуб йеря тюкцлмцшдц, гуружа эювдяси галмышды.

Бабамын эюзляри долду, мещ вурдугжа йырьаланан, даранан гызыл сюйцдя кинли-кинли бахды. Гоншудан балта алды, сюйцдц дибдян кясиб йыхды. Алнынын тярини сивириб тюкдц, ял-цзцнц чайда йуду, сора да сюйцдцн кютцйцнцн цстцндя отуруб юз-юзцня дейирмиш тяки, тякжя юзцня ешитдирирмиш тяки кинли-кинли пычылдады:

– О, яйилмяди – йыхылды, амма бу хейирсиз-бящрясиз йалтаглана-йалтаглана галмышды, йеня дя йашамаг истяйирди. Кясмясям, гуруйам дейилди: о хасиййятля ня вар йашамаьа...  Ещ, нащаг йыхдым сюйцдц, нейнясин беля олмасын, аьыллыдыр, ону да буна белялийя кцлякляр мяжбур едир.

Бабамын эюзляри бир дя долду, еля бил нащаг йеря бир адам юлдцрмцшдц.

– Сюйцд биждир, бяркимир, йумшаг сахлайыр юзцнц, илдя баьлара ня гядяр бурьунлуг верир, ондан ютрц дя эяряк оланда кясмилляр, доьрамыллар ону. Бойа вермир, билир ки, башы башлардан йухары чыхса  – йел язялжя ону йырьалайажаг, ону йыхажаг. Нежя аьыллыймыш сюйцд!..

Бабам дуруб армуд аьажынын хырда гырыг-чиликлярини айагларынын чытмасыйла вуруб чайа тюкдц сонра да онларын нежя ахыб-эетдийиня бахды...

 

* * *

Щямин нящянэин бири иля ейни нювбяйя дцшмцшдцк. Отурдуьумуз мяктяб скамйасы да бир иди. Лап ахырдакы бу йери юзцмцзя юзцмцз сечмишдик. Мяним бойум онун бойуна чатмазды, лакин о, габаьымызда яйляшян пязявянэлярин башынын цстцндян, боьазыны узатмадан, йазы тахтасынын лап дабаныны да эюрцрдц. Чох вядя башыны вял ялляринин цстцня гойуб йатырды.

Бир сящяр нювбядян бярабяр чыхдыг. Ял чякмяди, бир эюдяк «эедяк»ля мяни електрик гатары йолундан кечириб «нахалстройа» апарды. Юзцнцн йанпюртц зорла кечдийи назик гуту тахтасындан дцзялдилмиш, лахлаг кцчя гапысындан «щяйятя» ютцрдц. Щяйят дя ня щяйят! Бир айаьыны бу гапыдан кечирмямиш о бири айаьын йасты-йапалаг евин ичиня эирирди. Евин о башы иля кцчя диварынын арасына бир «ГАЗ-21» зорла пярчимлямишди.

Машынын гапыларыны чякди, мяни отуртду, сонра да дямир дийиржяк цзяриндя дуран дарвазаны кцчяйя доьру итяляйиб ачды. Машыны йола чыхартды, дарвазаны йериня басды, бала гапыдан кечиб ичяридян гыфыллады, сонра да бала гапыны баьлады.

– Тякям, – деди, – анамэил райондады. Тязя ев алмамыш эятирмярям онлары. – Эцлдц. – Ики баш дюрд айаг да олмамышам щяля. Бу, икинжи дяряжяли мясялядир. Биринжилярдян щяр шей дцзялиб, галыб икиси – йахшы ев, йахшы юмцр йолдашы. Ев дя ки, бу ил вериляжяк. Мясмя ханым, чох обйектив кишидир, ев нювбясиня дуранларын сянядлярини эятирдиб, бахыб щамысына бир-бир. Кющня сийащыда йетмишинжи адамдым, ким кимяйди, щяр ил цстцмдян эятириб кечирирдиляр нечясини. Он цч илди йазылмышам евя, сайырдым бир онлуьун ичиндя. Бу киши сахтакарлыьа йол вермяйяжяк. Сахтакарлыг дейяндя ишин ичиня ордан-бурдан «необходимо»лар дцзялдиб гойдурурдулар, обоснавателни няйирдиляр, о тяряфдян дя юз ишлярини эюрцрдцляр. Бу, йол вермяйяжяк еля шейляря.

Тязядир, щяля юйрянир комбинаты. Чох шейлярин ахырына чыхажаг. Тез ев алсайдым, якилярдим бурдан, зибилляри гайнадажаглар. Зибил дя ки, ня зибил!..

Машыны гыраьа вериб сахлады. Ялини юз сюйкяняжяйинин далына атыб жибиндян тор зянбил эютцрдц.

– Сян дцшмя, – деди, – бурда жцвяллаьылар чохдур.

Картоф-кялями, эюй-эюйярти иля алчаг биналарын арасындан гайнайыб эялянлярдян, алчаг кятилдя отуруб габаьындакы кибрит гутусунун цстцня галагладыьы каьыз кисяляри «кулок вар, кулок» дейя-дейя эюрянляря дя, эюрмяйянляря дя сырымаг истяйян арваддан, щяр тиндяки бир тярявяз маьазасындан билинирди ки, бура базардыр. Тярявяз маьазаларына эирян йох иди. Айналарынын архасына, Аллащ билир нечя ил бундан язялинки олан, тоз басмыш гарьыдалы консервляри, «килкя»ляр йыьылмышды, онларын ачыг гапыларындан баханда няйинся щесабыны апаран кюк, тосгун мцдир-сатыжылары эюрцнцрдц. Бу ики маьазанын арасындакы балажа ят дцкянинин гапысындан йекя, аь гыфыл асылмышды. Бир дамаьы иля ят кютцйцня санжылмыш балтанын ганлы, ят хырым-хырдасы йапышмыш аьзындан, кютцйцн цстцня атылмыш халатдан баша дцшцлцрдц ки, гяссаб ишляйиб, юз алверини еляйиб щараса шяляляниб индижя эедиб. Гяссаб эялиб гапыны ачды, ачыг гойду, дамаьындакы филтрли сигарети ойнада-ойнада яллярини белиня вурду, щяр гоншусуна сары бир дяфя яйилиб дцзялди:

– Яссяламын ялейкум, ей бяни инсан, ей ювлади мцсялманлар!

Бу жаван оьланын гожа саламыны йашжа ондан чох бюйцк тярявязчиляр бир йцнэцлжя саггалтярпятмя иля алыб гуршаглары ашаьы саллайыб салдулар.

Биз Бащадурун баьында мангал одлайыб кабаб чякяндя дя онун бизим кешикчи кюшкцмцз бойда, чюлцнцн суваьы ордан-бурдан гопуб тюкцлмцш, ики ушаг итяляся йыхыласы комасынын габаьындакы тяняк чардаьынын кюлэясиндя йемяк-ичмяйя башлайанда да, кабабын тикяси иля аь-гара шаныларын бир салхымыны овжумузда дянляйиб аьзымыза атанда да, эюбяйи гара, гырмызы аь янжирляри баллы шяр кюйнякляри гарышыг ютцряндя дя мян орда базарын йанында идим. Фикирляшдим ки, орда тярявяз, ят дцкянляри ачмагда чох аьыллы иш эюрцбляр, базарда бащалыг олмаз, ясас да ятдир, гартоф-кялямдир, турп-туршудур, тутмадыр, кюкдцр, чуьундурдур, бунлар ки, тапылды – адам дарыхмаз. Щюкумят малы ки, бол олду, о бирилярини дюйцб юлдцряжяк, ужузлуг салажаг, щяр йердя башлы адамлар вар, жамааты дцшцнянляр вар, щарда олсалар да телевизорун габаьында отуруб бцтцн дцнйаны, дцнйанын нежялийини эюрцрляр кими щяр шейя эюз гойанлар вар. Амма адамларын чоху кюзц юз габаьына чякир, щяр шей мяним олсун дейир, истяйир тяк эцлсцн, тяк севинсин, шадлыг-шянлик тякжя онун бяхтиня йазылсын.

– Ня фикирляширсян?

Бащадура бунлары данышдым.

Эцлдц:

– Еля дюйцл, – деди, – о будгалары майа гойуб ачыблар базарын йанында. Гартоф-тярявязя дя майа гойуб эятирдирляр, сечдириб ютцрцрляр базара хараф-хурафы да галыр орда, ийлянир, бир брак акты да она йаздырырлар. Дцкяндя ят олуб сящяр. Вериб базара. Гяссаблар гатыб-гарышдырыб сырыйыллар жамаата. Тярявязчилярин дя о жаван ятчийнян аьзы она эюря яйри олуб ки, оннар бу эцн газанмайыблар, пахыллыглары тутуб она. Ещ гардаш, сян йувадан щяля тязя чыхмысан, орта мяктябдян баханда тяййаря айнасындан эюрцнян кими эюрцнян дцнйайа тязя енмисян. Мещрибанлыглар эюряжяксян, йалтаглыглар эюряжяксян, тярифляр ешидяжяксян – щамысы сахта, хейир эцдян, няф эютцрян тажир-дяллал ялламялийи. Йерин бабатдыр, орда цзляря раст эяляжяксян – тарихдя данышылмайыб. Дцзц-дцзцня эетмяк мцмкцн дейил, щяр йердя, щяр аддымда ганун-гайда вар, эяряк яйилясян. Бунларын щамысы йашамаг цчцндцр. Йашамаг цчцн цзцнц дяйиширсян, йаваш-йаваш ягидян дя дяйишир, бир дя бахыб эюрцрсян ки, о сян йохсан, о сяндян бир кювряк, бир ажы хатиря галыб.

Бащадур данышдыгжа эюзцмцн габаьына анатомийа китабындакы инсан склетинин дя бюйцк-кичик ган дювранларыны эюстярян шякилляр эялирди, гулаьыма да гялямужлу аь чубуьуну кяляфлярдя эяздириб дювранларда доландыран мцяллимимизин сяси эялирди: «Ушаглар, инсанлар, она эюря диридир, она эюря жанлыдыр ки, бах, бу кичик кяляфлярля ахан ганлар бюйцк дамарлара йыьышыр, аь жийярляря эялир, оксиэен эютцрцр. Оксиэен азлыьы, ажлыьы башлананда адам тянэняфяс олур. Щансы идманчы тез тювшцйцрся, бу о демякдир ки, онун ганында оксиэен азалыб. Инсанларын щяйатында оксиэен башлыжа рол ойнайыр. Яэяр беля дцшцнмяк, тясяввцр етмяк тябири-жаизся, биз инсанлар да балыьыг, бош сандыьымыз бу каинат ися бизим цздцйцмцз, щяйатымыз оксиэендир, балыг сусуз йашамадыьы кими биз дя щавасыз саь гала билмярик...»

– Сянин дя, дейясян, мяним кими ичкийнян-заднан аран йохду. Сяня эюря алдым бу бир шцшяни дя. Той-мойда ичирям, онда да яллижя, йцзжя грам. Сяфещ шейдир ички. Адамы пис йола чякир. Бир дя гуш учуранда ялли грам атырам утанмамаг цчцн, о да гуш вуран оланда. Папиросун да еля чякяни дюйцлям. Бир пачка бир щяфтямя, он эцнцмя чатыр. Истясям атарам, щяля атмырам, тязя ев аланда евя дя бир йийя эятиряндян сонра бу ики азларнан да бирдяфялик худащафизляшяжям, дейяжям, гардаш, ялвида! Сянинки сяндя, мянимки дя мяндя. Щюрмятли, цзцсулу айрылмаг йахшыдыр. Сян жаван, мян гожа – бизимки тутмаз даща. Мяктябдя, лап габаг сырада отуран о балажа оьлан вар ща, ады Хызырдыр, юз арамызда галсын, йурфаьын гийабисини битириб, беляляриня дя тяйинат вермирляр, эяряк юзляри юзляриня иш тапалар. Бу да бир-ики ай ахтарыб, яли боша чыхыб. Сюзцм онда дюйцл, ондадыр ки, онун йолдашларынын лап йухарылара гядяр галханнары вар. Буну чаьырыллар, дейирляр эял, кюмяк елийяжяйик. Эетмир, дейир, башдашларын сийащысындан силинмямишям, йер оланда йерляшдиряжякляр. Дейир, статистик мялумата эюря, 267 иля тутуланларын 90 фаизи кефли-щавалы вахты жинайят тюрядиб. Адамлар таныйырлар, лап еля бизим комбинатда, гардашдан артыг олублар, йейибляр, ичибляр, сюзляри чяпляшиб, адижя чюряк, жиб бычаьыны црякляриня санжыблар. Субайлыгда йеня жящянням, адам тяк олур, юз яли, юз башы ора эетмяйийнян бурада галмаьынын аз фярги, амма евли-ушаглылардан ютрц мцсибятдир.

Бащадур баь гоншуларынын евлярини эюстярди. Онларынкы алтлы-цстлц бюйцк бир имарят иди. Бунунку онларла мцгайисядя гушханайа охшайырды. Деди, истясям, мян дя еля, онлардан да артыг дцзялтдирярям, амма олмаз, йарамаз, сабащ адамдан сорушарлар: «Бунлар щардан?» Сорушуланлар чох олуб. Адамы юз щал-щавасы йыхмаса, юлцмдян савайы, щеч ня йыха билмяз. Де, еля йе ки, кяклийин азмасын, аздырдын – юзцнц дя итиряжяксян. Дцнйада эяряк башнан, аьылнан йашайасан, Ямоьлу!

– Хызыр нийя фящлялик еляйир, юзцня идаря иши тапа биляр, йяни бу, о гядяр чятиндир?

– Идаря ишиня ня верилляр? – щяштад, йцз. Бурда айда гол чякиб алдыьы ики йцз ялли, цч йцз, эцндялийи дя бир еля, назир маашындан да чохдур.

– Бяс, о али тящсиллини орта мяктябя нежя гойублар?

– Мцяллимлярин хябяри йохдур, дейир ки, бешинжийяжян охумушам, юзцнц дя еля тутур ки, дейирсян, китабы цзцндян дя охуйа билмяз. Дарыхма, дярс данышанда эюряжяксян нейнир, эцлмякдян гарын галмыр биздя. Мян дя али тящсиллийям, эеологам. Ня верирляр эеологлара?! О чюл мяним, бу чюл сянин, алдыьы да бир шабашлыг.

Бащадур дуруб ачылан чарпайылары чардаьын алтына чыхартды. Машындан гязет эятириб сцфрянин цстцня сярди ки, шейляря милчякляр гонмасын.

– Эедяк чимяк, эяляк йатаг, йа йатаг, сонра эедяк?

– Нежя истясян.

Мяктябя эедян иляжян бабамын да баьы варды. Дянизин гыраьында иди. Щярдян бизи апарырды, дайазлыгларда чимдирирди, сонра дейясян, миниксизлик ял вермядийиня эюря киминся адына чевиртдирди, цч-дюрд ил щямин баьдан бизя янжир, шаны пайы эятирдиляр, бабам буну да эютцрмцрдц, дейирди, мяним щаггым йохду орда, о баьы мян эютцряндя дя щямин мейняляр, янжирляр ордайды, мян онлары басдырмамышам, бежярмямишям, мяня дя кимдянся галмышды. Инди дя сизинкидир. Эюзцм галмайыб далынжа ки, дейясиниз бярякяти гачар, бир дя беля шей елямяйин.

О эцнляр рущумда чичяклянди, ятри мяни алды, хумары цзцмц нежя тутдуса, Бащадур буну баша дцшдц.

– Эедяк, – деди, – эедяк гардаш, сян ки беля дяниз азаркешисян, цчцнжц сменя кечяндя щяр эцн эяляк!

Машыны дянизин гыраьына сцрдц, еля йердя сахлады ки, бурда щям сейряклик иди, щям дя гайанын кюлэяси гыпгырмызы эцняшин о йанда пюртлядиб биширдийи гумларын, гумсаллыьын цз гарсаглайан истисини сяринидирди. Гайанын башында да юзцнц йандырыб гаралданлар вардыр. Чадыр-чятирляр чимярлийи эюбяляклийя охшатмышды. Аь эцнлцк тахмышлар, сары сачлылар дяниздя о гядяр чох, о гядяр сых иди ки, дейирдин щяряси бир чичяк-лячякдир, сулара сяпялянибляр.

Биз чимиб чыханда эюрдцк машында ики гыз отуруб. Икиси дя эцзэц ейнякли, икиси дя сарысач, икиси дя «плавкада». Дондурма йейирдиляр. Сумкалары дирсякляринин алтында, гылчаларыны да гылчаларынын цстцня еля галдырмышдылар ки, щярясинин бир дизи габаг отуражаьын сюйкяняжякляриндян йухарыда дурурду.

Биз диллянмямишдян машын йийяляри кими бизя саташдылар:

– Почему так смотрите, малчишки?

Бири мяни о бирисиня эюстярди.

– Ира, какой он свежий, но... – эцлдц. – Злой.

Бащадур онларын да ешидя биляжякляри бир сясля:

– Истяйирсян, апараг, – деди, – оннан ютрц эялиб шонгуйублар машына.

Мян башымы буладым, юзцм дя щисс етдим ки, мяним бу «йох»ум «мян ижазя вермяйинжя юзэянин ялиндян щеч ня алма» демиш ананын йанында верилян пайа тамарзы кими бахан ушаг тяки бойланмышам, беля дейилдися, Бащадур дарбалагларымызы сыхмамыш, сулу-сулу юзцнц машына атардымы, мяни дя эютцрцб «жейраныны» баьа гачырардымы?!.

Биринин ады Ирадя, диэяринки Фяридя иди, лакин юзлярини «Фира», «Ира» кими таныдырдылар. Бу ряфигяляр институту бу ил битирмишдиляр, сярбяст тяйинат алмышдылар. Дедикляриня эюря аспирантурайа эиряжякдиляр, мцсабигянин елан едилмясини эюзляйирдиляр, юз институтларында лаборантлыгдан елмляр директорлуьунадяк инкишаф йолу кечяжякдиляр, орда щярясинин бир «лцлякабаб» профессор «кирйухасы» варды,  сярбяст тяйинат мясялясини дя щямян кишиляр дцзялтмишдиляр, «ня вар кянддя, Аллащ вуруб кянди...»

Сачларыны бойайыб саралтмышдылар, тцкляринин дибиндян бир дараг аьзы гаралыг галхмышды. Ял-айаг бармагларынын сядяфлярини ал гырмызыйа тутмушдулар. Биз щамымыз чимярлик шяртилийиндян чыхандан сонра да онларда утанмаг адында бир шей эюрмядим, пис билсяляр дя щямишя русжа данышырдылар.

Бащадур Ираны гурдалайанда Фира дейирди:

– Ана пйатдесйат рублей должна за квартиру, и йешшо за прошлый месйас. Йесли севоднйа ни дас хозйайка выгнет из хата. Такайа авчарка ана. А йа за ето месйас... Майа хозйайка такайа наивнайа, тупайа, когда начинайу чцт-чцт аьламаг кими елямяк, сразу абнимайут и говорит, «гори майа!..» лязэинка ана.

Пул сющбяти салан кими Бащадур онларын щярясиня бир диз вуруб: «Атдырын бурдан!» дейир, говмаьа чалышырды, амма эетмирдиляр, Фира мяня гысылырды, пычылдайырды:

– Он жестокый парен, ничево ни панимайет. Тый хороший, што хочиш делай самной – мяни дцмсцкляйя-дцмсцкляйя бир голуму галдырыб бойнуна салды, бир голуну белимя долайыб мяни галдырды, баьа сары чякди.

– Яллижя  гяпийи вар! – Бащадур эцлдц. Эцлцшля гайнайыб дашан цзц тезжя сойуду, эялиб бизи гайтарды, онларын щярясиня бир онлуг вериб машына миндирди, апарыб щардаса дцшцрцб гайытды.

– Йаман хатакарыйды буннар, – деди, – дейясян, хястядиляр. Йолда мещрибанлашдыг. Дедим, бизи утандырдыныз, касыб вахтымыза эялдиниз. О ушаг бир щяфтядир ишляйир, илк мааша гол да чякмяйиб щяля. Мян дя ки, ахшам да, сабащ да евдян жибинин астары чевирилиб бурахылан, тцклянмямиш гырхылан бир ферма гойуну, сизин бир тайыныз вар евдя, трамвай, сигарет гяпик-гурушундан савайы бир шей гойур ки, жибимдя галсын, мян дя беля йердя дейям кишийям?! Бу онлуглары да шалварын башлыьында эизлятмишдим на всйакай пожарный случий, сизя гисмятмиш. Эялян базар, саат он икидя плйажда, щямян йердя олун. Арваддан бабка чырпышдыра билсям, вижданым щаггы, щеч бир шейиниз лазым дюйцл, эятириб веряжям сизя, щеч олмаса бириниз квартплатанызы юдяйярсиниз. Сиз йахшы гызларсыныз, эяляжяйин алимлярисиниз, вахт олажаг гябул имтащанлары эютцряжяксиниз, мяним ушагларым да эялиб дцшяжяк сизин ялинизин алтына. Имкан олан йердя о баща щюрмяти бу ужузлугда нийя газанмайым?! Ира, о сука йаман биждир. Деди: «Юзцня эет!».

Тязядян боьазымы ня гядяр жырмышам ону инандыранажан. Нейним, ямиоьлу, баьы таныдылар, машынын нюмрясини билдиляр, Аллащларындан дюнцб милися десяляр ки, беля бир оьлан, йанында да йолдашы-досту, бизи зорладылар, биз ондан хащиш етдик ки, бизи шящяря апарсынлар, о, баьа сцрдц машыны, цстцмцзя бычаг чякдиляр. Билирсян бу нядир ямиоьлу? 109! Ашаьысы 10 ил гойардылар дцмбяйимизя.

Бащадур данышды ки, сяня таныдажам, комбинатда бир оьлан вар, тцрмядян тязя эялиб, он ил йатыб бир цзцнцн цстя. Ялиня белясинин бири дцшцбмцш, йазыг биржя кярям йахынлыг еляйиб, йола саланда досту раст эялиб,  досту да о сямтя эедирмиш, таныш олублар, о да апарыб бир эежя сахлайыб. Беля-беля достдан-доста кечя-кечя беш оьланын ялиндян чыхыб. Гыз истямяйиб, онлар да бир шей вермяйибляр, ня хярж чякиблярся боьазына тикибляр. Эедир милися, щамысыны гойдурур дама. Доггуз адам он-он алыр. О оьлан данышыр ки, чох сяфещ маддядир, «приступны мир»дя о маддяйнян тутуланлары чох инжидирляр, «не мужскайа статйа!..» Цряйин беля шей истяди чых сящяр-сящяр, саат оннан он бир арасында. Горхулугларыны ишя йола салыб архайынлашан эцл кими шейляр чыхыр габаьына. Оннара да анжаг машынны адамлар ял верир. Тямиз олурлар, хатасыз олурлар – ев хюрякляри кими. Еля арвадлар, эялинляр дцшцр, таныйаннан сонра, папаьын варса башында, эюйя галхыр. Нейнясинняр, онлар да жандылар, умажаглары да биржя о мясяля. Щяля еляси олур евдян дашыйыб сянин жибиня гоймаг истяйир, тяки сян пастайанны эюрцш. Щя, ямиоьлу, шящярди бура, шящяр! Йахшы азытдым, йахшы гуртардыг буннардан... Амма щяля дя чякиняжяклийям, зибил гайнатмасалар йахшыды.

– Йатаг, – деди, – баьын йухусу айры йухуду. Дянизин гыраьыды бура, щавасына щава чатмаз. Йухудан дойуб айылмайажайыг, щава юзц бизи жанавара дюндяриб дурьузажаг. Йахшы-йахшы йуйунарыг, трамбоват еляйиб, йа Аллащ!..

Эюрдцклярим, ешитдиклярим язялжя ня гядяр щейрятляндирся дя дцшцнжялярим йормушду мяни. Йатмаг, ишляйяня гядярки бакиря дцнйама гайытмаг, бу чиркин эерчякликлярдян о тямиз, о дуру щягигятляря гайытмаг, бурда тапдыьым тювшяйи, тянэ-няфяслийи, хястя хяйаллары орада итирмяк, саьлам рущун щядсиз, чярчивясиз тясяввцр эенишлийиндя йашамаг истяйирдим. Бу, мцмкцн идими? Биржя щяфтялик арасы олан о йахын дювр ня гядяр узаг иди!

 

* * *

Балажа бир гыз варды, лап гарачы баласына охшайырды, еля бил бюйцдцлмцш кукла иди. Сол йанаьындакы бир дишлямлик икра йахмасы бойда халы мис чющрясинин, эиляси тцнд гара ала эюзляринин, долу гырмызы додагларынын ширинлийини даща да артырырды. Йеридикжя эюдяк сачларынын гыврымлары артырды. Синяси, яндамы инжясиня еля йахын иди ки, балдырлары еля тотуг иди ки, гыз гырымы жанынын биржя йериндя эюрцнмцрдц, бцтцн варлыьында назланыр, гямзялянирди. Ону щамы чох истяйирди, щятта арвадларын юзляри дя бу кукла гыза киши шящвятиля бахыр, ону сюз-данышыгларындан ляззят ала-ала диндирирдиляр, щямишя дя додагларына чох бахырдылар, еля бил бал шаны иди, аьзы ачылан кими додагларын мещли эцл-чичяк ятри онларын тювсун цряйиня сцзцляжякди. Она щамы йол верир, юзцндян габаьа ютцрцрдц, дейирдин билдирчиндир, пырылдайыб эедяжяк.

Мяним «ахранник» йолдашларым да демишдиляр ки, Эцлнаряйнян ишин олмасын, анасыйнан дядяси бурда ишляйирдиляр, евляри дя комбинатын посйолкасындадыр, дямир йолундан кечяндя кюрпцдя учасковы дайаныбмыш, електрик гатарынын алтында галдылар. Беш ушагдылар, беши дя еляжя гыз, бюйцйц Эцлнарядир, сяккиздян гайытды, охумады, охумаг оларды?!

Беш-алты кило тутуму олан бир зянбил-сумкасы варды, сумканын да голларыны кясиб эюдялтмишди ки, алты йеря тохунмасын.

Илк эцнляр мяндян ютрц о да жамаатын бири иди, сечмирдим, онун да сумкасына бахырдым. Бир сящяр щамыдан тез эялди, ютя-ютя ялимя бир каьыз узадыб юзцнц пярин аьзына атды, фырлайыб кечди. Ара суряляня кими охумаьа мажал олмады. Эежикянляр дя эялиб эедяндян сонра ачдым, биржя бянд шер иди.

 

Кядяр йаьдырарсан кярям истяркян,

Рягиб эюндярирсян щямдям истяркян,

Йалварыб йарама мялщям истяркян

Хышм иля сяпирсян дуз, гара бяхтим!

 

Ата-анасыз беш гыз ушаьы. Бир диряйи, бир кюмяйи, бир чюряк аьажы варды. Юзц дя ушаг олан гызын бойнуна аьыр бюйцклцк йцкц дцшмцшдц. Тясяввцр едирдим ки, онларын Аллащы-танрысы бу сумкададыдыр, йейимляри, эейимляри бу сумкада эедир. Эцлнарянин ня жаны вар чохмаашлы аьыр ишдя ишлясин, десин, филан эярякляри дя «айлыьым-донлуьум» эюряр, гол чякиб алдыьы йягин, бир щяфтялик ятин, йаьын, гянд-чайын, чюряйин – щяр нащарда важиб сайыланларын щаггына чатмазды. Йягин, ата-анасы да еви беля доландырмышды. Йох оласан сяни, ай гара боьаз! Дцнйада щяр шейин оларды бу цйцтмяйин олмасайды!.. Щярамисян нясян кясмисян йолу, доймайынжа гоймурсан адам бир шей артыра, бу эцндян сабаща сахлайа. Аз олду – ажырсан, жанавар ганыглыьы иля боьуб-боьмалайыб юз кющня калафаны ашырырсан ки, бялкя сабащ олмады, сянин бу иштащанын габаьында даь да дайанмаз, эюр нежя дцшмянсян, баьланмысан адамын жанына, чюллцйцнц дя йейирсян, щеч демирсян абырына дяймяйим. Хяжалят вермяйин – бир щейфалма, утандырмаьын – ики, дили эюдяк елямяйин – цч, гцруру-вцгары сындырмаьым – дюрд, адама юзцндян алчаглара бойун яйдирмяйин – беш, цзцня тяпясиндян тцстц чыхардан цз баьлатмаьын – алты.

Адамын башына няляр эятирмирсян! Адамы шаггашаг ишляйян дяйирман дашынын алтына атырсан, дейирсян ирисиндян-дирисиндян, гурусундан-дурусундан эютцр. Ня гядяр баханы, эюз гойаны вар, о даш дяйирманда да еля инсаф щардады язмяйя, вуруб унлуьа салажаг сяни, кцрялярдя эютцрцляжяк, чуваллара, хараллара тяпиляжяксян, бир гышлыьын гаранлыг бужаьында цстцн дашланажаг, ажыйажагсан, ажыдын кимя лазымсан, арпайа гатсалар ат, кяпяйя гатсалар ит йемяз сяни. Бир жан эяздирир сяни юзцндя, сян онсуз йохсан (о гядяр щяйасызсан, дейяжяксян ки, ону мян сахлайырам, мян биржя эцн йатсам, о юляр), аьалыг сяня верилир, гуллуг-нюкярлик она. Цзцн гара олсун сянин, юзцндян ютрц ня чиркинлик галыр ки, елятдирмяйясян?!. Ойунжаьынын бири Фирадыр, бири Ирадыр, бири Ялямгулудур, онун «пярсянэидир», Бащадурдур. Бу бир щяфтядя мяня танытдыьын бу гядярдир, эюр инди дцнйада онлар щансы сай-щесабдадыр!..

О эцндян Эцлнаря комбинатдан эяляндя пяри сахламадым, о да щисс етди ки, чох аь елямяк олмаз, мяня дя эюз гойан вар, щамы бир-бириня эюздцр, щяр хябярин щявяскары, йийяси олур, апараны, эюзляйяни олур, бири бунунла доланышыг тапыр, бири дюрд диварын арасында отура-отура «дцнйасынын» щарасында няляр баш вердийини бу «эцзэц» иля эюрцр.

Эцлнаря йа щамыдан яввял, йа да ахырда эялирди. Еля эялирди ки, щяр ютянля щавасы бир дяфя дяйишян йелли ханямдя онун бу сящярдян о сящяря дири дуран щяйасы галырды, санырдым ки, щяр эцн бурда лаля кими гырмызы, гызылэцл кими ятирли гырмызы бир утанжаглыьыны гойуб эедир, исмяти кюйняк-кюйняк тюкцлцр, щяр пящляван хяжалят ону бир дяфя юз юлцмлц дизляринин алтына алыр, башыны йеря – ящлят дашына дюйя-дюйя бурахыр, Эцлнаряйя йеня дя эюрк олмур, чцнки анадыр, йувада дюрд ятжябаласы вар, щяр тиканда жанынын бир дидими, бир сюкцмц галса да димдийиндя онлара бир шей апармалыдыр.

Бир дяфя синялийин цстцня дуа тяки гатлаглы бир каьыз гойуб эетди. Еля билдим  йеня няся йазыб. Тцнлцк башланмамыш ачдым ки, охуйам. Йедди манат пул иди, щамысы да «митиля дюнмцш» язник тякликляр. Цряйимдян эцлля кими атылан бир аьры башымда сойуйа-сойуйа эялиб алнымда, ики гашларымын арасында дцйцнлянди, эюз гапагларым далына даш гойулмуш гапы тяки чятин ачылды, щисс етдим ки, бябяклярими ганчыр гызартысы алмагдадыр.

Ону тез эери чаьырдым.

Гапынын аьзындан бяри кечмяди, бир йаныны гачаг гойду, еля бил талейи мяним ихтийарымда иди, ону дцнйанын жяннятиндян алыб жящянняминя атажагдым.

– Бу няди, айыб дюйцл?! – дедим, щисс етдим ки, боьазым гящярля долудур, бу эюл бябякляримдян эюз веряжяк, шарщашар цзцмя ахажаг, юз газан гайнарлыьы иля эюзлярими пюшяляйяжяк, сифятимин ятини жызщажыз йандыражагдыр. Йюнцмц бу йана  чевириб ялимдякини она сары узатдым.

– Халид, баьышла, – деди, – нечя эцндц чалышырам, валлащ, чыхышдыра билмирям. Ону да бир манат-бир манат биртящяр артырмышам... Йеня эюрцм нейнирям...

Беля данышмаг, сюз демяк олмазды, бу, аьламаг иди. Мяня еля эялди ки, дедийи щяр кялмя бабамын щяля дя сахладыьы кющня, чяки дашлары – эирвянкяликляр бойда гара, паслы эюз йашларыдыр.

Киминся эялдийини дуйдуг, о, о тяряфя эетди, гулагларымда айаглары тез-тез долашан лах чустлу гызын эащ хырда, эащ да ири йериши галды. (О эедиши, о йериши мян щеч вядя унутмайажам, чцнки гыз еля бил чидарланмышды.)

Ишдян чыханда басабасда эялди ки, жамаатдан утаным, абыр-щяйа эюзляйим, пулу гайтара билмяйим. Лакин пярдян кечя билмяди, айаьымын бирини дабана мющкям сыхмышдым. Пяр ки юзцнц онун цстцня атаны фырлайыб гыраьа тулламады, айры ишаря, чаьырыш эяряк дейилди, бу гейри-шяртин тялябини баша дцшцрдцляр. Сумкасыны габаьыма гойду, аьзыны бир ялимля ачдым, гурдалайыб гарышдырдым, ялими алтына салыб ешялядим. Дикяляндя эюрдцм ки, гапыны да юртцлмяйя гоймайан, эялдикжя дал-дала дцзцлцб зянжирлянянлярин щамысынын цзцнц щейрят алыб, щамысынын чющрясиндя нифрят дя вар, еля бил ялажсыза йазыьы эялмяйян гансыза, кямфцрсятя бахырлар. Эцлнарянин ися башы чийниня дцшмцшдц, санки бойнуну вурмушдулар, бир ялинин бармаглары иля чянясини дидирди.

Сумкасыны юзцня вериб «дарданелдян» бураханда цзцнц башынын сачлары кими тяр гыврымлары бцрцдц. Гыврымларын бири сцрцнцб о бириня, о да ахыб цчцнжцйя говушду, беля-беля сцздцляр, чянясинин алтына ахдылар, бухаьында йетишмиш гушцзцмц кими салхымландылар, дюнцб эедяндя эюрдцм боз, нимдаш донунун кцряйи исланыб гаралыб.

Мяним бу чяк-чевиримдян она беля мялум олду ки, бах, Эцлнаря, ялимдясян, тякжя бу эцн йох, щяр эцн истясям сяни бурдажа сахларам, директора хябяр верярям, бабам демишкян «бу, мяним ижтимайи-сийаси вижданымдыр, йашадыьым жямиййятдя вязифя боржумдур, шяхсиййят мювгейимдир, вятяндашлыьымда мяняви симамдыр, мяним дя ишя, ямяйя дювлят мцлкиййятиня сядагятими тяйин едян бу мцсбят кейфиййятляримдир. Директор да сянин вязиййятини нязяря алса бир хябярдарлыгла кифайятляняр. Сяни ертяси эцн бир дя йахаларам, директорун ян йцнэцл жязасы тющмят-тапшырыг олар. Цчцнжц дяфя сяни яля версям, ишдян говуларсан. Бу ян йцнэцл жязадыр, саламатыдыр. Амма яслиндя жинайятдир, ора да еля ескалатордур ки, адамы ишыгдан гаранлыьа апарыр, бир бажалыг дцнйа ишыьы ийня улдузу гядяр кичиляняжян сяни дяриня чякир. Мян сянин сумканы бир дяфя дя ялляшдирмишям, сяни бир дяфя дя сахлайыб цряйини горхуна йедиртмямишям, кечиб эетмисян сяллим-архайын. Бяс бу гядяр щюрмятин явязидирми сянин о дилянчи пайын?! Бялкя, мяни ганмаз щесаб еляйирсян? Бялкя, еля билирсян ятин ара гиймятини, щяр эцн нечя манат газандыьыны анламырам? Бир академик айлыьындан чох еляйир сянин он эцнлцк ялгарпын, бунун ийирми сяккиз эцнлцйцнкц кякилиня гурбан, отуздан, отуз бирдян ики эцнцнкцнц мяня гыйсан нолар, мян дя юзбашыма дюйцлям, мяним дя ялимя бахан вар, мяндян дя уман вар, ешитмямисян ки, ял яли йуйар, ялляр дя цзц?! Сян билмирсян ки, беля йеря адамы мцфтя-мцсяллящжя гоймурлар «вер-ют» дцнйасыдыр?!

Ертяси эцн щяля о бири нювбянин тюртюкцнтцсц сцпцрцлцб эетмямиш эялди. Онда мян дяйишяжяйим нювбятчи дя эетмямишди. Бизим ханадя эежя дя, эцндцз дя ири електрик лампасы йандыьы цчцн щяр ики тяряфин айнасындан ичяри, ичяридякиляр эюрцнцрдц.

Эцлнаря ялини дя узатды ки, гапыны ачсын, лакин ачмады, гайытды, еля бил няся йадындан чыхмышды, ону эютцрмяйя эедирди.

Мян тяк галанда юзцнц тез ичяри тяпди, аьлады:

– Нийя беля еляйирсян, Халид? – деди, – нейним Аллащ да мяни беля зялил еляйиб. Йохдур, валлащ йохдур, чатмыр. – Сясини чыльынлыгла-чыьырганлыгла галдырмасы бир йана галсын, рямзи щейкялляр кими башыны дик тутуб, синясини дя габаьа еля верди ки, еля бил кюксцнц даьыдыб цряйини чыхардажаг, йалныз цряйи иля бялли олма эерчяклийи мяним «кор» эюзляримя тутуб охудажагды. Эюзляринин биржя жцт йашы да сырьалар кими алт кирпикляриндян асылы галмышды, бябякляринин аьында тящгирляря дюзмяйян бир инсанын амансыз щяйат ганунларына нифряти чюкмцшдц, кцллянмишди. Ахы, мян онун йедди тяклийинин йеддисини дя овжумда апарыб сумкасындакы ятин ичиня гоймушдум, о мянада йох ки, аздыр, дилянчи пайына галмамышам, йяни бир дя беля шей елямя, Эцлнаря, сян «балаларыны» доландыра билсян, мян дя севинярям, дярд онда аьыр, онда дюзцлмяз олур ки, ону тяк чякирсян, мяним дя эцжцм буна чатыр.

Башына дюнцм, а йахасы дюрд кюрпянин ялиндя галан «ана»! Бажыларын сяни «ана»мы, «ата»мы чаьырырлар, билмирям, анжаг атасан да, анасан да. Сяндя ана исмятийнян, ата гейряти бирляшиб, бир олуб, цздян узунсачлысан, црякдян киши щцнярлисян, мян сяндяки ана-аталыьа сяждя едирям, сян мяним щяйатымда илк дяфя эюрдцйцм, таныдыьым зийарятэащсан ки, сяня арха чевирмяк олмаз – эцнащдыр, сянин цлвилцйцня инанмамаг олмаз – щеч вахт баьышланмаз ян бюйцк гябащятдир, сянин гцдсидиййятиня шякк елямяк олмаз – адамын аьзы яйиляр, эери йанына дюняр, сян бир ужалыгсан ки, о йцксяклийя щясяд-щясрятля бахмамаг олмаз – ким чатмадыьы о зирвянин, о илащи гялбилийин интизарында дейил?!

Гурбанын олум, инжимя, ахы мян сянин юзцнц хяжалятдян чыхармаг цчцн вердийини о ниййятля гайтармамышам.

Бунларын щеч бирини дилимя эятиря билмядим, амма щисс етдим ки, мяним дя бябяклярим йанды, эюзляримдя бир гайнарлыг доланды, кирпикляримин арасындан сойуйа-сойуйа сцзцлдц.

Эцлнаря щюнкцрцб комбинатын щяйятиня чыхды, сехя эирмяйя тялясди, санки ону алан щяйалы бир пешманчылыгдан жаныны гуртармаьа, о дярйа изтирабын ичиндян сийрилиб чыхмаьа чалышырды, лакин еля бил батаглыьа дцшмцшдц, синяси чох иряли дартыныр, ахыр, айаглары ися чох эери галыр, сцрцнцрдц.

 

* * *

 

Бизим бир бюйцйцмцз варды, юзц жыггылыжа бир шей иди, ады Нячянник! Кимяся эюрдцйц пис эцнлярдян данышанда дейирмиш ки, дава анамын туманыйнан башлады, онун туманыйнан да гуртарды. Еля онда да балажа идим, амма нядянся «Аллаща пай» апаранларын щамысынын башыны, гялбилийини чянямин алтында эюрцрдцм, онлар мяня бойларыйнан йох, эюзлярийнян, бахышларыйнан чатырдылар. О илляр эядяляр йаманжа тез йекялирдиляр, бир ахшам йатыб сабащ бахырдын ки, аьыз-бурунлары йунланыб, гырхыма-гайчыйа верилясиди, сясдяри йоьунайыб, данышанда-диняндя чатал чыхыр, арвадларын, гызларын йелли синясиня, йанбызына бахыллар, баханда да еля бил гыдыгланыллар, аз галыллар уьунуб эетсинляр, узагдан «а гыды-гыды» еляйиб ялини узатсан гагг-гаг гаггылдайаллар. Белляри ясэярлийя дяннянир, давайа апарылырды. Бойлулар сейрялдикжя анам: «аьрын алым, а жыггылым», – дейирди, туманы чох йекя иди, тахталы туман иди, ики сапы нядянся фыш-фыш, хыш-хыш хышылдайырды. Анам о туманындан илдя бир тахта чыхарырды, мяня бир тахтадаан бир шалвар, бир кюйняк тикирди, юзц дя щяр дясини бир бойайнан рянэляйирди. О вахт жамаат щеч чюряк тапмырды, ким иди дцймя вуран, дцймя ахтаран! Анам щамысы бир бойда чай дашы йыьырды, онлары зоннайырды, кюйняйимин йахасына, жибиня дцзцрдц. Анам юзцня памбыг барданындан, мяня дя щямян туманынын сон тахтасындан палтар дцзялдяндя дава кясилди. Дава кясилян кими дя щяр эялмяклийин аьзы йаваш-йаваш ачылды. Рящмятлик дядям дя тайтыйа-тайтыйа эялиб эюрдц ки, еля щямянжя жыггылыйам. Деди, ай арвад, бу нийя беля олду? Анам жяннятлик дя эцлдц ки, а киши, щамысы Аллащданды, ганавузумун беш тахтасы варды, Нячяннийин щяр илиня бири эетди, тяки аьлы узун олсун, – узунду да, – аьлы топуьунда оланнан ня чыхар?!.

Тяк оьулдум – няйдим, бялкя еля буна эюряйди ки, лап жыггылылыгдан нячянниклик еляйирдим. Евимиздя дя, чюлцмцздя дя. Сяккиз ил охудум, щямишя дя мяни синифком сечди мцяллимляр. Бир ниййятим варды ки, эялим институтларын бириня, ордан да юзцмц верим бир бабат йеря, ордан да бала-бала эедим цзц йухары. Кяндимизин цстцндя бир шиш гайа варды. Башынын дашы папаьа охшуйурду. О даш да алтдакылара битишмишди, дейирдиляр кишиляр нечя дяфя линэ эютцрцб ора эедибляр, истяйибляр лахладыб сцрцшдцрсцнляр, о папаьы о башдан салсынлар, чцнки шиш гайанын башы йаман пис ващимялийди, сцрцляри еля эцн олмазды, онун кюлэясиннян-гаралтысыннан беш-алты дяфя щцркмясинляр. Горхан щейванын да ня кюклцйц олажаг?! Бахажагсан гавазагды, самбайажагсан, эюряжяксян щеч нямяня! Она эюря дя бизим кяндин давар-дувары тювлядя-йатагда кюкялирди – гышда. Бир эежя иттярин-щейваннарын, тойуг-жцжялярин арасына бир вялвяля, бир зялзяля дцшдц, эял эюрясян! Дедик мящшярди, о моллалар дейян туфан – дцнйанын ахырыды. Йер биржя дяфя нежя тярпяндися, бизим дабаныбярк, ачыланда да зорнан ачылан, бир адам кечяжяйижян аралайанажан жар-жар жарылдайан гапымыз нещря кими эедиб-эялди, мыхдан асма йеддилик лампамыз, йырым-йырым йырьаланды, дашданды евимиз пачал нара дюндц. Тякжя бизим йох, чохларынынкы бу кюкя дцшмцшдц. Киминдя ки, газма дамы варды, диряйи чарт еляйиб сынмышды, ня варды ичиндя алтында галмышды.

Мянжя щейванларын щамысында бир хасиййят вар: еля ки, юрцшя чыхартдын, габагжа дцнян горхдуьу сямтя бахыр, даражагдан кечирмиш тяки белинин ортасыны о гыраьа басыб яйя-яйя беш-алты аддым дазыйыр, сонра дайаныр, бир дя эюз гойур, еля ки, аьлы кясди, горхулуг ютцб, йохду, онда башыны дявя бойуна галдырыб дуруха-дуруха ора сары эедир, еля ки, эетди эюрдц ляля кючцб йурду аьлайыр, йюнцнц эери чевириб мяляйир, аж ола-ола кефи ачылыр, ойнаглайыр.

Сящяр-сящяр ким иди шиш гайайа бахан, щяр кяс юз башынын щайына галмышды, юз гойма-гоймасындайды. Жамаатын эюзц юз дюнялэясиндян онда айрылды, башы юз гарьашасындан онда галхды ки, нахырчылар, чобанлар дузлаьа йцйрцшян йайлаг щейванлары тяки шиш гайайа сары тязян давар-дувары гайтара билмирляр, чомаглары бу йанда шаггылдайыб галыр, папаглары о йана дыьырланыр, сцрцляр гырылмыш эюзякляр, илэякляр кими орталыгдан бошнагланыб бир-бириня бир дя гарышыр. Щамы гуруйуб галмышды. Аьсаггаллар ня беля шей эюрмцшдцляр, ня беля наьыллама ешитмишдиляр. Щамы деди, бядбахтлыг басыб бизи итли-пишикли.

Дизи ачылан ора эютцрцлдц. Жыггылылыьыма бахмайын, сизин щейкал башыныз щаггы, ора яр бойлу йекя пачалыларын щамысындан язял мян чатдым. Аллащ, Аллащ, гойуннар нейнирдиляр, еля бил ясирликдян бурахылмышдылар, ана баласыны, гардаш-гардашы, ата оьлуну ахтарырды. Еля ки, щяр гойун юз эяздийини тапырды, ону имсиляйирди, о бири дя буну имсиляйирди, бир хейли беляжя имсиляшдиляр, сонра икиси дя башыны тярпядирди, араланыб отлашырдылар. Адыны да «Аллащын щейваны» гоймушуг буннарын. Демя бир-бирини тябрик едирлярмиш гойуннар, бир-бириня эюзайдынлыьы верирмишляр. Ахы, буэежяки йер тярпянмясиндя шиш гайанын ващимяли, горхулу папаьы башындан дцшмцшдц, онун алтындакылар да, онлары юз цстцндя сахлайанларын чоху да дярянин дибиняжян дыьырланыб даьым-даьым олмушдулар, амма шиш гайанын ятяйиндя бир сярниждаш варды, аьзындан булаг гайнайырды, о даш тярпянмямишди, суйу да юз ишиндяйди, эурщаэур ахмаьындайды. Буну эюряннян сонра бу бармаьымы шишляйиб алныма Теймурлянэ кими вурдум, – юз арамыздыр, онда йаман бярк вурдум, бош баш олсайды бармаьым дешиб ичиня кечярди, мяним башым иди ки, бу зярбинян ора бир  тювля кцлфяси ачылмады, – дедим, – ей дили гафил, щара, щансы гялбилийя галхсан бир эцн йеря эяляжяксян. Щеч олмаса алчагдан йыхыл ки, йыхыланда да даьым-даьым даьылмайасан. Ян йахшысы, сярфялиси ися сярниждаш кимижя йеря битили-битишикли галмагдыр.

Охумадым, аталар дейиб: ниййятин щара, мянзилин ора. Бурада еля-беляжя ня йоьуруб ня йапан анжаг щазыржа кюкя тапанлар тяки эялиб чыхмамышам, щяр дярядя бир ат юлдцря-юлдцря байтар олмушам. Бурда да эяряк аьлын ола, щярдян ипини чякя, дейя, йеллянмя бала, йеллянмя, габагда ениш вар, учурум вар, тяпяси цстя эедярсян. Еля эетмяйин дя дирилийи юлцлцк кими бир шейдир. О гядяр эетмякляр эюрмцшям ки!.. Щеч ким юз айранына турш демяз, амма инсафян, еля оьуллар (ики бармаьыны бир-бириня сцртцрдц) апарыб о йел, о щава. Мян оннарын щеч кясинти дырнаьы да ола билмяздим. Адамын жибиндян, вязифясиндян ясян йел чох горхулу йелдир. О йелин ки, габаьында эетмядин – маладес, оьулсан, валлащ, оьул! Бу оьуллуг щяр оьулун щцняри дейил...

Бизим бу жыггылы ряисимизин комбинатын о башында енли, узун бир отаьы варды. Йа ахшам, йа да сящяр нювбядян чыханлары ора чаьыртдырырды, «зяиф нязарят груплары» барядя йухарыдан эялян гярар-эюстяришляри бизя охуйур, бизи тялиматландырыр, ишимизин, вязифямизин тящлцкяли, хаталы жящятлярини хатырладырды. Юзцнцн ялавяляри, тящлили чох узун олурду, айыглыьымызы, габилиййятимизи тяйин етмякдян ютрц бизя суаллар верирди. Ян чох да мцшащидя етмякдян, узагдан эялянин йеришиндя, бахышларында няляря диггят йетирмяйин, уста пешякарлары гяфилдян йахалайыб сахлайанда нежя сарсынты, яндишя кечирмялярини, «психоложи щцжумун ахранникин гялябясийля гуртамасы мясялялярини» гурмаьын цзяриндя дайанырды. Дейирди, «ахранниклик инсаншцнаслыгдыр! Бурда эяряк щамынын ичини эюрясян, адамлары ичиня эюря таныйасан, бир кючлцкдян эюряндя эяряк билясян ки, няйи вар, ичи нядян, ня гядяр эюстярир. Бу да бир елмдир, чох чятин, чох мцряккяб елмдир. Бунун ялифбасындан ки, чыхдын, аддадын йухары синифляря, мцтляг йолдашлар, мцтляг сиздян бюйцк мящарят тяляб олунур; Эяряк о гядяр щяссас оласан ки, сянин учурдуьун гушун, – баша дцшярсиниз дя мян щансы гушдан данышырам, – сямада нийя чашды, нийя юзцнц ора-бура вурмаг истяди. Эяряк эюрцш, тясяввцр дюшдян о гядяр бюйцк ола ки, сянин гушунун йолуна шащин-шонгар чыхдыьыны еля о дягигя гафатана-дангырына вурасан, выход тапасан тез. Зянжирин гармаьа бир щалгасы кечся, щамысыны чякиб апаражаглар суйун алтына. Коллективин адыны горумаг лазымдыр, йолдашлар, коллективин шяряф-шющрятини щяр жцр йабаны лякялярдян, тясадцфц уьурсузлуглардан горумаг лазымдыр, язиз йолдашлар!»

Ряисимиз щяр дяфя «йолдашлар!» дейяндя мяни эцлмяк тутурду, ян чох да мяни онун юз гырмызы юртцклц столунун архасында яллярини ойнатмаьы, йумругларыны стола дюймяйи, бу дюйцмля дя нидалары бейин-башымыза чалмаьы мяни ичимдян гырырды. Вур-тут биз ики йа цч няфяр олурдуг, лакин о, еля бил минлярля тамашачы гаршысында чыхыш едирди, щям дя чох бюйцк вязифя, ихтийар сащиби иди.

Бу ахырынжы «маарифлянмяйя» мяни сахлады. Деди:

– Салам ялейкцм.

Фикирляшдим ки, бу, ня вахтын саламлашмаьыдыр, бунун ки, аьлы беля баш-айаг вурур, дейясян, ахшамын бу гарышщагарышында сабащын хейир дя дейяжяк. Нячянник жаваб эюзляйирди, эежиксям бязиляринин цстцня атдыьы «щюрмят, ещтирам гаршылыглы олмалыдыр, олмады – арада эизли-юртцлц бир ядавят йашайыр, эцннян-эцня йекялир, бир дя эюрцрсян сянин юзцндян дя йекядир, гцввялидир, бу пящляваны даща сящня-пярдя далында сахлайа билмирсян, чыхырсан эцляшя» стандартыны мяним дя бойума бичяр, буну хырдаламаьа кечярди, онун бир хырдаламасы да, ениндян-узунундан алса, ики саат чякярди.

Дедим:

– Ялекям салам!

Башыны тораьай башы кими ойнатды:

– Сабащын хейир!

– Агибятин хейир.

Щяр ялини столунун бир кцнжцня атды еля бил Атлант иди, эюйлярин аьырлыьыны кцряйиня алыб гцтблярдян йапышмышды, онлары бирляшдириб даьа дюндяряжяк, эюйлярин алтына диряк веряжякди:

– Сяни боьмалыйам!

Мян ня гялят елямишдим ки, ряисимиз бюйцклцк ярки иля мяни жязаландырмаьа эиришмишди:

– Нийя?

Яллярини столун кцнжляриня даща бярк эейиндириб эюркянжя верилмиш адам кими чабалады:

– «Нийя» няди, я? Бир айды сцд эюлцндя цзцрсян, эцл цзцня «пуф» дя еляйян олмайыб, еля билирсян буннар щавайыды?! Мяннян дя уманнар вар, оннар да юздяриннян о йандакылары киридиляр. Дядям оьлу гардашым дюйцлляр дейяляр, жанымыз айры олса да кисямиз бирди, щяряси бир йандан азыб-тязиб эялмиш жцвяллаьынын бири, суйумузу еля соваллар, бала, дяйирманымыз щеч ишлямяз, йяни чуваллары цйцдя билмярик – буна сюз йох, аьнаьазымызы чалдырмаьа да аман вермяздяр. – Ялинин бирини мяня сары узатды: – Бяри еля эюрцм.

– Ня?

– Бир дирижя палазгулаг!

– Мян кимдян ня алмышам ки, сизя дя ня верям?!

Башыны жялд йана дюндяриб гулаьынын бирини аьзыма сары тутду:

– Ня-я-я? – Галхыб столун далындан чыхды, эялиб чянямин алтына эирди: – Де, сян юл?

Динмядим.

Мяним юлц сандыгларымы дири-дирижя чыхарыб йан-йана дцзмяк истяди:

– Дейимми кимдян, кимлярдян ня гядяр? Тяшкилат ишляйир, бала, мяннян хоруз дюйцшдцрмя, эет башына папаг гой, гой аьлын бир аз йахшы дям алсын. Эет, эет. – Голумдан тутуб гарышга юзцндян ики-цч дяфя йекя йцкц йохуша чякян кими мяни гапыйа доьру апарды, бир аз эедиб дайанды, голуму бурахыб эери дюндц, сийиртмясиндян бир вараг йазылы каьыз эятирди. Ону дцз ортадан гатлайыб яввялини мяня охутду, юзц дя мянимля ужадан гираят етди: – Акт... «Биз ашаьы да имза едянляр: комбинатын илк партийа тяшкилат бцросунун цзвц Имрялийев Ямрулланын, комсомол комитясинин катиби Ширялийев Аьасялимин, щямкарлар шурасынын сядри Аьабяйов Аьабяйин, щярбляшдирилмиш ахранын ряиси Мяшядизадя Нячяннийин иштиракы иля щямин акты баьладыг ондан ютрц ки, нювбяти рейд заманы ашаьыдакылары мцяййян етдик:

1. – Ахранник Бабаханов Халид Ялйар оьлу нювбядя оларкян вязифясиндян суи-истифадя едяряк газанж мягсядиля жинайятя йол вермишдир...»

Актын ардыны охумады, охутмады, о бири цзцнц чевирди, голлу имзалары эюстярди, дюшцндян бир аз кянара чякилиб ичиндяки, йерин алтындакы бойуну, йекялийини цзя-ашкара чыхармаг истяйирмиш кими йухары дартына-дартына:

– Эцнц йазылмайыб, бизя щачан лазым олду гойажайыг гулаьына, ютцряжяйик о тяряфя. Мян сяни чох эюзялжя баша дцшмцшям. Еля билирсян инди? Йох, бу жаным щаггы! Сян ишя эирмямишдян ики эцн габаг, йяни бабан йекядян хащиш еляйян эцн. Бизим йекя онда мяни чаьырыб деди, мян бу яманяти тапшырдым сяня, сян дя щяр адамын эюрмядийини ирдяляйиб чыхардын... еля еля ки, ичимиз чюля чыхмасын. Сянин бабан кющня болшевиклярдянди, биз дя тязя коммунистлярик. – Нячянник бойун-башыны, синя-кцряйини эери еля чякди ки, чякя-чякя дя еля эцлдц ки, еля бил даь иди, щансы мягамда-анда истяся бир балажа тярпянмякля-сиркялямякля ял-ятяйиндякиляри чырпыб йеря тюкярди. – Бура щаллавар базары дюйцл, бура ишя эялян бу гапыдан эириб о бириннян дя чыхыб эедя. Бура эирянин щяряси сирримизин бирини апарса, онда бизи нещряйя долдуруб чалхаллар, йаьымызы йыьаллар, айранымызы да атмаздар, гайнадыб-чцрцдцб торбалара тюкялляр, галан суйумузу-жанымызы да орда алаллар. Биз дя даща доьрусу, мян – жыггылы киши юз аьырлыьымы тутуб о кючя габагжадан щазырлашырам. Буна «профлактика» дейилляр, бизим чюмчя-гашыьын сянин габ-газаныннан бир балажа донгур-дунгуру чыхды, щямянжя дягигядя бу акт тарихляняжяк, вериляжяк органа. Орада ки, орады дя. – Нячянник голларыны йанлара атыб ялляринин ичини еля ачды ки, еля бил чыьырган мцьянни зору-эцжц чатмайан мащныдан жаныны гуртармышды. – Айдындымы?

О актда Ялямгулунун да ады-имзасы варды. Онун ад-фамилийасыны Нячянник актын о бири цзцнц чевиряняжян охудум.

Демяк бурда щеч ким йатмыр, щамы ойагдыр, щяря юзцня бир гала гурур, бу онун, о бунун галасында-щасарындадыр, щяря бир юртцлцдя-далдалыда олса да еля бил мцшащидя-нязарят зирвясиндядир, бахышлары галын диварлардан да кечир, комбинатдан чыханларын шящярин бурдан чох узаг ян ужгар кцчяляриндя, даланларында нежя йеридиклярини, нежя ял-дил тярпятдиклярини дя эюрцрляр, ешидирляр. Дцнйа еля бил бунлардан ютрц щяр шейи юз эерчяклийиндя, юз щягигятлийиндя якс едян эцзэцдцр, бу эцзэцнцн дя щяр нюгтясиндя микрофон вар, эюрцнян, ешидилян фокс мясафясиня – бу зирвяйя верилир. Бу, иллцзийа олмур «бялкя»лярин, ещтимал-эцманларын суал-сорьулу узунлуьунда долашыб галасан, шякк-шцбщялярин кор эюзляриня лоьман шяфасы тапасан. Бу – щягигятдир, эерчяклийин дяйишилмяз сащиблийидир!

Жибляримдя ня варды – щамысыны чыхарыб онун гырмызы столунун цстцня тюкдцм.

Нячянник инэилис гыфылыны – дцймясини басыб гапыны шаггылты иля баьлады:

– Беля олмаз, ямиоьлу, – деди. – Ажыг еляйян эцжяняндя билирсян щарасыны долдурар дейилляр бизим кянд йериндя? Даш атмысан голун аьрыйа? Йыьышдыр, йыьышдыр, зирзибилини! Щамысы да хырда-мырда... Каьыз дюйцл е, я, буннар чюрякди, чюряк! Чюряйи урватсыз елямяздяр. Эцнащды. Апар бойуну севя-севя сыьалла, цтцля, ириля. Бу няди, гумар банкына охшатдын бураны... Щяр айын башында... эялярсян нязирин цстцндя...

 

* * *

Мяним о бойда комбинатда йеэаня щямдярдим, щямсющбятим Бащадур иди. Аьлына, мцщакимяляриня, ян чох да эютцр-гойларына щейран галырдым. Щяр сюзц, щяр аддымы юлчцлц олурду. Бир иш эюрмяк истяйяндя, «дцз узундан, ращатдан эюдяк кясяйя, тящлцкялийя» кечмяк мейли артанда «гяза вурар бяхтим тапар тяняззцл, игбалым шикара дюняр ня дюняр»и  йа цряйиндя доландырар, йа да зцмзцмя едирди. Мяня нечя дяфя демишди ки, гардаш, бура айыг, аьыллы адам йериди, щяр дягигясиндя эедим вар. Бязиляри гулагларыны улаг кими саллайыр, еля ки, дцшдц чайырлыьа, сюкцр, бир иллийи бир эцндя эютцрмяк истяйир, демир дцнйада йийясиз шей йохдур, юзц дя Аллащданды, бяндядянди, щяр нядянди билмирям, ялини узат, юзэянин йериндян биржя овуж торпаг эютцр тюк жибиня, торпагдыр дя, Аллащын торпаьы, дили йох, аьзы йох, амма жибиндя бир чыьырмаг чыьыражаг, жанын цшцйцб ачылажаг, дярман да олса эютцрцб атажагсан, дейяжяксян, яши, гой жящянням олсун. Йийяли шейлярин щамысы белядир, гардаш, еля бил йийясини щарайлыйыр. Алимляр Африкада бир експеримент  кечирибляр, чох мараглы мягаля иди, журнал мяндяди, верярям сян дя охуйарсан. Тимсащ йумуртасыны гумлугда басдырандан сонра эедир, чох узаглара эедир. Алимляр щямян гумлуьу щцндцр, галын, щеч топ эцлляси дя даьыда билмяйян дямир-бетон щасара алырлар. Дястянин бири щасарын йанында галыр, о бири дя тимсащы изляйир. Бир дя эюрцрляр тимсащ эялир ня эялир. Щасарын дюрд тяряфиндя доланыр, ичяри йол тапа билмир, сонра башлайыр гуйруьу иля щасары даьытмаьа. Даьыдыр да! Кечир ичяри, щямян йери ешяляйир, балаларыны гумун алтындан чыхардыр. Йазмышдылар ки, тимсащларын бейинляриндя лакаторлуг вар, щарда олурлар-олсунлар балалары ки дирилди, онларын сясини тутуб щямин истигамятя сцрцнцрляр, эялиб тапырлар балаларыны. Йийяли малын щамысы беляди. Щамысынын сяси вар, щамысы чаьырыр йийясини, йийяси дя беш-цч эцн бянд олмур, бир дя эюрцрсян алды башынын цстцнц, щяр нежя гала гурсан да дарылмалыды. Аллащын гярибя ишляри-ишлякляри вар: адамы дцнйайа нежя эятирирся дцнйадан да еляжя апарыр. Чох йцклянянин аьырлыьыны юзц вуруб тюкцр, галасыны юзц даьыдыр, эцнащы да юзцндя, юз аьлында эюрдцрцр. Вуруланларын, йыхыланларын бири дя «Аллащдандыр» демир, щамысы дейир, «филанкяс еляди». Адамлары бир-бириня тярязи эюзц гойуб, бош долунун башында ойнайыр-ойнайыр, ахырда вуруб тюкцр долуну. Мцдирин бир Аллащ, пахыллыьыны чякян, – ики, сяндян бир шей гопармаг истяйян – цч... Сайы-щесабы вар ки!.. Деди – эетдин. Йазды – эетдин. Хябяр верди – о йандасан. О йаны ня сян эюрмцсян, ня мян, Аллащ эюстярмясин, моллаларын дедикляри жящяннямдяки вейил дярясиди, дырмашыб-дырмашыб чыхмаг истяйирсян, йалы ашщаашда бир шейнян сяни бир дя вуруб салыр ора. Эяряк о дярянин гашында гайа кечиси тяки эязмяйясян, жейранланмайасан, эюрцнян йерди ора, сцрцшкян йерди ора, юзцнц йыхдырмаг, атдырмаг йериди о дик, о гялби. Бу гядяр йийялини чыьырда-чыьырда щцндцрдя, лап корун да эюрдцйц щавада нийя дурурсан, нийя эязирсян ки, – сяррастын, дцзцн демирям щяля, онлардан йайынмаг олмур, – гощумлар да эялиб тутсун сяни?! Щарамын щамысы беляди, гардаш, щалалын эюр щеч биржя йердя биржя пис сяси-цнц чыхырмы?! Чыхмаз! Чцнки щалал чыьырмыр, юзцнцнкцдцр, юзцндядир, йийяси сянсян, шанс-ихтийары сяндядир. Щалалымызнан да доланарыг, ата-бабаларымыз доланмайыблармы?! Амма гоймурлар яжлафлар! Елямирсяр, дейирляр – юлцдцр, яфялдир, жанын щаггы, эцлцрляр адама. Щеч юзцн дя дюзмцрсян, дейирсян сарсаьын бирижян дя олмайым, бу аьзы гатыг кясмяйянжян дя олмайым, бу ики ешшяйин арпасыны бюля билмяйянжян дя олмайым, ялифбаны да эцж-бяла юйряниб фяляйя кяляк демяйянжян дя олмайым?! Тязяжя гол чякмяйи бажаран «савадлылар» вар, гардаш, няйи йохдур?! Сян ийирми-ийирми беш ил охуйурсан, донлуьун йцз ийирми манат, елялярися бизим бу айлыьымызы «бир зафтраклыг», йа да бир йцнэцлвари «ужин»лик щесаб еляйир, дейир, «йанында мярйям-зад щярлясян, эяряк ики о гядярин ола...» Гейрят гоймур адамы юз динжиндя, юз ращатында дайансын, вуруб салыр о йана...

Нячяннийин зярб-дястиндян гуртарандан сонра еля бил устанын одлагдан маша иля эютцрцб зиндана гойдуьу, шаэирди ися ня гядяр гырмызыдыр, йумшагдыр эуппаэуп дюйдцйц, о цз-бу цзя чевиря-чевиря йоьурдуглары бир дямир, полад парчасы идим, чюлцмцн габыг гойан гаралыьында, бозлуьунда бир сойуглуг дуйулса да, щара дцшсям йандырарды. Кцчядя эедя-эедя аз галырдым алтлы-цстлц кюйняклярими чыхардым, чцнки ичим тяндир тяки йанырды, жаным шахталы гыш щавасы истяйирди, сазаглы кцляк истяйирди, мяня еля эялирди ки, юзцмц дянизин щарасына атсам, ора паггапаг гайнайар.

– Телепатийа эерчякдир, – Бащадур мяни эюрян кими севинди, – байагдан сяни фикирляширдим. Эедяк баьа цзцмцн гуртарщагуртарыды, балланыб, янжирляр дя гуруйуб дюнцб кишмишя... Щям дя юзцмцзц дянизя чапарыг. Мян гышда да эедирям дянизя. Билирсян бунун ня хейри вар? Адамын цряйиня, ясябляриня ня йцклянибся щамысыны силиб апарыр, дюнцрсян Жон Локкун аь лювщясиня, тямизлянирсян, йцнэцлляширсян, еля йцнэцлляширсян ки, дейирсян ганад тахсам, учуб эюйя эедярям, оларам «исми-язямли», Ефродита да сяма йолларында башыма кяляк ача билмяз, она эюря ки, Ейнштейнин йердяки нисбилийини онун юзц кими дярк етмисян, Галилейин космогонийасындан йухары галхмысан, сяни тязя сяййаряляр жялб едир, онларын фотоснимкаларыны эютцрцб каинатын сирли эямисиня гайыдажагсан.

Бащадурун «натиглик мящаряти» галхмышды, бу о демяк иди ки, бир эцндя бир щяфтялик иш эюрцб, кефи яладыр, она эюря дя «долго играйуший» лентя дюнцб. Мяним эюзцмдя ися щяр шей ильыма тутулмушду, Бащадурун юзцнц дя айагларындан башланан яйрилик астары чеврилмиш сцзмя торбасы кими башынажан сивириб сыйыра-сыйыра эедирди.

Биз машына миниб йола чыхандан сонра да биналар, аьажлар, эюзя эюрцнян щяр шей еля бил бюйцк, ужу-бужаьы эюрцнмяйян бир каьыза кючцрцлцб дянизя атылмыш шякил иди, щамысынын цсцндян бу дальалар ютцрдц.

– Ай сяни! – Машыны бирдян сахлады. – Аз галды эюрмяйям е!.. Дцшцб эери эетди, чаьырды: – Эцлнаря!

Бахдым ки, балажа бажылары да йанындадыр, ял-яля тутублар, Эцлнарянин голларындан-билякляриндян асылыблар. Юрдяк балаларына охшайырдылар, йеришляри дя еля бил юрдяк йериши иди.

Орда ня данышырдылар – щай-кцйдян ишляк ана йолун эурултусундан ешитмямишдим, анжаг машында щисс етдим ки, ордакы сющятин давамыдыр.

– Тапдынызмы? – Бащадур ганрылыб сорушду.

Эцлнаря архада, ортада отурмушду, «балаларынын» икиси о йанында, икиси дя бу йанында яйляшмишди.

– Йох, – деди, – бу вахта китаб галар?!

– Щансыны тапмамысынызса, йазын верин мяня, ахтарарам.

– Зящмят чякмяйин, мцяллимляри дя сюз вериб.

– Инди нейняк, сизи евя апарым, йохса... Бялкя баьа эедяк, Эцлнаря? Цзцм-янжирин сон кючцдцр, эедяк оннарнан видалашаг эяляк.

Балажа бажысы айагларыны ойнатды, башыны да бажысынын синясиня басыб гапгара эюзлярини онун цзцня живилдятди:

– Дедяй, бажи, – деди, – дедяй...

– Бюйцк бир олар дя! – Бащадур йюнцнц габаьа чевирди, машыны тярпятди, чийнинин цстцндян мяня деди: – Гоншуйуг лап йахыныннан. Бизим хан сарайыйнан цзбяцздяки тахта щасарлы еви эюрмцсян?.. Буннарынкыды.

– Гаьа, сюз вермишдин, бя мяня нийя о гыймызы... – Лап кичийинин сясини еля бил кцряйимля, бойнумун арды иля ешитдим, щям дя онун зыггылдамаьындан баша дцшдцм ки, Эцлнаря «кюрпясинин» дизини басыб сусдурду.

– Ня сюз вермишдим, гузу кясим?.. Ай аллащ, бир башымызы эцндялик ялли гапаздан щачан азад еляйяжяксян, ушаьын да йанында йаланчы олмайаг? – Бащадур эери бахмаса да дуймушду ки, ушаг нийя жаваб вермир: – Эцлнаря, сян танры, гой данышсын. Няйди сюз вердийим, гузу кясим? Щя, няйди.

– Гыймызы хойуз.

Бащадур бир ялини алнына вурду: андыра галасан а беля йаддаш.

– Гузу кясим, онун бирини йох е, онуну, ийирмисини алмаг истяйирдим сяня, сатаны деди ки, бу саат йемяли вахты дюйцл, щамысы йумурталыды, гырт йатажаг, жцжя чыхардажаг, сонра эял щярясинин дя йанында он жцжя, щамысыны апар. Жцжяляр дя ня жцжяляр, телевизорда охуйан «жип-жип жцжялярим»и эюрмцсян?

Ушаг севинжля жийилдяди:

– Щя, щя!..

– Бах еляжя, щяля оннардан да йахшы. Йумуртадан чыхан кими бири саз, бири тар, бири каман, бири кларнет, бири гавал, гузу кясим, щяряси бир шей, бири дя о лап йекяси олур е, бармаьыйнан симини дартыб бурахыр: Бах!.. Щя, ондан, чалырлар, чалмайанлар да эириб орталыьа «а нинни-на ниннини» охуйа-охуйа ойнайырлар.

Бащадур яллярини бурахыб голларыны галдырды, ойнаглайанда щамы гаггылдады, щятта, мян дя эцлдцм, лакин лап балажа гыз уьунду, юзцнц Эцлнарянин дизляринин цстцня йыхды.

Бащадур машыны йеня щямин базарын габаьында сахлады:

– Халид, сян дя дцшмя, – деди, – бу дягигя эялирям.

Нащар вахтына аз галмышды, юзцмцзя дя бир шей щазырламалы идик, щям дя гонагларын башыны тякжя цзцм-янжирля алдатмаг олмазды, бунларын щеч бири, адам ажанда, чюряйин, хюряйин йерини вермирди.

Пулум олмаса да мян бурда отура билмяздим. Мян онларла ня данышажагдым?! Бащадур эедяндян биржя ан сонра мяня еля эялди ки, щава тон-тон йцклянир, чийинляримдян басыр, бир аздан мяни юз тяримля отуражаьа еля гайнадыб-гайнаглайыб йапышдыражаг, щеч вяжщля гопмаг, гопарылмаг мцмкцн олмайажаг.

– Сян юл, цзцня бахмарам! – Бащадур мермейвянин пулуну вермяк истяйяндя цзцмя бозарды, бир яли иля биляйими тутуб еля сыхды ки, голум цзцшдц, бармагларым жибимдя юз-юзцня ачылды. – Щеч еля шей олар?! Бу, сюйцшдцр. Кяндимиз бир олмаса да, даьымыз, щавамыз бирди, гардаш!

Беш кило ят аланда да ялими тярпядя билмядим, горхдум о хябярдарлыгдан, данлаг-мязяммятдян сонра ондан даща аьыр сюз ешидям.

Бащадур мяня щеч нядя боржлу дейилди; о мяним гапымдан бир дяфя йцклц кечмямишди. Щардан кечирирди, нежя газанырды – билмирдим, демямишди, данышмамышды, мян дя сорушмамышдым.

Мейвя дцкянляринин габаьында кисялярин башыны ачды, биринин алтындан, биринин дя цстцндян ики алма чыхартды, мяним эюзцмя тутду:

– Бах, бурдакыларын сечмясидир эедиб чыхыб базара. Бу дцкяннярин алмалары еля аьыллы, еля ганажаглыдырлар ки, мцдирляря гятиййян язиййят вермирляр, юзляри йерийиб эедирляр алверчлярин пиштахталарына лап мултипликасийалардакы кими.

Мейвя дцкянляриня эириб чыхан чох иди, орда галан хырдалардан сечдириб, мцдирляри дейиндиря-дейиндиря дяббяляйиб аланлар да варды. Мцдирлярин эюзляри кялляляриндя иди, дамагларындакы сигаретин тцстцсц аьызларынданмы, няфясляриндянми еля бил йаь эютцрмцшдц, юз цз-башларындан чятин ял чякир, чятин араланарды.

Инди дя ят дцкянчиси цтцлцрдц, тясбещини шаггылдадыб ясяби-ясяби ойнатдыгжа молласы аз галырды эюзцня эирсин.

Бащадур она бахыб бир гаггылты чякди ки, дедим, синяси бош бензин чялляйи кими партлайажаг, юзцня сыхдыьы алмаларын щяряси бир йана даьылажаг.

Йолда:

– Буну мян демирям, – деди, – гардаш биздян чох-чох аьыллылар дейибляр ки, йа эяряк эцлясян, йа да юзцнц юлдцрясян – интищар! Ян йахшысы эцлмякдир. Эцлмяк дярмандыр, цряк-дамар хястяликляринин щяр адамын юзцндя тапылан клиникасы, мцалижясидир!

Бащадур щяр эюрцшцмцздя мяним эюзцмдя бир бой ужалырды, дяринляширди, дярйалашырды, чцнки щяр дяфя онда юзцмдян бюйцклярин щеч бириндя эюрмядийим алилик мцяййян едирдим, о юзцнц щярякятиндя, данышыьында ня дяряжядя адиляшдириб мяня бярабярляшдирся дя ужалыьын, камиллийин, щяр шейдян ням чякян барама-ипяк щяссаслыьын бир тяйинини тапырдым.

– Гардаш вурулмусан!

Бащадур бу сюзц щамымызы ишлядя-ишлядя, щятта, Эцлнарянин балажа бажысына да бир стякан вериб ял-айаьа долашмасын дейя крантдан су дашытдырыб иннабын дибиня тюкдцря-тюкдцря, «суйу ня гядяр чох  версян о аьаж да щяр будаьында беш-алты гырмызы хоруз йекялдяжяк, кюкялдяжяк, гузу кясим» дейя-дейя чох тез, чох аз вахтда гейбдян эялян щазыр сцфря кими щяр немяти юз йериндя сцфря ачыб, «ушаглары» гуш баласы тяки йемляйиб янжир йыьмаьа йола саландан сонра деди, бирдян деди, рущумун, кефимин сябябини юзцмцн дя йахшы дярк етмядийим той щавасында киминся юлцмцня атылмыш дцшмян эцлляси кими деди.

Адамын адижя бир «пыгг!..»дан цряйи цзцлцб ичиня дцшцр, чох йцнэцл бир зярбядян сарсылыр, эюзлямядийим щалда цстцмц алан бу нящянэ дальанын фатещ нярясиндян юзцмц нийя дя итирмяйяйдим?!

Эцлдц:

– Гардаш, яла гыздыр. Буна да, мян дейян, сянин кими бир адам лазымдыр, о балажалара бюйцклцк елясин... Аллащ да разы галар. Мясяля тякжя йемяк-ичмякля, эейим-кежимин олмаьыйла битмир. Буннар бу саат еля бил дярйада капитансыз бир эямидя галыблар. Ким сцрсцн эямини, ким апарсын буннары сащиля? Нечя илин гоншусуйуг, бцтцн дцнйаны бир зибиллийя бянзятсяк, буннарын щяряси орда битян бир чичяк, бир зяриф эцл ки, бир пис бахышдан солурлар. Эцлнаря ордан ня эятирир,  гоймурам ора-бура эедя, гыз ушаьыдыр, сяфещ адамлар чохдур, юзцм апарырам. Аллащ елямясин, яля кечди – кясилди о дюрд баласынын да башы... Аллаща ня дейим?! Билмирям онлары нийя йетим гойду. Щамы йетим галыр. Амма бунларынкы  чох тез олду. Аллащы эюрцб сорушмасан ки, ай кишиляр кишиси, бу нежя зярурятди? Тясадцфдцся, бяс, онда ня цчцн зярурятля ялагяляндирирсян? Адам тапмадын юлдцрмяйя, ушаг тапмадын йетим гоймаьа?!. Бу, бялкя, ярябляр демишкян, сабащкы хейирин явязидир?

Бащадур машындан бир гязет бцкцлцсц эятирди, щяряси бир чюпя тахылмыш гырмызы, йашыл, сары «хорузлар» иди. Хорузлары щямян иннабын шахяли будагларынын арасына ипля-кяндирля сарымадан дик-дик еля дцздц-дцзялтди ки, онлары мещ дя, аьажын юз лянэяри, будагларын юз йырьаланмасы да йыха билмяди, яксиня хорузлар еля бил дянляниб доймушдулар, тара чыхмышдылар, индижя, бу анларда банлашыб сабащын ачылдыьыны хябяр веряжякдиляр.

Бащадур балажа Зийняти чаьырды:

– Гузу кясим, гузу кясим, бура эял! – Сонра да щамысыны сясляди: – сиз дя эялин.

Мян беля баша дцшдцм ки, Бащадур истямир онларын байырлыг палтарлары янжир сцдц-ширяси эютцрцб йуйулмалыг олсун. Йягин йетимлярин щярясинин биржя дяст «тойлуьу» варды, гоншу гоншунун евини тякжя чюлцндян танымыр, ичини, ичиндякиляри дя эюрцр. Эцняш булудларын архасында галыб чыха-чыха гцруба йуварланырды, Эцлнаря бажыларынын щярясинин о биржясини йуйуб, гурулайыб, цтцляйиб мяктяб щазырлыьы эюрся чимир алмаьа вахты галмазды, чцнки бизимля ейни вахтда – эежя нювбясиндя ишлямяли иди.

– Гузу кясим, байаг суйу чох вермисян аьажа она эюря дя эюр ня гядяр хоруз эятириб?! Щамысы да кюк, йекя!..

Зийнят ялини ялиня вуруб «пай дядя пай» деди,  йериндя атылыб дцшдц, билдирчин гаггылтысы щамыны эцлдцрдц. Онларын севинжи Бащадуру нежя севиндирирди, илащи! Еля бил узун айрылыгдан сонра гайыдыб саь-саламат тапдыьы, узун мяшяггятдян сонра хошбяхт едя билдийи балаларынын бяхтийарлыьыны эюрцрдц.

Бащадур:

– Сиз йыьдыьынызы йейин, – деди Эцлнаряйя, – евлийинкини Халиднян мян йыьарыг. Цст-башынызы батырмайын сиз.

Тяк икимиз олсайдыг, бурда Бащадурун бойнуна зяли кими йапышардым, ону йалам-йалам йалайардым, инди, йалныз инди баша дцшмцшдцм ки, истядийиндян доймамаг ня демякмиш.

* * *

Сцбщ тездян щава аьарышар-аьарышланмаз Ялямгулу эялди ки, «мяни эюздя, сянийнян бир сющбятим вар». О, бу дяфя щямишяки кими зодлу-зодлу данышмады, сяси «дарданелдян» чятинликля ижазя алмыш капитан эямиси кими аста-аста кечирди, щяр дальасы иля бир сащил басасы ядасы, «йухарыдан эялмяйи» йох  иди. Щям дя бу дяфя аьзы еймя чянбяриня дюнмцшдц, юзц дя еля бил бу чянбярин кюшляри дишляринин дибиндя иди, додагларыны узаныб иряли чыхмаьа гоймурду, эери чякирди.

Эедяндя архасынжа да бахдым, онда язялки йеря-эюйя сыьышмазлыг – чийинляри иля эюйляря, ял-голлары иля йанлара, айаглары иля йерляря пящляван мейданы охумаьы щардайды, еля бил онун эетдийи йол алтлы-цстлц, йанлы-йюнлц бцрмяликдян кечирди, щяр сямтиндя бармаг бойда ганжыг тиканлар варды, юзцнц сыхмаса, гысмаса бу тиканлар онун жаныны ох кими дешик-дешик еляйяжякди.

Фикирляшдим ки, йягин, «машыны» тутулуб, шофер диндирилмядядир, щамымызы жялякляйиб дама гойажаглар, ишин башы да мяням, мяним демяйимдир, Ялямгулунун бяхтини аь-гара бойамаг да тякжя мяндян асылыдыр. Мян – тапылма бир щачарам, о баьлы гыфыла дцшсям – гапы ачылажаг. Чятини дя будур.

Ялямгулу, сющбяти бунлуг идися, юзцндян горхурду, юз жанынын щайына-щойуна галмышды, мяним кимисинин эцндя йцзц эетсин фяляйин хяржиня, онун ня вежиня! Демяк, мяни юйрядяжякди ки, «гайимядя ня гядяр эюстярилибся чякидя дя мян о гядяр бурахмышам. Инанмырсынызса бу да бизим эцндялик гейдиййат журналымыз. Онун каьызларыйнан бу сурьужлу-мющцрлц, буна эюря дя мцгяддяс сайылан журналымызы цзляшдирин, эюрцм бир килолуг да йох, бу, бюйцк зийандыр, бир грамлыг фярги вармы?! Олмайажаг! Олан шей дя дейил. Бизим комбинатда беля-беля шейляря йол  верилмир, чцнки щамы бир-биринин ишиня, фяалиййятиня нязарят едир, бир-биримизин сящвини дцзялдя-дцзялдя ишляйирик, она эюря дя яйрилик, сахтакарлыг бурахылыш гапысына гятиййян эялиб чатмыр ки,  мян дя онлары сахлайам, щай-кцй галдырам, алями ора тюкям. Бизим комбинатда щамы дцз ишляйир, мян дя ки, филанкясин нявясийям, о мяня дцзлцкдян, доьружуллугдан савайы юзэя бир шей юйрятмяйиб. Мян о мяктяби, о академийаны битирмишям. Танымамыш олмазсыныз. Хябяриниз йохдурса, бюйцкляриниздян сорушун.

Буна да инанмасаныз, эедин евимизя, щеч ня хябяр алмайын бир аз отурун, эуйа журналистсиниз, бабамнан мцсащибя апармаьа эялмисиниз. Ата-анамы, гардашларымы да эюрцн. Эюрцн дяйишмя, тязялянмя, мцасирляшмя бизим мяктябимизя нежя дахил олуб, бизим аиля мяктябимизин тядрис-тялимини дяйишибми? Бахажагсыныз ки, бизим ев, аиля, бизим бюйцкляримиз дя, кичикляримиз дя инкишаф етмиш щяр щансы юлкянинся кечилмяз сярщядляринин о цзцндя галмыш тяркидцнйалыглар кифайятдир, тарихи бир дюврцн етнографийасыдыр, психолоэийасындыр – бу, жанлы рямздир – бахмаг, хатырламаг, ордан башланан тяряггини, тякамцлц тяйин етмяк цчцндцр. Мян о ибтидаидян чыхмышам, ики ай ярзиндя сиз дединиз бу камиллийя чата билмярям! Буна тяййаря, ракет сцряти дя чатмаз! Щалбуки, артымлар пилля-пилля олур. Сиз мяня беля бир иддиа иля йанашырсыныз ки, мян эуйа бу сащядя чохдан ишляйирям, бу ана гядяр дя цстц ачылмамыш сайсыз-щесабсыз жинайят тюрятмишям, бунларын да щамысыны шцурлу, дцшцнцлмцш, щазырланмыш шякилдя, пул газанмаг, капиталистляшмяк мейли-щявяси иля. Дцз данышмагдан йахшы шей йохдур, о шофер яти мян ня билим щардан, кимдян алыб. Йягин, еля адамла жинайят ялагясиня эириб ки, онун адыны чякмяйя горхур, билир ки, о адамы яля верся, щяйаты щяр йердя тящлцкя гаршысында олажаг, дейир, ня вар, ушагдыр, гой атым онун цстцня, бойнунда галажаг, ондан мяня хата да  эялмяз! Ахы, о юзц нядир, няйи дя ола?! Щям дя бабасынын ад-саны вар, щансы бюйцйцн йанына эется, юлдцрялляр бу иши, мяним дя жаным гуртарар бу чатыдан о сябябя...

Ялямгулу гапыны щачар салыб ачанда, мяни «пярсянэинин» отаьына салана кими беля дцшцндцм. Башымда башлыг, цряйимдя цряклик гоймадым галсын, топ атдым, эцллялядим, ичимдя чякдийим дава-гырьынын учгунлары, харабалыглары алтында галдым. О анларда биржя арзум варды ки, хялвятя, сющбят йериня, – щара олду-олмады, тяки Ялямгулу мцнасиб билсин, мяндян ютрц фярги йох иди, – тез чатаг.

Ялямгулу мятбяхдян дям чайданыны эятирди, стяканлара гайнар чай сцздц, щярякят-тярпянишиндя лянэлик, архайынлыг варды, бу бир аз мяни тохтатды ки, йанан яли аьыза тяпмяк беля олмаз, бу нежя сющбятдирся кимсясиз сящрада ямин-сянэин карван йериши ачажаг.

«Пярсянэ» евдя йох иди, чцнки о, лаборант вязифясиня гядяр йцксялмишди, ишя сящяр эедир, эцнортадан сонра гайыдырды. Амма щяр шейи щазырлайыб эетмишди. Сцфрядяки «холодну»лардан савайы, мятбяхдян дя говурма ийи эялирди.

Ялямгулу ики кцрц йахмасы щазырлады, биринжи мяним нимчямя гойду. Мяним дя стяканыма гянд салды, эцмцш гашыгла гарышдырды.

Бир йахманы икижя дишлямля ютцрдц, чайы да о ики чейнямин далынжа сел кими ахытды. Бир сигарет йандырды, тцстцнц ляззятля цфцрцрдц.

Мяни эюзляди, баша дцшдцм ки, бу «биринжидян» сонра «икинжийя» кечяжяк, «икинжийя» дя «цчцнжцнц» – сющбятимизи гарышдырыб щяфтябежяр еляйяжяк.

Адама йцз «эедяндян» сонра:

– Билирсян ня вар, гардашоьлу? – деди. Достунун мцвяффягиййятиня севинян дост кими эцлдц: – сяни ата олмаьын мцнасибятиля тябрик етмяйимизя аз галыб. – Ялинин бирини чийнимя дюйдц: – Маладес, биржя дяфядя чахмаг гов алан кими алыб. – Кясилмиш жюнэянин ганлы буруна охшар сифятинин тябяссцмцнц силди: – Бойлулуг арвадларын щярясиндя бир жцр кечир. Бязисинин гарнына бахырсан сир-сифятиндян щеч ня анламазсан. Еляси дя олур ки, цз-эюзцнц лякя басыр, арадан бир ай ютян кими црякбуланма, гусма башланыр. Эцлйанынкы да беляди. Пахан билиб. Пахан да айры паханды, нежя ишлийи, еля дя ичлийи! Щяр киши гялят еляйяр о зящндя-забитядя олар. Юзцн эюрмцсян, залым гызынын бахышлары еляди ки, щайана бахса дешиб кечир, дямирдян-поладдан палтар эейинсян дя онун габаьында жан сахламаг олмур. Нежя бахыбса, Эцлйа йазыг дцзжясини дейиб. Демяйиб ки, филан эежя филанкясэилдя мяни ичиртди, пийан еляди, сонра да беля... Дейиб плйажа  эетмишдим, эялмяк истяйяндя эюрдцм тязя ахранникнян комбинатын цздян таныдыьым бир оьланы, ады Бащадурду, машынлары вар, онлар да эялмяйя щазырлашырлар. Дедиляр эял яйляш, апараг. Мяни адымнан чаьырдылар, танымышдылар. Эюрдцм о ахранник оьлан о эцн хятриня дяйдийиня эюря кюнлцмц алмаг истяйир. Миндим машынына, мяни баьа эятирдиляр. Баьда щисс етдим ки, пийандылар. Халид деди, эял барышаг. Дедим барышмышыг, кцсц сахласам щеч машыныныза отурардыммы? Деди, о барышмаг дейил, гызнан оьланын барышмаьы айры жцря олмалыдыр. – Истядим гачам, хянжяр кими бир бычаг чякди цстцмя, нейним, эюрдцм юлдцряжяк мяни, йийясиз йер, шящярдян узаг, чыьырсам да сясими ешидян олмайажаг.

Ялямгулу данышды ки, щямян ящвалатдан ики эцн габаг Эцлйа бура эялмишди, деди бойлуйам, доьрусу, эюрдцм орда-бурда хосунлашыллар Милайнан. Зарафатла дедим, дейясян переварота щазырлашырсыныз, мяни дя гошун юз авангард дястянизя байрагдарыныз оларам. Мила сюйляди ки, пяс беля-беля. Дедим, чепуха, таныш щяким вар, данышарам, аборт еляйяр. Онун ялиндя нядир бу. Эялиб бурда еляйяр. Эцлйанын бурда йатмаьы вар икижя сащат, сонра довшан кими щоппана-щоппана эедяжяк. Бурдан эютцрцб зянэ чалдым Зийафят ханыма, мяни йолдашы да йахшы таныйыр, деди, командировкадады, беш эцннян сонра эяляжяк. Маладес мяним аьлыма, Эцлйаны баша салмышдым ки, пахан биз бу мясяляни гуртарана кими бился, беля даныш, башга варианта инанмаз. Эюрдцн йер жырыр – органа-зада хябяр вермяк истяйир, гойма, дейнян, мама, мян севирям ону, о да мяни чох истяйир, мясяля сяня дя ачылажагды – ата-анасы елчи эяляжякдиляр, бабасы хястядир, она эюря эежикирляр... Дцняннян бяри дя бу гурьунун ахырыны дяйишмишик. Эуйа атанэил сянин о гызнан евлянмяйинин ялейщинядир, сян дя онларын еля демяйини еля дюнмяклярини вежиня алмырсан, кирайясиня ев ахтарырсан, Эцлйаны Загса апаражагсан, колун алты да, учуг бир диварын диби дя истяклилярдян ютрц жяннят баьыдыр. Паханын да девин жаны шцшядя олан кими жаны Эцлйададыр. Бир ушагдыр дя! Истямяз ушаьы эюзцннян гырагда олсун. Мясялянин белялийиня севиняжяк дя!.. Еви-зады да кечиряжяк сянин адына. Каландыр, чох каландыр! Эцлйайа эцндя бир манатдан артыг пул вермямяйиня бахма, саймаьы да демирям, онункуну шахлы тярязидя кило-кило якмяйя башласан, бир эцня гуртара билмязсян. Сян дя, – юз арамыздыр, биз кишийик, сющбятиимз дя киши сющбяти олмалыды, – истядийин вахтажан кефини чяк, сонра да мящкямяйя бир яризя, «хасиййятимиз тутмур!» Йахшы мягамдыр, газанмамысан – габаьына чыхыб: института кюмяк еляйяжяк, йахшы бир вязифя, алтында «ГАЗ-24»цн. Дцнйада ким бундан ютрц чалышмыр ки! Щамымыз юзцмцзц ода атырыг бунлардан ютрц дя!.. Мян о ахшам сяни бура она эюря эятирмишдим ки, Миланы таныйасан, билясян бизим адамдыр, гапыда-задда сахламайасан. Чох шей эютцрцб-эятирян дейил, щеч мян дя ижазя вермирям, амма буннар гадындылар, тамащлары артыг олур, онунчцн дя буннарын гябирлярини бир аз дярин газыллар... Мян билсяйдим ки, Эцлйа бурда олажаг, сяни гятиййян эятирмяздим. Аллащ да сяня хош игбал версин, гызы эюрян кими сывылдын, о да сяндян ютрц сино эетди, эюрмядин нежя эялиб гонду ганадына?! Сянин дя бейнин гызды, атдын боздан, галхдын кяллячарха. Мян дедим, ямиш-гямиш оларсыныз, сярщяд позьунлуьу олмаз аранызда, сян дя Короьлу дялилярини чаьырмысан жянэи-жидала, эирмисян мейдана ня эирмисян... Щя, гардаш оьлу, биз гоншу олмушуг, мян сизин мящяллядякилярин еляси йохду чюряйини йемяйям, о гябилдян бабанын да. Дцнйада чюрякдян аьыр шей йохду, айагламаг олмур, басдын – эюзцннян эялир. Биринжи эцннян дя евинизя эетдим, бабана, ата-анана дедим, мян дя орда кцллянирям, адына бир шей чыхса, мян сяндян дя чох утанарам, дейялляр, нятяри аьсаггаллыг елямисян? Илишмишик, йаман илишмишик. Киши ишя дцшяр, амма эяряк онун ичиннян аьылнан чыхсын. Арвад шяри батаглыг кими шейди, эяряк киши тярслийиня салмайасан, батырарсан юзцнц, эяряк сыьаллайа-сыьаллайа сачыннан-щюрцйцннян йапышасан, юзц чякиб чыхардажаг сяни. Айаьын ки, чатды бяркя, гуруйа – чап атыны юз билдийин сямтя. Шикайят елясяляр, Бащадур да эедяр. О, бир аз йцнэцл ютцшяр, амма сяня паталокуну зыплайарлар.

Ялямгулу данышдыгжа мяни щал апарырды, юлцм йатаьында йастыьынын алтына бир йекя мцтяккя дя гойулуб дикялдилян, дцнйайа, инсанлара, щяйата сон дяфя бахмаьа башлайан, ня цчцн нязяр йетирдийини дя, юзцнц дя дярк етмяйян ахыр анлы, ахыр заманлы кючкцн-эетэин вайьынлыьында идим. Йатмышдым, ойагдым, дирилийин эежялийиня-йухулулуьунамы, йохса эцндцзлцйцня-айыглыьынамы дцшмцшдцм, билмирдим. Щамыны, щяр шейи эюрцрдцм, амма щеч бир сяс ешитмирдим. Дцнйа мяндян ютрц лал бир жанлылы иди, ройалар йыьнаьы иди,  беля эерчяклик ола билмязди – машынларын щяряси еля бил дяниздя цзян бир гайыгдыр, сцрцнцрдцляр, онларын бир-бириня дяймяйиндян хата тюрянмязди, адамларын цстцндян кечярдиляр – юлдцрмяздиляр, ушаг да ялини миниклярин щансына чатдырса кибрит гутусу тяки фырлайыб эери атарды, аьажларда, биналарда да, еля дурум, дайаным мющкямлийи йохдур, щамысы йа шякилдир, йа ойунжагдылар, биржя голуну щярлясян йцзцнц-минини вуруб йыхарсан.

Машынлар гылчаларыма, дизляримя диряниб дайананда щеч бир горху щисси кечирмирдим, сяксянмирдим, чцнки мяндя йеня дя бу гянаят варды ки, эюрдцкляримин щамысы яйлянжя, истиращят ойунудур, щятта сцрцжцляр башларыны, голларыны айнадан чюля чыхарыб мяни йаманлайанда да ейнимя алмырдым. Голумдан нечя дяфя тутулуб сякийя чыхарылдыьымы сонралар чох чятинликля хатырлайырдым.

Бащадурун «Хан Сарайынын» кцчя гапысындан «щяйятиня» эиряндя дя щямин байьынлыг ичиндя идим.

Бащадур сонра сющбят етди ки, гардаш, сяни эюряндя горхдум:   гапгара йанмышдын, учунурдун. Еля титряйирдин ки, чянян чаг-чаг чаггылдайырды. Дедим, илишмисян, йаман илишмисян, йягин она эюрядир. Аьлыма айры щеч ня эятирмядим. Ня гядяр сорушдум, нолуб, динмядин, бир кялмя демядин. Юзцнц машына вердин, узандын. Эюр нежя учунурдун ки, лярзян машыны да титрядирди. Истяйирдим гачам, дохдур – тяжили-йардым чаьырам, дедин, баьа сцр. Машаларыны машына йыьдым, дцймяляри басыб гыфылладым, эюзцмцн бири дя щямишя далда олду ки, яши, бу залым мыхла дедикжя мыхлайыб, пийандыр. Гарана ай дейинмишям – зортланмышам ща!.. Саман сянин дюйцл, саманлыг да сянин дюйцл, ай сяфещ? Щяр шей мцфтя оланда кцпцня эирярляр?! Црякнян зарафат олар?! Демирсян дайанды?! Ички ня гядяр адам юлдцрцб – вахтсыз! Ахшам эцпяйиб йатыб, сящяр чаьырыблар, дурмайыб, бахыб эюрцбляр эедиб. Йох, гардаш, сяннян мянимки тутмаз! Щяр шейин щядди вар, бир адам ки, щяддини билмяди, оннан ня достлуг?! Йумруьуму башыма вурдум, – йаваш йох ща, алабабат, о зярбинян кими кяллясиня чяксям бу чякижими – алтындан саламат чыхмазды, – дедим, ай ахмаг, эюр юзцнц кимя тай елямисян, юз жанынын гядрини билмяйяннян сяня ня щарай?!. Башыны бойнуну крантын алтына вермяк истяйяндя, еля бил дилин-задын йох иди, мяни о йана итялядин, о бахышы мян индийя кими щяля щеч кясдя эюрмямишям. Эюзлярин баьырырды, чыьырырды, адамын йахасындан йапышыб еля сиркяляйирди ки, дейирдин башын бядяниндян гопуб о йана, ялянэям дя бу йана эедяжяк. Еля бил кефли мян идим, кющня жянэавярляр кими галада-галачада йатмышдыг, цстцмцзц гырх гулдур алщаалдайды, сян мяни айаьа галдырмышдын, башым бядяниндя дурмурду, шилляляйирдин мяни шаппашап, цзцмцн эюйняйиня йорьун, тох, гожа юкцз тяки йатмыш бейними гамчылайырдын. Сянин эюзлярин эюр ахырынжы дяфя нежя чыьырдыса, о сящяр безопасныйнан дюням-дюням газыдыьым, цзцмцн тцкляри бир гарыш узанды, щяр телимин ужу да йахшы шишлянмиш бир пайайа дюнцб башыма чалынды.

Аьзыны сюйкядин кранта. Мяним щовузум сян ичдийин гядяр су тутмур. Щисс едирдим ки, бу ички-мички йаньысы дюйцл, цряйин одланыб, жанын йаныр, саггыз кюзцня дюнмцсян, юзцн ичиндян кцллянмисян, сяни су-му сюндцря билмяйяжяк...

Ялямгулунун сюйлядиклярини Бащадура бир няфяся даныша билмядим, беш-алты кялмядян сонра боьазым, дилим-додаьым нежя гуруйурдуса мяня еля эялирди ки, нитгим, сясим орда жызщажыз йаныр, кцл олур. Ики-цч гуртум су ичирдим, онун да биринжи гуртуму хиртдяйимдя санки поггапог гайнайырды.

Бащадур сюзцмц биржя дяфя кясмяди, ахыражан сябрля гулаг асды.

– Гардаш, – деди, – чох тящлцкяли ишди. Она эюря йох ки, тутуларыг, щярямиз беш-он иллик мязуниййятя чыхарыг. Она эюря ки, пис маддядир. О маддяйнян йатыб эялянлярдян алты-йеддиси вар комбинатымызда, икиси бизим сехдяди, бири лап мянийнянди, алям данышырлар. Приступны мирдя беляляриня бигейрятляря бахан тяки бахырлар. Бу еля бахмаг дюйцл е, сяни эюряндя цзцнц чевиря, салам вермяйя, саламыны алмайа. О дямир закон башланыр КПЗ-дян, сонра камердян, сонра да ютцр калона. Камердя туалетин йанында бир «гушхана» дейилян йер олур, салырлар ора, ордан да бу йаннара чыхмаьа ижазя вермирляр, эетмяйя биржя йолу галыр, о да «Северя». Ялини чюряйя, габ-гажаьа вура билмяз – мундардыр. Бахыр нежя камеря дцшцр. Камер вар ки, тамашалары эежя саат он икидян сонра башланыр. Щяр эежя бир дяфя дюйцлмялидир,  бир адамы юзц дя ян йекясини, ян аьырыны бойнуна миндириб бир-ики саат эяздирмялидир, бу вахт мясяляси дя асылыдыр шефин эюстяришиндян. Цзцнцн бир тяряфини гырхырлар, башынын да бир йаныны газыйыб аьардырлар, айаг бармагларына салафан сигарети чякдирирляр. Айаглары йаныр – диллянмяйя, чыыьрмаьа ихтийары йохдур, щай салды – даща пис, бу, иш вермякдир, назор чаьырмагдыр, беля оланда он-он икиси тюкцлцр цстцня, баш-эюзцнц язишдирирляр. Онун гашыьы да, габы да нишанлы олур. Нишанлы габ-гашыьа пис адлар гойулур, ня гядяр приступны мирдяди, о адам лап язялжя, щара эется, буннарнан таныныр. Щансы калона эюндярился, хябяри дя далынжа – ксивалар йазылыр, бцтцн приступны миря елан олунур... Гардаш, онларын юзляриня дя гулаг асасан, онда эюрярсян ня данышырлар. Адамын йадындан срок-зад чыхыр, дейир. Дейир, дюзмяйиб юзцнц юлдцрянляр дя олур. Щяля башларына няляр эятирирляр, айыбдыр, чох айыблыдыр, мян даныша билмирям. Мян бунлары сяни горхузмагдан ютрц демирям. Дост йолунда боран олар, гар олар, юзцмдян ютрц дя данышмырам. Ики юмрцм вар бири оралыг ола, бири дя буралыг? Юзц дя билирсян щюкцмятин эюзцндя дя нежя сяфещ статйадыр?! Паталоку йа он беш ил, йа да эцлля. Директор гызыдыр, обйектив бахарлар. Щяр шейин дя ки, цстцня «обйективлик» дцшдц, ганунун эцжц ня гядярядир, о гядяря дя чатдыражаглар.

– Сян дя Ялямгулу кими мяслящят эюрцрсян?

– Бундан савайы хилас йолу вармы ки?

Бащадур йумруьунун бирини столун кцнжцня еля чырпды ки, сцфрядя ня вардыса щамысы щоппанды, столун гылчасынын да бири гумлуьа йериди. Чюряк бычаьыны яйди, ики гатлады, истяди столун кцнжцня гойуб йумруьуйла гоз кими сындырсын, елямяди, дурду, дахма иля диррийин арасындакы жыьырда о баш-бубаша эедиб-эялди. Айаглары щара дцшцрдцся ора басылырды, еля бил щямишяки аьырлыгда адам дейилди, чякиси ики-цч о гядяр артмышды. Ялляри дя эащ гылынжланыр, эащ йумагланыр, эащ да синяси цзяриндя яникляр тяки боьушурду. Ахырда да цстцмя еля йерийиб эялди, дедим, мяни палчыг кими жыьнайыб кечяжяк.

– Сян отур бурда, – деди, – эюзля мяни. – Чох пис бир сюйцш сюйдц. Эцлцмсцндц. Мат галдым ки, баш кясмяйя, бойун вурмаьа цлэцждян ити балтасыны галдырмыш жяллад нежя эцлдц? Яллярини гошалайыб алнындан ашаьы ендирди, чянясиндян ютцрцб динди: – Ялямгулуйа бир салават чевир – Аллащ ирямядя ит елясин. – Йеня бир сюйцш. Амма бу сюйцшц чохмяртябяли иди. Цзцнц йеня язялки гайдада йуду: – Онун Миласына да бир салават! Аллащ юлдцрмясин, дири зарынжы елясин. – Сонра да кянд моллалары тяки «Яссалат!.. Яссалат!..» дейя-дейя эедиб машына минди. Йарыш миниклийи кими биржя гыжылтыйла эери гачырыб йола чыхартды. Иряли сычраданда дал тякярлярин щяряси дала бир кцряклик гум галдырыб атды.

Бащадур эедяндян сонра нежя йорулдуьуму, язаларымын аты-улаьы ачылыб юрцшя бурахылмыш арабанын гошгу гайышлары кими бошалдыьыны, отурмаьа щейимин олмадыьыны дуйдум. Галхыб дахмайа кечдим. Бащадурун чарпайысына узандым. Эюзлярими йумдум. Зещним айдынлашмаьа башлады. Ялямгулу иля ачылан эцнцмц юзцмдян кечиря-кечиря бура эялдим Бащадур хяйалымдан силинмяди. О, хатирямдя щям гязябли, щям дя севинжли тябиилийиндян дя артыг бир эюрцнянликля жанланды. Истяр-истямяз зякам мяним бу щалымда эюзлямядийим бир гочаглыгла ишлямяйя эиришди, ики суалын жавабыны ахтарыб-тапмаьа башлады. Бащадур она эюря ясябиляшдими ки, дюрд кюрпяли Эцлнарянин бу йандан ачылан бяхти баьланырды? Ондан ютрц севинмядими ки, «шейтан-гатыьыны» даьытмаьа бир чаря тапмышды? Бу нежя янжам оларды? Адижя бир фящлядя о гцдрят щардан ола билярди ки, «вязифя – пул, пул-вязифя» адлы бир-бирини тамамлайыб мющкямлянмиш ещтишамы сарсыдайды. Бу, гумун гайайа дяймяйи олмаздымы? Бу ики ширин арасындан Бящрамэур кими таж эютцрмяк мясяляси олсайды, аьлым кясярди. Бу, ганун-гайдаларын иши мцщафизлийинин о тяряфиндя, о тайында сахланмыш бир тящлцкя иди ки, юзцнц чайына атсан – апарарды сяни, юзцнц йелиня вурсан – учгунуна, учурумуна саларды сяни, торпаг, даш ахынынын алтында галардын.

Йата билмядим, дурдум, кечян дяфядян галмыш йарым шцшя араьы башыма чякдим, сярин су кимижя гуртагурт ичдим, дедим гой кейляшим, гой башым эижяллянсин, биржя жанымы щяряси бир дцшмян кими йахамдан йапышан, мяндян жаваб тяляб еляйян бу щяйасыз сорьу-суалларын сыртыг цзцндян гуртарым. Тярсиня олду, пялянэя дюндцм, юз гяфясимдя чырпындым, Ялямгулу иля танышлыьымдан башланан эцнлярими гарьы-гамыш кими гылынжлайыб, гырыб-тюкмяйя башладым, юзцмя йол ача-ача эялиб бу аныма-дягигяляримя чатдым, бу мягамда гылынжым да коршалды, голларым да бошалды – янэялин ян йекясини гаршымда-габаьымда эюрдцм, эюзцм гамашды, юзцмц ян нящянэ даьы сюкмяк шювгц иля эялмиш эижбясяр гарышгайа охшатдым.

Бащадурун асгыдакы кющня кюйнякляринин бирини эютцрцб чырпдым, башыма бялядим; бу сцни эежямдя юзцмц юзцмдян алыб атмаг, аздырмаг истядим. Йыьсан щамысы бир гоша овужу долдурмайасы бу зцлмят гятряси сандым ки, дярин бир дярйадыр, онун дибиня дцшмцшям, ордан да щараса, щансы чыхылмазлыьа йуварланмагдайам. Жялд галхдым. Нежя тювшцйцрдцм, еля бил, доьрудан да мяни чякиб апаран о юлцмдян хилас олмушам. Щяля бу тювшяйим кясилмямиш Бащадур эялди, мяни гужаглады:

– Тябрик, гардаш, тябрик! Победа! Солйут!.. – Мяни тялясдирди: – Тез ол, мин машына!..

Гапыны гыфыллады.

Юзцнц машына атмаьыйла ону йердян эютцрмяйи бир олду. Машыны няр-няр нярилдятди, сцрятдян сцрятя кечди. Гябуледижини ачдыни. Орда «ай дяли жейран...» дейилдикжя чыртыг чалды. Биз баьларын арасындан ана йола чыхщачыхда:

– Сян кеч эери, – деди, – узан орда... билмяк олмаз... Бирдян эялялляр. Аталарына еля од вурмамышам сяни ахтармайалар. Бялкя дя ахтармазлар... щал мяндяди, эяряк итям, тапылмайам... гуйруьуму яля тез вермяйям... Ай дяли жейран, мян сяня щейран!.. Итмяйим дя эяряк чох чякмяйя, сяни бир йердя дцшцряннян сонра эедям отурам «хан сарайымда», мяним йазыг ряиййятляримин ярзи-щалыны динлямяйя. Иши дцшдц – зялилллийи, шяляси архасына дцзялди, дянлийи долду – ялиллийи эюрцнян бядбахт щямжинслярим, мяним кюкцбир гол-будагларым! Ясрдян-ясря, гяринядян-гяриняйя гарын эятирян гощумларым! Сясиндян, эюзцндян гарын ийи эялян, бириня  йахынлашанда, биринин цзцня эцляндя аьзыны бош гарын аьзы кими ачан достларым, мяним гарын щамбалларым!

Мяня бир дяфтяр верди. Юз гялямини верди. Машыны дянизин еля бир сащилиня йахын сахлады ки, бурда биржя адам да эюзя дяймирди, цзц нефтли, мазутлу сызга сулар цзцнц мазут, мазутлу тахта гырынтылары тутмуш, ийли-цфунятли дянизя ахырды. Сащилдя, ляпядюйяндя биржя щцндцр гайа варды.

– Эет чых о гайанын тяпясиня, – деди, – отур орда, дяфтяри гой дизинин цстцня, Ялямгулуну таныйан эцндян башына няляр эятириб щамысыны йаз! Ахырда да бу гурьу-кяляйини йаз! Йаз ки, сяни шяря салыб биабыр елямяк истядийиня эюря юзцнц дянизя атырсан! Ахырыны бир аз тутарлы, тясирли йаз. Эуйа бир белясини дя йазыб мяним баьымда гойуб итмисян, тапылмырсан, мян дя она эюря... щя... Щя!.. Эедиб беля демишям. Юлдц айаг цстя. Ня гядяр чаьырды – гайытмадым. Билирям ки, бу саат мяни ахтарыр, ахы сян юзцнц юлдцрмцсян, йаздыьын да мяндядир, прокурорлуьа веряжям – эетди е, эетди итулайана! Йахшы газдыр дцшдц ялимя, щям сянин жанын гуртаражах оннан. щям дя кефинжя йолажам! – Йеня чыртыг чала-чала охумаьа, йериндя динэилдямяйя башлады: – Мяшяди Ибад, Мяшяди Ибад, хош эялиб бизи шад елядин... А киши сян юл, бу, сян юл, сян пулу мяня верэинян эюр сяни нежя шад елярям!.. Аллащ сяня мин рящмят елясин Цзейир бяй!.. Щя, дцш эет. Мян эялмяйинжя щеч йана тярпянмя. Йягин ки, оннан бир эялиб тапажайыг сяни! Бизи тез эюрсян дя юзцнц эюрмямязлийя вур, гурдалан юз дяфтяриндя. Мян голундан тутанда да, – гяфилдян йапышажам, – дянизя доьру дартын. Бярк дартынма ща, бирдян ялимдян чыхыб дцшярсян дянизя, мазута буланарсан. Ди щайды, сяня мцвяффягиййят, мяня дя мисилсиз гялябя!

* * *

Анам мяндян сорушду:

– Эцлнаря кимди?

Донухдум.

Бабам цстцмя гяфил дцшян  йцкц эютцрмяйя башлады:

– Демирдими мяктяб йолдашларыннан щансыса института «беш» ала-ала гябул олунуб. Йягин, йухуда эюрцшцбляр... Бу да охумаг щявяскары...

Бабам щям дя мязяммятля дюйцрдц мяни, она эюря ки, бу нечя айда ялимдя китаб эюрмямишди. Щяр йараьы цстцндя олан (бунлары анам щазырламышды, бизим аиля-мяктяб щейяти цчлцйц тяряфиндян бяйянилмишди) столун архасында биржя дяфя дя яйляшмямишдим.

Атам диллянмяди. Бабам «щарайчылыг еляйиб» мяни онларын ялиндян аландан сонра ата-анамын ня ихтийары варды тязядян гызышсынлар, тязядян жошсунлар, йа да щейфлярини щачанса алмаьы фикирляшсинляр. Амма алтдан-алтдан бахдым ки, кишилярин эюзцндя анамын бахышлары вар, ана мцшащидяляринин сюйлямяляри вар, ижлас еляйибляр, мцзакиря ачыблар, гярарлары да щазырдыр – бу «Эцлнаря» мясяляси онлары тяшвишя салыб.

Бизим мяктябин мцяллимляри тез евлянмяйин ялейщиня идиляр. Таныдыглары йадларын, гощум-гоншуларын еля мцстягил ювлады йох иди ки, юз «азадлыг-аьалыьында» гупгуру кцляш тайасы тяки бирдян од алмасын, биржя йанымла ожаг башына эятириб чыхартдыьы «сонасы» айларла тцстцлянмясин, боьаз эюйнятмясин, эюз йашартмасын, щамынын хирттяйиня хяфянякли-юскцрякли бир азар баьламасын. Сонра да о тяряфли-бу тяряфли мящкямя эет-эяли, ев-мцлк давасы-иддиасы, бир ейван-айнабяндли ики отаьын арасынын кясилмяси, ен-узуну беш аддым щяйятин бюлцнмяси, бундан бу йана да зибил, су давасы, онун радиону ужадан охутдуьуна, ахшамдан сящяряжян «жаз-маздан» чалдырыб башынын додаглары гырмызы бойалы, папирос чякян гызлы, саггал бурахмыш оьланлы дястяси иля дцнйанын щяр йеринин бир йоьунбоьазыны баьыртдыгларына, юзляри дя дяли кечи кими дик-дик динэилдяйиб дамы-дашы тярпядиб титрятдикляриня эюря «бирэя йашайыш гайдаларыны поздуглары» барядя яризя-шикайят... Мящялляляр дюнцрдц тарихи абидяляря, гядим мемарлыг нцмуняляриня, яризя-шикайятляр йериндя йохламаг цчцн дястяляр эялирдиляр. Беляси дя олурду ки, бабасы да, бабасынын бабасы да даш гойуб, кцл тюкцб биняляндийи ата йурдундан кюкцндян гопарылырды – биржя од мин илин гурмасыны биржя айда йандырырды. Ады да олурду «хасиййятимиз тутмады».

Ата-анамын «ялавя мяхяз» бюлмясиня чинляйиб йыьдыглары, юзляри дя щярдян бирини-икисини эютцрцб щансы сяфещлярися нишанладыглары, орадан юз дяфтярляриня-эцндяликляриня кючцрдцкляри, ижмалларда истифадя етдикляри китаб-китабчаларын щамысыны охумушдум. Щямин сящифяляр мяндян ютрц даща бюйцк мараг кясб етдийиня эюря жцмля-жцмля язбярлямишдим. Щяр охуйанда, щяр язбярими цряйимдя бир дяфя тякрарлайанда онларын щяр жцмлясиндян тязя бир дцйцн ачмышдым. Щамысы да «кечид дюврц» адлы бир цмуми башлыьын алтында эедирди. Алимлярин, мцтяфяккирлярин елми-нязяри ясярляри, йа да щяйат щягигятиня ясасланан бцтцн бу эерчякликляр цзяриндя гурулан педагог мцлащизяляри иди. Яксяри дя буну «тящлцкяли йаш» адландырырды, мцяллимляри, валидейнляри эцжлц нязарятя, жаванлары бу «кюрпцдян» кечирмяйя щазырлайырды.

Мян инди чох йахшы баша дцшцрдцм ки, щяля о бярядян кечмямишдим, о «кюрпцдя» идим, йашын, щиссин йахшылыьына-пислийиня бахмадан щяр шейи юз жанына тез чякян – башгасынын эюз йашыны гуруда-гуруда эцлдцрцб юзцнц аьладан каьыз туташлыьындан ютмямишдим. Бир чынгы, бир цфцрцм йел бяс иди мяня. Бабамэили горхудан да бу иди.

Онларын цчцнцн дя цстцмц бирдян алдыглары эцнорта о ахшамын, о эежянин сабащы иди ки, ондан язялки гаранлыг гарышанда  ишя йарым саат эеж чыхмышдым. Эедянлярин дя, эялянлярин дя сел ахыны кясилмишди. Эюйлярин сяссизлийи, кимсясизлийи гаранлыгларла йеря сцзцлмцшдц. Сехлярдяки дязэащлар ишя дцшмядийиня, ишчилярин «заправка Полный бойевой готовности» адландырдыглары нювбядяйишмя арасындакы кичик щазырлыг фасиляси гуртармадыьына эюря сцрц-сцрц маллары-гойунлары дири-дири удан, щязм едян, щяр йанда бир эурулту, бир нярилти иля динян, данышан нящянэ комбинат щяля дя йатырды, щяля ойанмамышды.

Комбинат тяряфдяки ачыг гапыдан киминся бойландыьыны дуйдум, чцнки синялийя сярялянмишдим; башымы голларымын цстцня гойуб цзцмц чюл гапыйа сары чевирмишдим, отурмаг, эязмяк мяни йоранда гуршагдан йухарымын аьырлыьыны бу тахтайа салырдым.

Дикялиб дюняндя Эцлнаряни ичяридя эюрдцм.

– Халидд? – Ялляри иля йанагларыны хышмалады. Юзцнц биржя аддым иряли атыб дайанды, еля бил ону мян эюрмядийим бир манжанаг синясиндян вуруб эери тулламышды.

Бащадур мяня данышмышды ки, Ялямгулу «сян йаздыьын дяфтяри» мяндян алмаьа эяляндя ялиндяки гязет баьламасына бахдым, о саат алныма вурдум эюрдцм хырда-мырдадыр. Еля гяпик-гурушла беля базара чыхарлар?! Юзцн юлясян, «пярсянэини» дя дикжя гойум баш дашынын йериня, юзцнц дя тярсиня – кялля чархы тяпяси торпагда, йармажалары эюйдя... Фил кими бир оьул юлдцрмцсян, сянин гыргырынтына кюря батырым онун ганыны?! Онуйнан чюряк кясмишик, чюряк тутар мяни, юмрцм бойу зялил оларам, ушагсан?!. Юлцмцндян йапышмасам, гыздырмайа разы оларды щеч?! Дцнйанын гурдуду, о дягигя щяр шейи щесаба вурду, эюрдц дяфтяри апарыб бабана версям дцнйанын юзцнц дя юзц аьырлыгда, гызыла-брилйанта чевириб ятякляр-жибляр, буфетляр-сандыглар долдурса да ня хейри, эедяжяк. Комбинатымызын гочусу бир зарымаг зарыды, бир йалвармаг йалварды даща ня дейим?! О, ендикжя мян галхдым, дурдум эюйцн йедди гатында! Щамысында да сюйя-сюйя, комбинатда да, шящярдя дя пислийи кечян (беляляринин сайы-щесабы вар?! ) адамларын щамысынын щейфини ала-ала! Беля залымлары йалвартмаг мяня ляззят верир. Ай кеф чякдим а!.. Юмрцмдя беля кеф чякмямишдим. Деди, «эедим эеня эятирим». Дедим мян щаггы нащагга, милйарда да сатмарам». Амма цряйимдя: «йыьдыьыны щансы эцнцня сахлайырсан, ай анасынын оьлу, вермясян жаныны гуртара билмяйяжяксян, боьазын чатыдады ки, чатыда!»

Ялиндякини машына гойду, эюрмязлийя вурдум юзцмц.

Деди:

– Эялирям индижя.

– Эялмя, – дедим, – эедиб бир дя ахтаражам Халиди, дейирям, жан ширинди, бялкя юзцнц дянизя атаннан сонра парпылайыб, бир дяфя цзя чыхыб, чыьырыб, буну да ешидян-эюрян олуб, юзцнц суйа вуруб чыхардыб гыраьа. Аьыз-бурнуна су долуб, бищалдыр о йахындакы балнисаларын бириня апарыблар... Саь олса да кечмяйяжям бу ишин цстцндян, чцнки сян мяни дя шяря салмаг истямисян.

Деди:

– Эюзля мяни, эялим, бир эедяк.

О эяляндян машынын цстцндя йаландан гурдаланырдым, оьрудан-яйридян ютрц ямял дцзялтмишдим, секретини ачмасын, дялиди тярпяня?! Дилим данышырды Ялямгулуйнан, юзцм ялляширдим, нейнирдим хода эетмирди машын. Эуйа буна бянд идим, ходланса бир дягигя дя галмаздым бурда.

Машын, о гайыдандан он дягигя сонра хода дцшдц, ялляримин йаьыны да йумадым, еля-беляжя силдим. «Мян бир санийя вахт итирмямяли идим, гуш олуб учмалыйдым, сащилляря, балнисалара, ахы, биз чюряк кясмишдик, щям дя Ялямгулуйа щисс елятдирмямяли идим ки, бурда гурьу вар; бу кялякля щям жанымызы гуртарырам, щям дя газанырам, бу донуздан гянимят тцкц чякирям...»

Мян евин гапысыны гыфылламаьа эиришяндя кющняни дя, тязя эятирдийини яли-биляйи мян чям-хям еляйя-еляйя басдыьым гапынын арасында гала-гала ичяри атды.

Гыфылы баьлайандан сора билирсян нежя бозардым онун цстцня, нежя боз дилляндим?! Дедим, юзцнц сатырсан дейясян, мяни сатын ала билмяйяжяксян!..

Маладес, гардаш! Беля чох жидди роллары йалныз вя йалныз сяня тапшырмаг олар. Сящня фяалиййятинин илк тамашасындан сцбут етдин ки, бюйцк, чох бюйцк истедада малик бир жавансан. Сянин парлаг эяляжяйин вар. Сян бу ужсуз-бужагсыз сянят кящкяшанында сюнмяз бир улдуз кими парлайажагсан! Сяня сянятин бу чятин йолларында даща бюйцк мцвяффягиййятляр, тянтяняляр, даща ужа зирвяляр арзулайырам вя бяри башдан сарсылмаз бир инам-етигадла дейя билярям ки, сян буна наил олажагсан!

Ещ!.. Билирсян машыны щаралара сцрдцм?! О да дабан-басды мяним далымжа! Эюрмядийим ня гядяр йерляр эюрдцм. Машыны бирдян учурурдум, гарышыглыгдан, долашыглыгдан ох тяки сцздцрцб кечирирдим, дала эцзэцдян бахырдым, эюрцрдцм яжлаф цзцлмцр мяннян, тозумда, тцстцмдяди. О сяни ахтармырды е, мяни эюздян гоймурду, фикирляширди ки, щирсли башда аьыл олмаз, дяфтяри апарыб верярям бабана! Бабанын да ки, ялиня дцшдц бу, она Зевсин дя эцжц чатмаз, Ялямгулу годуглугдады...

Сяни беля билмирдим, гардаш, сян ня йаман эцжлцймцшсян!.. Я, жанын щаггы сахлайа билмирдим е, сяни. Эцлмяйим тутурду сян беля елядикжя, бир аз да бу бошалдырды мяни. Амма мян дя пис усталыг елямядим ща!..

Гурьумузун габаьыны демирям, мяним довшан кими йата-йата эедиб сяни гайанын башында гяфилдян гужагламаьымы дейирям. Сяня дя маладес ки, юзцнц бизи эюрмяйян тяки тутдун... Ялямгулу сяни мяним ялимдян алыб, – дцнйанын няйи кими дейим, – ят харалына бярк-бярк сыханда, гайадан бу гыраьа дыьырлананда да бурахмайанда, жанын щаггы, юлдцрцрдц мяни эцлмяк. Сяня йалвармасам, ажыгланмасам, ора-бураннан йапышмасам даьыдарды ичими бу эцлмяк... Нежя йалварырды сяня: «Башына дюнцм... Аьрын алым... Гурбанын олум...» Сорушан олмасайды нейнядин буну, инан ки, дуз кими йалайыб итирярди сяни...

«Хан сарайынын тохунулмаз сярщядляри дахилиндя» гарачылыг еляйиб сясими галдыранда Эцлнарянин юскцрмяйини ешитдим. Бир дяфя дя йох, лап чох! Хасиййятиди, цряйиня бир балажа ки, хоф дцшдц, боьазы тутулажаг, амма мяня еля эялир ки, гапымын аьзынажан эялиб, бязи сюзляри чалыб гулаьы. Биз ишя эяляндя дя юскцрцрдц ешитмирдинми? Сяни эюрдц йанымда, она эюря эялиб сорушмады.

Эцлнаря инди билмирди мяни дири эюрмяйиня инансынмы, инанмасынмы, аьласынмы, эцлсцнмц. Аз галырды юзцнц цстцмя атсын. Мяним юзцмя дя еля эялирди ки,  дирилмишям, щяйата гайытмышам, дцнйанын дойулмазлыьындайам.

Мян галханда о да мяня тяряф учду...

Бизим щяр шейимиз «ади»ликдян башланмышды, «ади»ликдя дя галмышды. Бу щямишя дя яйин-башымызда, айагларымызда эюрцнмцшдц, щара эетсяк буну юзцмцзля эяздирмишдик, биз «ади»ликляр нцмуняси идик.

Мяктябя эялян ушаьын щяряси дя бир ев, бир аиля «кичик дювлят» иди. Бу «кичик дювлятляр» арасында достлуг да олурду, тоггушмалар да! Еля о вахтлардан да мяня еля эялмишди ки, шяхси машынларда эятирилян, апарылан тай-тушларымын, мяндян бюйцк-кичик ушагларын ата-аналары «бюйцк йерлярдя» ишляйирдиляр, мяважибляри чохдур, йохса онлар бу гядяр пулу щардан аларлар, бир беля артым-артыглыг еля шейдирми бир эюйцн алтында, бир йерин цстцндя йашайан,  щамысы да «инсан» сайылан адамларын гапыларыны юзц дюйцб ача, Аллащын эюндярдийи бир бяхт, бир гисмят кими, бир алын йазысы кими ичяри эириб сянинки ола, дяббялямяйя, нежялийини айырд елямяйя щаггын-ихтийарын да чатмайа.

Мян бу фярги, нисбяти биринжи синифя эетдийим биринжи эцн эюрмцшдцм, еля щямян эцнцн ахшамы да бабамдан сорушмушдум:

– Щамы бярабяр дейил?

– Барабарды.

– Пуллары да бярабярди?

– Йох, пуллар барабар дюйцл.

– Нийя баба?

– Аз ишдийян аз, чох ишдийян дя чох алыр. Тящсилин дя алиси вар, ортасы вар, ортайнан алинин гарышыьы вар, стаж мясяляси вар. Артымларын чоху да буннарданды.

– Анам-атам тяки орда мяллимляр дярс дейилляр, юзляри дя, ушаглары да машыннан эялиб-эедилляр...

Бабам дярин гуйудан долу су габы кими дартдыьым мцлащизя-мцгайисялярими тез кясмяйя чалышмышды.

– Бялкя кющнядян-заддан галмалары олар. Биринин арвады бюйцкдц, биринин яри.

– Баба, сян дя онлардан йекя, бюйцк олмамысанмы?

– Мяним дюврцмдя машын йох иди, бала, алардым. – Бабам кюксцнц еля ютцрмцш, телими еля сыьалламышды ки, яли дя, няфяси дя башымын цстцндя бир хязан кцляйи, бир хязан йарпаьы кими чырпынмышды. – Дур, гурбан олум, дур, йазыны йаз, китабыны оху. О дяфтяр-китабларын илдян-иля чохалажаг, галынлайажаг, аьлын да, камалын да оннар кими... еля биликляняжяксян ки, мян сяндян сорушажам, баласы, филан шейин сямти-йюнц нятярди, филан шей нийя беляди?

Бюйцкляримин икиси дя бизим мяктябдя дярс дедикляри цчцн ушагларын бюйцйц дя, эцжлц-зорлусу да, щавалы-давалысы да мяндян чякинирдиляр, бу да ян чоху атама эюря иди. Мяктябимиздя атам бойда киши йох иди, йекялийи о йана дурсун, дюйян, ажыгланан дейилди, бахышы варды ки, адамы мянэяняйя салырды, сыхыб суйуну чыхарырды. Атам тяняффцслярдя мцяллимляр отаьына эирмирди, эюдяк, гара мцштцйцня пара сигарет тахыб щяйятдя биржя йердяжя дайаныб чякирди. Сигаретин кютцйцнц ешикдяки зибил гутусуна атан кими дя зянэ ичяри вурулурду. Щцняри няйди бир ушаг о бириня зор елясин, бири диэярини итялясин, ушаг шитлийи иля башга ойун-щянэамя чыхартсын. Атама эюря дя няинки мяня тохунмурдулар, бириндян хябяр алдыьым, бир сюзцмя аз гала хорла щамысы жаваб верирди. Еляси дя олурду ки, мяндян зящляси эется дя йараныр, щамыйа бялли дейилмялини юз ихтирасы, юз кяшфи кими гярибя бир юйцнэянликля йенидян данышырды.

«Кичик дювлятлярин» еля бир эизли сирри-сещри галмырды ки, бу «базара» чякилмясин, бу «базарда» сатылмасын. Мян бу «базардан» щяр дяфя долу эедяндя дцшцрдцм бабамын жанына, ушаг щяйасызлыьы иля онун йаланларыны да чыхарырдым. Сонра баша дцшдцм ки, кишини утандырырам, инжидирям ону. Беля вахтларда биржя сюзц олурду демяйя, ону да юз ичиндян, юз ичинин дя ян узаьындан зорла-эцжля чякиб эятирирди:

– Щяля оху, юйрян, сонра данышарыг. Онда эюрярсян, эюрярсян... Эюрярсян ки, ня вармыш, ня йохмуш. Эюрярсян адама ня галыр дцнйада, адам нядя галыр. Галмаг да вар, галмаг да!.. Йахшылы-пислиди бу да щяр шей кими... Цч йох, икицзлцдц бу да эюрцнянлярин щамысы, жями кими... Йарананнан беляди... Кими тез эюрцр, тез баша дцшцр, кими дя кюрцйц дешиляннян сонра башдыйыр фысылдамаьа... Ня хейри!.. Кюрцк йел вермирся, сюндц ожаьын е, сюндц, гызардыб, зиндана гойуб дямир дюйя билмяйяжяксян... Оху, бала, аьрын алым, йахшы оху, йахшы юйрян, оннары да эяряк сечясян, дурулайасан...

Мян бюйцдцкжя, кичик эюлмячялярдя цздцрдцйцм каьыз гайыьымы ирилядиб дянизляря чыхдыгжа бабамын да тясири, нцфузу артмышды, сярщядлянмишдим, бу онун бизим дярйа дцнйамызда щай-кцйсцз йанан, сюзцнц тякжя юз йашыл, сары, гырмызы ишыглары иля дейян дяниз цзэяжлийи иля йаранмышды. Биз бюйцдцкжя бабамын сюзц, дигтяси азалырды. Дцзлцйя, яйрилийя мцнасибяти, пися, йахшыйа ряьбяти онун бахышлары, цзцнцн ифадяляри иля тяйин едирдик. Бабам еля бир эцзэц иди ки, бизя щяля нечя гаранлыглар архасында йатан сабащларымызы эюстярирди. Ахыр вахтлар эюрцрдцм ки, бабам ишдян гайыдандан сонра, щараса эедир, фикирли эязир, юз отаьына эириб чарпайысына узаныр, щей дцшцнцр.

Анам гапынын аьзындан:

– Ями, – дейирди, – ора бир стякан чай эятиримми?

Бабам хырылдайырды:

– Йох, зящмят чякмя.

Арадан бир аз кечяндян сонра атам диллянирди:

– Дядя, чюряк йемяйякми?

– Щазыр олсун, эялярям.

– Щазырды, дядя, щазырды...

Бабам айнабяндя – «сталовамыза» кечяндя биз щамымыз айаьа галхырдыг. Бабам юзцнцн башдакы йериня кечирди, яйляширди. Сонра атам, ондан сонра анам, ахырда да биз отурурдуг. Бабам ялини чюряйя узадыб «бисмиллащ» демяйинжя бизим донумуз ачылмырды.

Чюряк-хюряк йейяндя, чай ичяндя данышмаздыг, «эцнащ» иди. Бабам бизи беля баша салмышды ки, бу «эцнащын» башга шейлярля баьласалар да бурда дини бир шей йохдур. Бу, сянинля бир сцфрядя шам-нащар еляйяни юзцндян ийряндирмякдян ютрцдцр. Лоьма аьзында данышарсан, эцлярсян о биринин габына бир зад сычрайыб дцшяр. Щяр кясин мундары юзцня тямиздир, амма сянинки онун, онунку да сянин цряйини аьзына эятиряр. Сцфря цстцндя данышмаг да олар, эцлмяк дя, анжаг кяряк буну дяйирманын шаггашаг цйцдян вахтына салмайасан. Бу, сцфря ганажаьыдыр, сцфря ядябидир, сизин тязя дилинизля десяк – сцфря мядяниййятидир.

Бабам гоймазды чюряйин ян хырда овунтусу да дцшцб йердя галсын, эютцрцрдц, эютцртдцрцрдц, сярчялярин «йемлийиня» – айнанын дабанына йыьдырырды. Дейирди, чюряк йаман шейдир. Чюряйин олмады – касыбсан, зялилсян, кишисянся кишилийин, арвадсанса арвадлыьын олмайажаг. Машын йатды, дайанды – бензини гуртарыб –  чюряйи йохдур, онун да чюряйи будур. Аьаж гуруду – сусуз галыб – чюряк йемяйиб ня вахтдан бяри, онун да йемяйи белядир. Дцнйада жанлы дейилянин щамысынын юзцня мцнасиб бир рузиси вар, юлдцрмяк истясян тцфянэ-тапанча лазым дейил, чюряйини кяс, йашамаьынын тяряфдарысанса – йемини-йемяйини бол еля. Аьаж аьаждыр ки, йахшы гуллуг еляйяндя тез йекялир, мейвясинин чохлуьундан савайы да бар бящряси шякилли олур, дадлы-тамлы олур. Инсан аьаж да дейил жаны битдийи йердя ола, кюкц аздан-чохдан бир шей эятирмяся дцнйайнан худащафизляшя. Инсан аж галды – юзцнц вуражаг ора-бура, аж гылынжа чапыр юзцнц. Чюряклилярин, тохларын, алты-цстц йыьымлыларын синяси эцлцшля долу олур, онларын фярсиз сандыгларынын аьламаларына бунларын эцлмяйи тутур. Тоха гям кядяр дя зор еляйя билмир. Чалыш чюряйин олсун, чюряк йаман шейдир. Бу да щалал! Щяря бир котан гайышыдыр, билир ня чякир, билир о чякмяйиня ня дцшцр, дцшяри ня гядярдир. О чякмяк дя юзэядян алдыьын шей дейил, жящянням, ня эедир баьдан эедир, юз жанындыр. Гар, йаьыш йаьмайанда, щавалар гышда да, йазда да чох гураг кечяндя булагларын гуруйаны да олур, юз йатаьына сыьышмайан чайлар бахарсан ки, одур е, дярянин дибиндя аьлайыр юз эцнцня. Адам онда аьлайыр ки, гайышлыгдан йарымыр, чыхыр гайышлыгдан. Кишинин аьламаьы мцсибятдир. Киши ки, аьлады, демяк, ня иляся видалашыр, силир жанындан о ана гядярки жаныны, айры щава эютцряжяк – бир иш вахтынын арасындакы фасиля кимидир бу, ахшамлыьыны, сабащлыьыны дцшцнмялидир: ушаглары йцйцряжякляр цстцня: «Дядя, бизя ня алдын?» Арвады сорушажаг: «Ня биширим? Ахы... – Арвад ярини сындырмамагдан ютрц беля дейяжяк: – ... йадындан чыхыб, базардан эялмямисян...» Кишинин йадында щамысындан, щяр шейдян чох галан гоншунун щяр эцн биширдийи кабаб ийинин онун балаларыны удгундурдуьу олажаг. Аьлы сярпяжяк. Аьыл ки буйурду – ял гулдур, щара эюндярсян эедяжяк. Щеч демяйяжяк, йийялидир, йапышажаглар сян эютцрян йердя биляйиндян. Бир дяфя: «Олмаз!» Икинжи дяфя бир дя: «Олмаз!» Цчцнжцдя  демяйяжякляр ону. Дейяжякляр, айры шей дейяжякляр. Чюряйин вар? Вар! Евин, яйин-башлыьын нежя? О да юз гайдасында! Даща сяня айры ня лазымдыр, ай бядбяхт оьлу? Чюряк йаман шейдир...

Бабам сон эцнляр «чюряк йаман шейдир» каламыны бир дцнйалыг мцщакимясинин мяшщур сон гярарыны щярдян-щярдян пычылдайырды. Бу кялмяляр онун додагларында ганад-гуйруьу йолунмуш гуш кими уча билмяйиб чырпынан заман ата-анам да, гардашларым да ня дуймушдуларса мяним цзцмя бахырдылар. Дейирдим, бялкя, киши Ялямгулуйнан эюрцшцб, о да алтдан-цстдян бир-ики сюз атыб. Бабама бир щим, бир ишаря кифайят иди, о хырда эюзлцкдян бахыб бюйцк дцнйаны эюряжякди. Ордакы алым-веримдян сюз салса, дана билмяздим, ахы, сонра анамдан алыб сахламаг цчцн Эцлнаряйя вердийим о «шащид» бура эялмишди, эетмишди. Бялкя, Ялямгулу илк эцнлярдян дошаб адына алдыьымын бал чыхдыьыны да данышмышды? Бялкя, сонракы «гырыг-сюкцклярими» анам эюрмцшдц,  бабама о да няся демишди? Анам бунлары нежя эюря билярди? Ахы, йатанда йастыьымын алтына гойурдум, дуранда эютцрцрдцм, йцз-йцз дяжляйир, мин дцзяляняжян айагйолунун тахтапушунда эизлядирдим, сонра ону да Эцлнаряйя верирдим. Буну Бащадур да билирди. Бащадур ися бу яманяти нежя, щарда сахламаьын тящярини юйрятмишди: пул евдя олмамылыдыр. Хатадыр. Бирдян дцшярсян бир яжлафын ялиня, ахтарыш еляр, ахтарышда да айагларын йорьанындан чыхды – юзцнцнкц дейил, онун эетмяйи жящянням, иши аьырлашдырар, бир гулп да бу олар йапышмаьа...

Мян эюрмясям дя билирдим ки, Эцлнаря мяним яманятлярими салафана йыьыр, балажа щяйятляринин щарасындаса йеря басдырыр, о йери дя тякжя юзц таныйыр, бажыларына билдирмир.

Бабамы дяйишян пул мясяляси дя дейилди, беля олса йягин едярди ки, «язрайылла чилинэ-аьаж ойнайырам», мяни орда бир эцн дя гоймазды галам: башымын цстцндя дуруб бир яризя йаздырарды юзцмя, эютцрцб эедярди идарямизя – вяссалам.

Бир истиращят эцнц щамымыз евдя оланда бабам йекя сябят зянбилини бцрмяляйиб гязетя бцкдц, голтуьуна вурду. Щямишяки кими бюйцк базарлыг елямяйя эедирди. Гапыдан чыханда ганрылыб цзцмя бахды, еля билдим дейяжяк ки, эял эедяк, мяня кюмяк еля. Тез галхдым.

– Отур, – деди, – щеч йана эетмя, эюзля мяни.

Бабам эедяндян сонра сцфряни йыьышдыран анам башыны булады.

Бу сящяр эятирилмиш гязетлярин бирини дизляринин цстцндя ачмыш атам да башыны галдырыб цзцмя анам кими бахды.

Ишдян эялмишдим, йухусуздум, йатажагдым. Даща йатамы билярдим?! Амма, щеч олмаса, ата-анамдан адамын эюзцндян сярчя кими дары дянляйян гардашларымдан цзцмц эизлятмялийдим. Бащадур дейирди ки, сянин цзцн телевизор екраныдыр, ичиндя няйин вар – эюрцнцр орда. Щамынынкы белядир. Анжаг айдынлыгда сянинкиня чатмаз! Сянинки айры алямдир. Йатаг отаьымыза кечдим. Цзцмц дя юртдцм ки, мяни щамы йатмыш билсин, диндириб-сюйлядян олмасын. Кирпиклярими ня гядяр бярк гапасам да ишыг щарданса кечир, эюзлярими деширди. Дуруб пярдяляри дя чякдим. Бябяклярим йеня ийнялянди. Цзц цстя чюндцм, дидяляримин даланмасы йеня дя кясилмяди, щисс етдим ки, бу, ишыгдан-гаранлыгдан, чюлцн щеч няйиндян дейил, эюзляримин кюкцндян эялир, цряйимин щяр атымы тиканлыдыр, еля бил щяряси йайдан сцзян охдур, бябякляримин шащ дамарына санжылыр.

Эюрясян, ня ешитмишди бабам?  Щяр дейиляня бахан дейилди, йягин аьлы кясиб, инаныб, инди дя эялиб мяни дар айаьына чякяжяк. Бабамын еля ажыгланмаьы, еля ажы сюз демяйи дя йох иди. Бахышы варды. Бу бахыш мящшяр йели иди – адамын дярисини дабанындан сойа-сойа эятириб боьазындан чыхарырды. Бу бахыш сел иди – адамы юлцмя ращат апармырды, гайалары  вурурду, дашлара чырпырды. Бу бахыш илдырым иди – адамын жанына гызыл илан балалары кими салышырды, ахыр – мягамда яжял иди, бцтцн амансызлыьы иля, бцтцн жяллад гансызлыьы иля гаршында дайанырды.

– Халид щаны? – Ейвандан бабамын сясини ешитдим. – Эетди эязмяйя?

Анам жаваб верди:

– Хейр, йатыр. Ойадым?

– Йох, зящмят чякмя. Дейирям, гийабисиня эирсин институтун. Фярасяти олан орда да йахшы охуйар.

Бу нежя дюнцш иди? Ахы, гийаби охуйанлары «аламязщяб, майасыз инкубатор жцжяляри» адландырырды. Дейирди, дипломлары биликляриндян йекя олур, тойуг кими гыьала чалан хоруздулар, щеч вахт йумуртлайа билмирляр.

Мян мцсабигядян кечмяйяндян беш-он эцн сонра бязи институтларын гийаби-ахшам шюбяляриня гябул елан олунмушду, истядим ишлярими верям, гоймады, деди, тящсилдя бир илин иряли-эерилийиндян бир шей чыхмаз, тялясмя.

Бяс инди арадан ики-цч ай кечмямиш, бабамы юз дяйишмяз гянаят-гятинин ялейщиня чыхаран ня иди?

Ахшам нювбясиндян нечя саат кечяня гядяр дя бу суал мяни дцшцндцрдц. Ара-бяря там сакитляшяндян сонра Эцлнаря эялди. Эежя йорьун дцшмцш нящянэ кими йатмышдым. Тякжя бизим сехляр онун цряйи кими арамла ишляйирди. Дязэащларын сясиндя дя тялясмя йох иди, сябирсиз чырпынмалар ешидилмирди, санки онлары да йуху тутурду, нявясини наьылла йатырдан баба-няня тяки даныша-даныша юзляри дя уйуйурдулар.

Комбинатын щцндцр щасары бойу якилмиш дюрд жярэя шам аьажларынын, бязяк колларынын арасында скамйа чох иди. Бунун бириндя биз отурурдуг. Бизим скамйамыз еля йердя иди ки, ордан баханда мяним кешикчи кюшкцмдян пишик дя кечяндя эюрцнцрдц. Бизим нювбядякилярин щамысыны таныйырдым, гаралтысындан, йеришиндян билирдим ки, кимдир, тярпянишиндян баша дцшцрдцм ки, щарасында ня вар, ня апарыр.

Эцлнаря иля эедиб щямян скамйада отурдуг. Бу эюрцшцмцзцн бир гярибялийи дя онда иди ки, Эцлнаря ичяри эирмяди, дурушу, тярпяниши иля мяни хийабана чаьырды, мяндян габагда йериди, мяндян тез яйляшди. Демяк, тялясирди. Бу щеч дя эюздян-гулагдан узаглашмаьа чалышмаг дейилди, онсуз да щамы билирди ки, биз эюрцшцрцк, нежя эюрцшцрцк. Еля вахт олурду бир кялмя дя данышмырдыг, буна ещтийаж да йох иди.

– Бу эцн бизя бир киши эялмишди, – деди, – дядямин досту! Юзцнц дост чыхды дядямя, амма щеч эюрмямишям. Дядямин юлмяйини дя мяндян ешитди. Чох йекя кишийди, чох зящмлийди. Бажыларым она бир гуллуг елядиляр, бир гуллуг елядиляр ки, та нятяр. Дедим, ай Аллащ, бу ушаглар цзляриня эцляннян ютрц щеч беля олмуйублар, биринжи дяфя эюрдцкляри бу гарагабаг кишинин башына нийя доланыллар? Лап балажамыз – Дилараны дейирям, – кишини чюля чякди, ял-цзцнц йудуртду, чякя-чякя дя ичяри эятирди, отуртду, мяня чай сцздцрдц, мцряббя гойдурду, торт йейянди, юзцнцн пайыны йемямишди, сахламышды, ону эятирди, кишини зорнанжа йедириб-ичиртди. О бойда киши дя онун габаьында гула дюнмцшдц... Мяндян дядямнян анамын нежя юлмяйини сорушду, даныша билмядим, Дилара сюйляди. Щяр шейя фикир верирди, беля айры жцря... Еля бил мяня дейирдиляр ки, сянин бабандыр, Халид, сянин она охшарлыьын чохдур... Эедяндя дя Дилара бяйям ял чякирди оннан. О да гызы гужаьына алды, е... хейли апарды, сонра цзцндян юпцб йола салды, Дилара щяйятимизя эиряняжян далынжа бахды.

Мян нежя севинирдимся эюзцмцн ишыьы Эцлнарянин цзцня сцзцлмцшдц, бу нурда онун кирпиклярини бир-бир саймаг оларды.

 

***

 

Ялямгулу кцряйи йеря вурулмуш пящляван тяки кинлянмишди. Буну йцкцнц «йолаьадан ютцрмяйин хатириня» ачыг-ашкар билдирмирди. Ондан ютрц йцз ил цзц бу йана кюйняйи кясилмяйян зийана дцшмцшдц – щяряси бир буйнузунда атылмалы аьзы йаллы ушаглар онун кими буьанын бойнуну гатлайыб дизляринин алтына алмышдылар, гылынж бычаьы эюзцнцн габаьында аьарда-аьарда ойнатмышдылар. Бу йыхылманын ян пис тяряфи дя о иди ки, «кишинин бцтцн планлары позулмушду» – Эцлйа бир ганлы кюйняк иди, щачанса цзя чыхажагды, рцсвайчылыг щеч, беля шейляр Ялямгулудан щеч ня апара билмязди, она эюря ки, онда абыр-щяйа дейиляндян вардымы беля ряндя алтына дцшяндя дя йонулайды, йаш-щюйцш аьаж кими кясилдикжя аьлайажайды?! Бу, бир тящлцкя иди ки, щяля йатырды, щачанса, щансы мягамдаса айылажагды, Ялямгулунун боьазына илан тяки доланажагды. Икинжиси дя гузуну гойуна гатыб щям мяляртини кясяжякди, щям дя Паханла йезня-кцрякянлийя жаладыьы «ушаг» онун ялиндя олажагды, ачды-ачылажагды, йумду-йумулажагды, биржя илдя нечя «карван» ютцряжякди, щяряси дя бир кися йатырлыг, эцл вцрцб чыхажагды арадан. Бундан сонра онун няйиня эярякди йел вуранда дяряйя, учгуна йыхасы йолда, даь гылынжында эязмяйи. Ады вар, юзц йох, бир иш лазым иди «кючщакючлярдян» эютцрдцкляринин щавасына адам кими башы цстцндя, саь-саламат йейяйди, эяйиря-эяйиря эязяйди, кюпя-кюпя йатайды. Гой бу эедишли дцнйа онун цстцндян кечиб щара истяйир эетсин; гой бунун хязан йелляри щансы йарпаьы истяйир будаьындан гопарыб салсын; гой бу селя кими нежя истяйир йыхсын, тяки сян битилийя дяймясин, сян тикилийя тохунмасын. Аьаж вармы гожалмайа, чцрцклямяйя, ахырда да йел йыхмайа. Йелин йыхмаьы йары шейдир– биржя саь тикяси дя галмыр, баханда папаг салан о бойда гялбиликдян икижя аддымлыг бир кюрпцлцк дя тапа билмирсян, щамысы хыш-хыш, чилик-чилик. Эяряк адам оласан, юзцн юзцнц йыхасан. Адам юзцнц йыханда аьылнан йыхыр, устубжа гойур йеря, язасы-яндазяси дя цстцндя галыр. Бу дцнйанын щяр хырдасында ири бир мюжцзя, сир-сириллащ вар. От олсан гайа башында бит, чох узанма, узаныб Аллаща пай апармайажагсан, эцжцн, бойун кюкцндя олсун. Бичянякдя битсян юмрцн биржя йазлыгдыр, йазын да бир пара айлыьы гядяр. Кярянтиляняжяксян, щяр бичилдикжя башын эедяжяк, жанын эедяжяк. Йердя йекялмяйин бундан савайы да бялалары вар. Бу дцнйада щяр шейи эяряк гырхына-гырх бешиняжян еляйясян, адам о йашда шывырты кими олур, яйилляр сяни, бурахыллар, бурахыландан сонра да гядд-гамятини дцзялдирсян. Еля ки, кечдин яллийя – гарымысан, яйэийя вермя юзцнц, тезжя сынарсан, гожанын сыныьы шикястликдир, шикястликля дя ня гядяр йол эетмяк олар?! Юмрцнцн йаз-йайында бежяр, йыь, пайыз башланар-башланмаз чякил заьана, фысдыг гозасыны цйцт хымыр-хымыр, гышын нежя кечдийини билмяйяжяксян.

Ялямгулу архасыны мяним кими бир «даьа» сюйкямяк, алверини тякжя бу даьла ямин-архайынчылыг ичиндя елямяк истямишди, чцнки мяним дя архамда «пахан» тяки бир даь дуражагды, бизя «эиришян» олмазды, олса да «о йелляр бу гайалардан» щеч бир шей апара билмяздиляр.

Ялямгулунун беля бир дцнйасыны даьытмышдым, мянимля нежя барышайды?! Газ вуруб-газан долдурмаг истядийи вахтда ял-айаьында оландан да ня гядяр итирмишди – Бащадур биржя саатын ичиндя «бу гойундан, бу биржя щейвандан нечя дяри чыхартмышды», щяр дяридян сонра да «бойун топуна бир дяфя тцпцрмцшдц».

Айдын мясяля иди ки, Ялямгулу о даьы синясиндя гоймайажагды, ня йолласа мяня дя, Бащадура да «хырдажа бир щюрмят» еляйяжякди, бизя «бир балажа ял эяздиряжякди».

Буну йадыма Бащадур салмышды. Тапшырмышды ки, щяр йердя, щяр мягамда ещтийатлы ол, диггятли ол, о, еля алчагдыр щяр шей елятдиряр, лап еляжя кцчяйнян эетдийин йердя сяни бир машынын алтына итялятдиряр. Ялиндя эядяляр вар ки, минжя манатдан ютрц йортар бычаьы бу бюйрцндян о бюйрцня.

Бащадур цряйимя бу горхуну-хофу саландан нечя эцн сонра да деди ки, мян сяни евдя эюзляйяжям, мцтляг эял, бурдан биргоша чыхыб эетмяйяк даща, цстцмцздя эюз-зад гойдурмуш олар о йарамаз. Жибиндя хырда-хуруш бешдян-ондан артыг щеч ня сахлама. Эцлнаряйя дя тапшыр ки, бурдан бир грам да шей эютцрмясин, апармасын, о еля наняжибдир ондан бу алчаглыг да чыхар: тутдурар гызы. О да сянин намусун. Йетимляр бирдями йетим галсынлар?! Бизим щеч биримиз йох е, дцнйадакыларын жями дя йыьылса онларын щамысынын истяйи, гайьысы Эцлнарянин биржя ажылы-ажыглы сяси ола билмяз балажалардан ютрц!.. Од олсан – юзцнц йандырарсан, истин-тцстцн о балажалара чатмаз, чцнки сян щяля чох узагдасан, онларын бухарысында галанмамысан кюз-кюмцрцн дя онларынкы ола. Щям дя кишийя бахма, зянян хейлаьынын адына чох пис шейдир ора дцшмяк. Эял, мян юйрядим, юз хяттинля прокурора бир яризя йаз. Йаз ки, мяни щяр йердя – ишдя дя, йолларда-кцчялярдя дя юлцм тящлцкяси эюзляйир. Филанкясов филанкяс бящмянкяс оьлуна мяхсус филан нюмряли, бешмян маркалы миник машыны дяфялярля мяним тушумда-бярабяримдя кцчядян сякийя чыхыб, щяйатымы жялдлик вя чевиклийимля хилас едиб – щамысында да эери сычрайыб бу гара юлцмц юзцмдян иряли ютцрмцшям. Буна сябяб ися тякжя бу ола биляр ки, филанкясов филанкян бящмянкяс оьлу, – эорбаэор бабасынын, дядясинин адыны да юйрянярям, еля бу саат, – бизим комбинатда сех мцдиридир, филан айын филан эцнцндя, филан эцнцн дя филан вядясиндя эялди ки, «филан машыны»... йох, «филан машында» йох, бу чох конкрет обйектдир, о шофери дя чаьырарлар ора, сорушарлар, бир «мйаса» да ики йцз кило артыг ят олажаг, сахлама бурах, мянимкидир, оьлума той еляйирям, бу да щаггын...» мян эянжям, орта мяктябдян тязя араланмышам, бизи дювлятя, халга сосиалист мцлкиййятиня сядагят рущунда тярбийя едибляр, бизим евин-аилянин бюйцкляри дя дцзлцк-тямизлик рямзидирляр: бабам филанкясдир, ата-анам филанкяслядир. Атамла анам филан нюмряли шящяр орта мяктябинин мцяллимляридир. Бизим аиля дя дювлятя, халга сядагят мяктяби олуб, бу мяктябдя дя чох еркян тядрис олунан шифащи дярсликлярин аллегорик персонажы щекайятляри биздя яйрилийя, мющтякирлийя, капиталистжясиня варланма мейлляриня гаршы нифрят ойадыб. Мян щяр ики мяктябдя инсанын зящмятля, ямякля ужалыб шющрятляндийиня, ади фящляликдян колхозчулугдан дювлят хадимлийиня гядяр йцксялдийиня инанмышам. Бабамын, ата-анамын, бизи орта мяктяб мцяллимляринин тябиринжя десяк, щалал ямяк-гартал ганадларыдыр, инсаны ян ужа зирвяйя галдырыр. Мян филанкясов филанкяс бящмянкяс оьлунун бу ийрянж тяклифини мямнуниййятля гябул едиб мянявиййатымы чиркляндиря, ягидями-инамымы лякяляйя билмяздим. Сарсылдым вя гышгырдым, дястяйи эютцрцб ряисимизя зянэ вурмаг, комбинатын директоруна мялумат вермяк истядим. О имкан вермяди, гащ-гащ чякиб эцлдц, деди, «сяни сынайырдым, ешитмишям о кишинин нявясисян, дедим эюрцм онун гол-будаьы жырлашмайыб ки? Маладес! Устадына бярякаллащ!..» Мян щяля жаванам, щяйата тязя атылмышам, филанкясин «сынаьына» инанмайа билмяздим. Лакин о, дяфя эюрцшцмцздян сонра бу бящмянкяс оьлу щяр ишя эяляндя, ишдян эедяндя «устадына бярякаллащ»ы цстцмя бир мундар кими атыб ютцрдц. Цзцмя кинли-кинли бахыб-кечирди. Эюзляри иля йанайырды мяни. Мяни вурдурмаг истяйяндя дя ишдян ахшам чыхмышдым, архадан эялян машынын ишыьында эюрдцм ки, сцкан архасында яйляшян юзцдцр, тякдир, анжаг машыны юз нюмрясиндя дейилди, машына айры нюмря баьланмышды. Бу, башгасынын да машыны ола билмязди, таныдым, юзцнцнкц иди, онун юз машынынын дал айнасында чат вар, мяшщур чатдыр, даш дяймяйиб, еля бил машынын дал щиссяси йцксяк сцрятля эедяндя чиркаб кямяри гуйусуна дцшцб. О чата ахшам ишыг дцшяндя шимшяк кими ойнады. Филан кцчя иля филан кцчянин кясишдийи йердян ийирми-отузжа аддым ирялидя хятяр йетирмяк истяди мяня. Бу да бир мялум щягигятдир ки, о кцчя кифайят гядяр сыхдыр, чох щамардыр, минийин тящлцкясизлийи цчцн ону сякийя сычратмаьа гясдян савайы щеч бир лцзум эюрцнмцр. Филанкясин машыны мяним цстцмя башга кцчялярин сякиляриндя дя сычрайыб, щамысында да айры нюмрядя! Бунлардан ялавя дя бу юлцм щядясинин ващимяси комбинатла евимизин арасындакы кцчялярин, кечидлярин щяр нюгтясиндя, няглиййатын яксяриндя дуймушам. Бунлары сизя билдирмяйи юзцмя борж билдим ки, мяним щеч кимля шяхси ядавятим олмайыб, башыма щарда бир иш эялся вя бунун ижрачысы муздлу цздян-ираг шяхсиййят олса – баис бящмянкясдир...

Бащадур бунлары мяня юз «хан сарайында» йаздырандан сонра:

– Гардаш, – деди, – бир дя мялядяжям ону. Дцнйанын бижиди, эюряжяк бу да эялир щямян дяфтярин цстцня, онуйнан бу бирини еля тутур ки, щансы мцстянтигин, прокурорун ялиня кечся икиси бирдян, башга арашдырмайа ещтийаж галмаз, щябс! Бу, бизим икинжи сящня ясяримиздир, баш гящряман да сян! Ону ня кюкя салажам, мян билирям. Сянин бюйцр-башында чох фырланажаг, йахынлыг вермя гятиййян. Ону эюряндя гаш-габаьыны долу дюйсцн, мющкям дюйсцн! Бир дя, ики дя гачажаг мяним цстцмя! Мян дя билирям нежя ангырдажам ону! Бунлар щеч, айдын мясяляди, галыр ишин о бири тяряфи. Аталар дейибляр ки, «ещтийатлы оьулун анасы аьламаз! Ийидин ийиддян няйи артыгду? Ещтийаты!» Щямишя юзцннян ишя бир зянбил эятир, щямишя дейяндя долйаны алдыьын эцннярдя. Чюлцндян баханда ичи эюрцнмяйян зянбил. Гарасы, чюлц гара ширяси олсун. Жибиндя бир бешликдян, бир онлугдан артыг пул сахлама, бу да о эцнкц олмасын, бир ай-ийирми эцн оннан габаьынкы олсун. Долйаны жибиня гойма, зянбиля ат. Зянбилдя нащарлыьындан да сахла, щамысыны йемя, бир аз чюряк, бир аз оннан-буннан. Дузгабын да олсун, о башы баьлысыннан. Дузгабыны да аьзынажан долдурма, йарымчыг еля, эуйа башыннан ишдятмисян... Ишин ахырына йахын бир адам эялиб зянбили эютцрцб эедяжяк, горхма, гой апарсын, еля бил мяням, мяня дя етибар елямясян еля бил сян юзцнсян, архайын ол, бир гяпийиня дя хор бахылмаз! Яжлафдыр о, дейирям бирдян гурьу-зад гурар, оьул одур юзцня щяр йердя бир чыхмаг гапысы гойсун. Цстцнц алаллар, дейярсян, хябярим йохдур, бу да олар тяшкил. Беля тяшкилляря дя жяза вар жинайят мяжяллясиндя. Нийя дейирям жибиндя кющнялярдян сахла? Тязялярин нюмряси-зады эютцрцлмцш олар. Йахшы йадыма дцшдц, долйаларын щеч бириня ялини вурма, эюстяр, гой юзляри атсынлар зянбиля. Бармагларынын изи галар долйаларда. Бу да айры сцбутдур, хиласы йохдур!.. Эцлнаряйя мян дя дейяжям, амма сян мцтляг демялисян, чцнки онун да, ондакыларын да йийяси сянсян даща! Гой гызырьаланмасын, эцндялийя эютцрцб хяржлясин ня гядяр лазымдырса. Башымызын цстцндядир бу сыныг кярян, эютцрцб йеря гоймайынжа алтында йатмаг гятиййян олмаз!

Ишлямяк, йашамаг нежя чятинмиш, илащи!

Бащадур термосдан тязядям чай сцзяндя гянддана бахдым, нежя олмушдуса, йаддан чыхыб аьзы ачыг галмышды, евдя ня гядяр милчяк варды щамысы ора йыьышмышды, ики гырыг гяндин цстцня гара булуд кими чюйсцмцшдцляр, гайнашырдылар, хортумуну, ийнясини бир-биринин алтындан, цстцндян ширяйя-шякяря узадыб чатдырмагдан ютрц сыхылыр, сыхышдырылырдылар, учурулан, гачырылан бяхтиндян-талейиндян кцсцб эетмирди, гяндя башга сямтдян, башга йюндян дава вызылтысыйла эириширди: щяйат, йашамаг уьрунда мцбаризя!..

Бащадур гяндгабыны зибиллийя бошалдыб гайнарла йуйанда милчякляр ясябиляшмишдиляр, аз галырдылар юзлярини эюзляримизя сохсунлар.

Бащадур дейинирди:

– Тязя евя кючсяйдик, жаныныз гуртарарды бу нахаллардан! Буранын милчяйи гышда да кясилмир. Щяр йан зибил, зибиллик, беля олажаг дя!.. Даща дярман да юлдцрмцр буннары.

 

* * *

 

Беля иши, беля ишлямяйи истямирдим. Истяйирдим щяр шейи дцзцня бабама ланышам, ондан ижазя алам, абрым юзцмдяйкян бу ган-хата ожаьындан узаглашам. Лакин юзцмц бурдан фикрян аралайыб апардыгжа щавайы газанжын ширинлийи даща эцжлц бир жазибя иля мяни юзцня чякир, юзцня баьлайырды. Ян важиби дя Эцлнаря иди.

Эцлнаряэиля атамла анам да эялмишдиляр. Диларяйя бир кукла, конфет дя алыб эятирмишдиляр. Бунлар щяйятя айаг гойан кими Эцлнаря онлары танымышды, евин кяллясиня гачмышды. Дейирди ки, атан да бабан тяки кишидир, зящми аьырдыр, бабандан да шаггалыдыр, йягин жаванлыгда бабан да беля олуб, щяля бундан да йекя олуб. Ананы да о саат бурнунун саь ганадындакы халдан таныдым. Гызларын хябяри йох иди, ичяридяйдиляр, титим-титим титряйирдим. Анан эялди, мяни гужаглады, цзцмдян юпдц. Няфяси еля исти иди ки... Еля билдим анамын няфясидир. Аьамаг тутду мяни: беля  гонагларын габаьына ата чыхар, ана чыхар, бюйцк гардаш-бажы чыхар. Аллащ гарьымышды, щамысы мян юзцм идим...

Палтосуну сойунду, чийнимя салды. Эюрдцм ятякляри йер сцпцрцб зибилляняжяк, йыьышдырыб-йыьжамландым.

Атан гара булуда дюнмцшдц, анан да тутулмушду, мян ичими бир дя чяксям, биржя дяфя щюнкцрсям, онлар юзлярини щеч сахлайа билмяздиляр.

Анан мяни голтуьуна вурду, ичяри апарды. Танымаза-билмязя ушаглар нежя тюкцлцшдцляр онларын цстцня! Диларанын бир яли ананын, бир яли дя атанын бойнуна узанды, атан ону гужаьына эютцрдц, бурнуну сачларынын арасында эизлятди, еля бил бир тутум даь эцлц, даь чичяйи ийляйирди, ятри тутмушду ону, доймаг истяйирди, дойа билмирди.

Стола тязя сцфря салмаг истядим, гатыны ача билмядим. Анан ялимдян алды, сярди.

Чай эятиряндя стякан-нялбяки дцшцб сынды.

Анан дуруб юзц чай сцздц, гянд доьрады, мцряббя чыхартды. Щяр шейин дя йерини еля дцз билирди ки, еля бил юз яли иля гоймушду.

Щяряси биржя стякан чай ичди.

Дилара мяня ямр еляди:

– Хюйяк эятий.

Атанын дизляри цстцндя отурмушду, кцряйини кишинин синясиня сюйкямишди.

Мяни аьламаг бир дя тутду: киши гаралтысы айры шейди евдя! Адам црякли олур, тяпярли олур. Дилара атамын гужаьында щямишя еляжя отурарды.

Анан гоймады габлара хюряк чякям. Тязя биширмишдим кцфтя-бозбашы.

Диларанын башыны сыьаллады, алнындан юпдц:

– Щяля йемяк вахты дюйцл, гузу кясим, – деди.

Дилара онун яллярини тутуб цзцня сыхды:

– Гонах щавах эяйся ондады вахты...

Эцлцмсцндцляр. Щярясинин бахышындан бир «жан бала!» нидасы атылды, цряйими ганатды, мяня еля эялди ки, бизя щясрят ата-анамын узагдан эялян фярйадыдыр, онларын налясини тякжя мян ешидирям, о бала йаньысы иглимлярдян кечиб, ону иглимляр дя сойуда билмяйибляр...

Эцлнаря бу сющбяти мяня елядийи эежянин сящяри чай ичиб, чюряк йейиб йатаг отаьына тязя кечмишдим ки, бабам мяни чаьырды.

– Халид!.. Эялмя!.. Эюр анан ня дейир...

Анам мяним чарпайымда отурду. Овжундакы гутуну ачды, ичиндян каьызы-каламы да гулаьында бир гызыл цзцк чыхартды:

– Сянинкиди, – деди, – бабан алыб. Мцбаряк бала, чох мцбаряк, хейирлиси буннан сонра олсун. Бабан дейир закса яризя апарсынлар. Директорунуз Мясмя ханымнан танышдыр, ев мясялянизи данышыб...

 

ИКИНЖИ ЩИССЯ

 

 

Башланды – 11.08.81 (Б-47)

Гуртарды – 20.09.81 (Б-47)

 

О бириси эежя комбинатын баьында, щяминки вядя, щямин скамйада отурандан сонра бабамын сюзцнц Эцлнаряйя дейяндя о, бир ялини аьзына апарыб ичини чякди, диэяр яли иля дя мяним аьзымы гапады, еля бил ушагдыг, беля данышмаг йашымыз щяля чатмамышды, ешидян олса, бизя эцлярди. Сонра да дуруб сехя сары йортду, санки йеримирди, учурду, онун адына эялян бяхтийарлыьы йары йолда гаршыламаг истяйирди, горхурду бу, хошбахтлыг бирдян йан ютцб эедя.

Биз яризяляримизи апарыб веряндян хейли сонра, йяни, никащ ишиня бахан шюбянин «дцшцнмя, фикирляшмя, бир дя юлчцб-бичмя вахтынын тамамында» (бабам анама демишди ки, жцмя эцнцня дцшцр, жцмя эцнц йахшы эцндцр, ата-бабаларымыз евин бцнюврясини бу эцн тюкцбляр, узаг сяфяря бу эцн чыхыблар, бу эцндя иш эюрян щямяшя хейир тапыб, Халид балайа да бяхти-талейи бу башдан-башланьыждан фяряж вериб...) Бащадур бизи апарыб дцшцряндян сонра эедиб бабамы, ата-анамы эятирди, онлар юзляри беля демишдиляр.

Мяним паспортума Эцлнарянин, онункуна да мяним адым йазылды. Бабам цзцйц «эялинин» бармаьына тахды, сааты биляйиня баьлады, ширинлик пайлады, хейир-дуа верди.

Бабам габагда яйляшди, атамла анам Эцлнаря иля мяни архада, юз араларына алдылар.

Мяним кишилийим, Эцлнарянин дя арвадлыьы бу эцндян башланырды. Бащадур машыны эюрцнмямиш бир кефикюклцкля сцздцряндя мяним башым синямдян галхмаса да фярящим, рущум той щавасы алмышды, чалырды, ойнайырды. Мян щяр нежя «киши» олсам да, бюйцкляримин йанында киши-киши отура билмяздим, тякяшляня, тяшяххцсляня билмяздим, ейби ачылан щяйалылар кими бцзцшмцшдцм, гайнайан гайнар тярим эейимими одлу кюйняйя дюндяриб мяни йандырса да, ичим цшцйцрдц, гыздырмалы, сайыглар адам бищушлуьунун ильымы бир ящвал, тясяввцр хястящаллыьында идим, бу дальалар мяни чалыб юз илан гыврымында щей ахыдыр, щей апарырды, лакин мян йеня дя айдынлыьын щеч бир сащилиня чыха билмирдим. Мяня еля эялирди ки, мяним бу юзцмдя дя юзцм йохдур, киминся щисси-дуйьусу чякилмиш, йийясиз гала кими бош галмыш варлыьына кючмцшям, дцнйанын, щяйатын эерчяклийини бир лабцд мцтлягликля дярк едя билмирям, чцнки щяля бу гала мянимки дейил, набялядям, доланбажларда, гаранлыг кечидляр аза-аза пянжяря ахтарырам.

Анам пычылдайанда байьынлыгдан чыхдым, бахыб эюрдцм ки, Эцлнарянин эюз йашлары ону юзцня сыхан анамын бир ялинин цстцня ахыр. Анам онун башыны чянясинин алтына алмышды, анамын да бу йандан эюрдцйцм бурнунун халлы ганады габармышды, чырпынырды, титряйирди, баша дцшцрдцм ки, гящяр ону да тутуб. Атам машынын айнасындан чюля бахса да, биляк йоьунлугда бойун дамарынын шишиминдян, атымындан онун да долухсундуьу билинирди. Бабамын ися енли бойнунун ардында гырмызы-гырмызы лякяляр эязирди, бу да онун аьламсынмаьы иди. Бащадур да машына «Лязэищянэи» ойнада билмирди, «Волга» эцжцндян ики-цч дяфя аьыр йцкцн алтында галыбмыш тяки инилдяйирди.

Бабам:

– Щя-я-я, – деди, «щясини эятирян сяси габаьына гайа учмуш чай кими чиллялянляди, боьазыны, ики-цч дяфя арытлайыб бир дя динди: – Щя... Бабамын сяси йеня тутулду.

Машында еля щал-щава варды ки, бу, башымыза, жанымыза, цряйимизя еля бир аьырлыгла йатмышды ки, тясялли-тяскинликля азалан, учан, кючян дейилди, бабамын бу ики «щя»си ися, дцняндян, сраьаэцндян чырпылмалы язим-язим олмуш тута балта кцнц кими дяйди. Дясмалыны эюзляриня сыхмайан олмады.

Мяня еля эялирди ки, Бащадурун машыны да дямир йыьымы дейил, жанлы инсандыр, чцнки йийяси эюзлярини гурулайанда о да ики дяфя «щюнкцрдц», ики дяфя яйлянщаяйляня чашды.

Машынын йцк йериня ня гядяр шей долдурублармыш. Бащадурла щей бир уждан дашыдыг. Ики йекя газан, зянбилляр, щамысы да долу...

Сонра да гоншулардан даш столлар, стуллар йыьдыг. Щамысы «нахалстрой» столлары иди – ялдягайырма. Гылчалары йоьун, яйдяш-цйдяш, дабандан-баша, башдан-дабана диряк-дайаглы, щамысынын цстлцйц ися жалаг-жалаг дцкян тахталарындан иди. Онлары ки щяйятдя баш-баша дцзмядик, ейблярини сцфрялярля юртмядик ресторанынкылардан да йахшы эюрцндц.

Бабам да ял-айаг верирди, щазырлары о йыьырды сцфряйя. Гоншулары Бащадура чаьыртдырандан, онлар щеч нядян хябярсиз олдугларына эюря девикя-девикя, мат-мяяттялликля эялиб яйляшяндян сонра долма, аш булудлары исти-исти эятирилди.

Бащадур:

– Баба, – деди, – йадымыздан чыхан шей олмайыб?

Бабам онун няйя ишаря етдийини о саат алды:

– Эеж дейилми, бир дя щардан щара эедяжяксян!

– Алмышам дцняндян.

– Йахшы, эятирин. Амма кцпцня эирмяйин. Щяля оннан бир хейир тапан эюрмямишям.

Цзцня биртящяр бахдыьымы эюрцб Бащадур «ичини» дяйишди:

– Мян дя ичян дейилям, баба, дейирям, сцфрядя олса йахшыды, бялкя биринин цряйи истяйир, гой еля билмясин гырхыжылыг еляйирик.

Эцлнаря байагдан гачыб эирибмиш Бащадурун «хан сарайына». Мян дя арадан чыхыб, ора эиряндя вурнухду, учунду. Мян йолу кясмишдим, щара эедяжякди?!

– Горхма, -дедим, – бабам тязя ев аландан сонра...

Еля бил, билдирчин иди, жяляйя дцшмцшдц, бурахылан кими пырылдады, синямя учду...

Мяня еля эялирди ки, бурада баба мярщямяти, ата-ана рящмдиллийи вар, бунлар мяним истяйимдян даща эцжлцдцр, онлар бу йетимляри, щям дя бу гардашсыз гызлары мяня тапшырыблар, онларын щяряси бир дамын алтына йыьылмыш бир яманятдир, ня гядяр мян варам, ня гядяр жанымда жан вар – онлары сахламалыйам, онлар мяним щяйатымдыр, онлар мяням, биз айрылмазлыьа говушмушуг. Биз бир билякдя, бир ял, бир ялдя беш бармаьыг, биримиз сынса, кясился, – бу ялин шикястлийи башланар, бунун да эцнащлысы мян оларам, чцнки мян бу йыьым-тутумун башыйам, бунлара севинж дя, кядяр дя мян оларам. Мян бунлардан ютрц бир сямайам, тутулдум – селим вар, долум вар, гарым-човьунум вар, мян онлара эюря цстцмдя ямин-архайынлыгла эяздикляри йерям, суйум гуруду -йанарлар, бярякятим чякилди – аж галарлар, титрясям – дамдашлары башларына учар. Мян – эюйлярям, онларын щяряси думдуру бир эюл, мян ярши-ялайа тушланмыш бу эцзэцлярдя якс олунажам. Мян – атайам, анайам, гардашам, бунларын рузисийям, пал-палтарыйам, кясилдим – щяряси бир эюз йашына дюнцб дцшдцкляри йери йандырмалыдыр.

Лакин мян юзцм дя лярзя тез тутасы, зялзяля тез тапасы йерин бошнаьында олдуьуму щамыдан, щяр кясдян йахшы эюрцрдцм. Щяр шей юлцмлц-диримлидир, эялим-эедимли, алым-веримлидир. Щамынынкы узагда олса да, мянимки лап йахында иди. Щамы цчцн ейни дяряжядя доланан, буланан, бизи юз дяйирман пярляринин арасына алыб лай-лай, ганад-ганад бюлян, гыраьа атан бу щяйат мящвяри кимин айаьынын ужу, кимин дабаны иляся сахлана билярди. Гылынж гануну йастысына чевириб щяр эцн онун цстцндя сяккиз саат, он-он ики саат  эязирдик, онун цстцндян кечирдик. Бу, щямишя беля гала билмязди, щачанса дикиня дюняжякди, бцтцн кясижилийи-итилйи иля галхыб шащ дайанажагды. Галхды – щамыдан габаг мяни доьрайажагды, чцнки ону йастысына мян чевирирдим, онун цстцндян мян йол вермирдим, ону айаглар алтына мян атырдым, белимя баьланан бу гылынжын гыны галмышды, юзц йох иди. Бир эцн йийяси чыхажагды. Йцзцмцз, минимиз бир гапыдан кечирик, бир каьыза йазылырыг, бу каьыздан о каьыза кючцрцлцрцк, габаьымызда мизан-тярязи бюлмяляри-бюлцмляри-ишляйимиз, дишляйимиз, гол йеримиз – тясдиги тясдигляримиз. Щамысына боржлусан, щамысыны елямялисян, она эюря, бир гапыдан кечирсян. Щямишя кечяжяксян. Щамы кечиб бу гапыдан! Эяляжяйин биз адлы, биз санлы сцрц-сцрц ахынлары-йыьынлары да бу гапыдан бизим кими адлайажаглар, чцнки о йан-бу йана, бу йан да о йана еля баьланыб, бяркиниб ки, сян бу жызыьын-даирянин чюлцня мейл салмырсан, вахтын йохдур, «эцндцз нахыра, ахшам ахура»сан, щеч буна ещтийаж да дуймурсан, бунун ян узаьы ян йахына тез эятиряжяйи гцдрятиня бялядсян, бир эюрцмлцк, бир бахышлыг ишыглыьа  дцшцб эюзлярини дя гамашдырмаг истямирсян, сакит-динж алаторанлыьы бунларын  щамысындан цстцн тутурсан, она эюря ки, шамда пярваняляр йаныб-эюрмцсян, аьажлар доьраныб, кцряляря долдурулуб, йцз-йцз бош минийи долдурасыларын бир овужлуг кцлц галыб-эюрмцсян, чох эцлян чох аьлайыб-шащидисян. Бянюфшя кол дибиндя битир ки, давар-дувар дырнаьында дидилмясин. Сулар юзлярини щцндцр гайалардан юлмяк цчцн атмырлар, юзлярини юлцлцкдян чыхарырлар, дириликлярини, эцжлцлцклярини сцбут едирляр. Бу жыьырын щяр гыраьында гайа вар, учурум вар, атдын юзцнц – йохсан, сян чай дейилсян эюйцн щяр гатындан аь ана сачлары кими салланыб щяйата баьланасан, тязя бир чаьларлыгла ахасан, сян дцшдцйцн йердя дя галмалысан, бу жызыг-даиря сянин тящлцкясизлийин цчцндцр, сянин чыльын ещтирасларынын жиловудур, сяни гошулдуьун юз арабанда сахлайыр, сяни бурахмаг бядбяхтлыйиындан горуйур, бу, тябиятинин тяйин гярарыдыр, сян бу гярарын ижрадарысан. Бу – щамынындыр, сян дя онларын бирисян. Бир аьаж йыхыланда йан-йюрясиндякинин щамысыны гырыглайыр, бир даьдан бир гайа гопанда дяря дибиня чатыб дайананажан ня гядяр йери газыг-газыг еляйир, ня гядяр эюйлцйц, чичяклийи торпаьа гарышдырыр, бир кцляшлийя бир чынгы дцшдц – бир дцзлцк дцнйалыьы йандырыр...

Мяним эюзлядийим ян горхунж тящлцкя ися йалгузаьа бянзяйирди, ня гядяр ки, эцндцз варды, кол-кослугда далдаланмышды, ахшам олуб гаранлыг гарышан кими чыхажагды. Бахмайараг о, Эцлнаря иля «юз скамйамызда» отуранда дюня-дюня цзр истяйиб мяни гыраьа чаьырмышды, ялиндяки чюряйи тикя-тикя доьрайыб анд ичмишди, жибиндяки балажа Гураны чыхардыб аз гала вяряг-вяряг йемишди ки, «дцнйада буннардан яфсял» щеч ня йохдур, бунлар мяня гяним олсун, яэяр йаланнан чаваллайырамса. Йеня бунлар щаггы, лап еля язял эцннян дя мяним фикримдя мярдимязарлыг олмайыб. Олсайды, сяня еля йол-йолаьа ачмаздым. Щамыдан хейир эюрмяк олар, амма адамы адамын суйучякмяклийи дя вар, о йаннан да мян дя о мящля ушаьы, бабанын чюряйини йемишям, онун габаьында шуьулзцммя олмаг истямярям. Сяни таныйаннан сонра юз-юзцмя демишям ки, бири билмяйян щеч мини дя билмяз, мян о бир няди, лап онун парасыны, лап бир сярчя димдиклийижянини дя итирмярям – о кишинин нявясиди, хамды, щярифляйялляр, замана ушаьына охшамыр, ня гядяр баша дцшян олса да, о йуванын гушудур, о йувадан чыхан ожаьын-одун цстцндя гайнайан, даь олщаолун бир дамжы чий судан гырма-гырма даьылан йаь кимидир, юзцнц дя йох еляйяр, гаршыдыраныны да йандырар, гой юйрядим, баша салым. Юмцр дя бир кючдцр, бир карвандыр, эяряк жамащатдан цзцлмяйясян. Су судур, – оннан тямиз ня вар ки,.. – о да чайдан айрылыб бир ахмазлыгда галанда хараб олур. Эяряк бу замана чайындан араланмайасан, араландын – бир дамжысан, бир гятрясян, йохсан. Тозу йелляр апарыр, дашдан, гайадан щеч ня, ща яссин!..  Дцнйа бир аьаждыр, биз щярямиз дя онун бир йарпаьы. Дцздц йарпаьларын бир дцшмя вахты вар, бунун айры жцрялийи йохду, амма эяряк йазда саралмайасан, йазда гопмайасан будаьыннан. Юлцм буду, вахт-вядядя эетмяк дейил. Дедим, о кишинин хасиййяти гоймайажаг бу ушаг юз жаныны о гураглыгдан чыхартсын. Эюйлярин йаьышыйнан ирямядякиляр йекялсяйдиляр, бойларыны гапазлайа-гапазлайа юзлярини йеря сохмаздылар, эцжлярини кюкляриня вермяздиляр. Дедим архаланарсан, артырыб алтына-цстцня бир шей йыьарсан, щям дя горхусуз-цркцсцз. Истямядин. Дцзнян эедян дцздя галыр, эюряжяксян. Мяним бу жаныйананлыьымы, чюрякитирмялийими, адамлыьымы йаманлыг щесаб еляйирсянся, баьышла, сян сяндя, мян мяндя, щярямиз бир танымазлыгда, бир гарышмазлыгда, гуртардыг, юзцм юз кючцнц нежя истяйирсян-чяк, апар, бу щайламагнан, сцр эюряк щара эедиб чыхажагсан истямяйян кор олсун! Севинянин бири дя мян! Сяннян хащиш еляйирям. Мян йохам, мян адлы адам танымырсан. Еля елямя ки, периким бурдан. Щяр йердя йува гурмаг олмур...»

Ялямгулу бу анд-амандан сонра ишя дя нежя эялиб эедирдися, эюзцмя дяймирди. Дейясян, башга нювбяйя кечмишди. О, щансы вахта дяйиширился дя бурда иди, «пулун, мцфтя газанжын бу чыльын азарлысы» щялялик «гыша дцшмцшдц», хястялик тюрядижиси кими «шахтадан, гардан» юз щяйатыны горуйурду, йашайырды, ара узанан кими щарданса жаныма сохулажагды. О, ня гядяр анд ичся дя, ня гядяр инандырмаьа чалышса да мяни, ямин-архайынлыг йухусуна веря билмирди. О, бир аьры кими цряйимдя иди, о, бир илдырым булуду кими даьын далына чякилмишди, щачанса, щансы мягамдаса вуражаг, йыхажагды мяни.

Эцлнаряни гоймурдум бир тикя дя шей апарсын, юзцм дя ялими чякмишдим. Айлыьымы гяпийиняжян апарыб бабамын «хязинясиня» гойурдум, дцздцр, кябин кясиляндян сонра тапшырмышды ки, щяр нювбятчилийимдя ордан бир цчлцк эютцрцм (ахы, мян киши идим, тяк дейилдим, ики идик, «бялкя кинойа эетдиляр», «бялкя ики стякан шярбят ичдиляр», «бялкя црякляриндян аьызларыны ширин елямяк кечди», «бялкя щардан щараса тялясдиляр, юзлярини басырыьа салмаг истямядиляр таксийя миндиляр»ин хяржляри  мяним жибимдян чыхмалы иди), лакин мян йеня дя юз язялки «щалал тяклийимин» цстцндя галырдым, билирдим ки, киши директорумузун йанына чаьырылыбмыш, хейир-хябярля гайыдыб, дейиб, мянзил бюлцнцб, мялумдур йери, ичиндя хырда-пара ишляр галыб, онлары эюрцрляр, гуртаран кими кючщакючдцр. Эюрцрдцм ки, бабам щямин «хязинядян» чох эютцрцр, щараса эедир, шад гайыдырды. Демяк, бизя аваданлыг бещляйирди, тязя евя тязя бязяк ахтарырды. Буну Эцлнаряйя анам да демишди, щям дя тапшырмышды ки, сян ял-айаг елямя, кишинин хятриня дяйяр, сян дя олдун даща, онун нявяляринин бири.

– Эялсяня о пулдан верям анана, – дейя Эцлнаря бир ахшам чякиня-чякиня пычылдады. Мян цзцня бахан кими пешман олду, эюзлярини щям йеря дикдийиндян, щям дя башымызда, цзцмцздя ахан, ойнайан чил-чил кюлэядя йанагларынын, алнынын шещляндийиндян билдим буну: щяля цстцндян эютцрцб бу гядяр хяржляйирям, Халид, сяня эюстяриш дя верирям. Голумдан тутду, мяня гысылды, еля бил, цзр истяйирди.

Мяним дя фикримдян кечмишди бу, амма о пуллары ортайа щансы адла чыхарда билярдим?! Йийясиз мейит кими ортада галмышды.   

Бащадур дейирди ки, жамаат сяндян чох наразыдыр, гардаш! Онлар юзляриня эюря донгулданырлар, бу щеч, бунлары алыб-сатмырам мян, эял дцз отураг, яйри данышаг, эюряк бу бал тутан щачанажан бармаг йаламайажаг? Бир дя эюряжяксян, – Аллащ елямясин демяйнян дцзялян иш дейил, еляйяжяк мцтляг, бу да эцндцзцн, эежяси олан кими бир шейдир, – дцз-яйри, щансы йанлы-йюнлц олур-олсун, бир гулп гойдулар, атдылар гыраьа-кечиртдиляр сяни йцксяк маашлы бир ишя, бурда дохсан алырсан, – мясялчцн дейирям, – орда да алажагсан йцз, язялкиннян он артыг. Дейяжяксян эетмирям? Юзляри биля-биля ки, нийя, амма цздян еля эюрцняжякляр, эуйа щеч нядян хябярляри йохдур, эюзлярини дя йекялдиб бахажаглар сяня: а... торбада пишик вармыш... Нежя биждиляр бунлар, Аллащ! Юзляри хирттяйяжян зир-зибилин ичиндя ола-ола сянин бир пислийин ачыланда цзцня тямиз-тарыглар тяки еля бойланырлар истяйирсян уьунасан. Данышанда да белядирляр, каьызларыны ки дястяляйиб галхмырлар о галхмышларын гялбилийиня, башламырлар ки, охумаьа, эцлмяйин йандырыр ичини, эцля дя билмирсян архайын, эцлсян щамы дяли кими бахар сяня, дейярляр, бунун аьлы эирлямир юзцнц. Дейилянин чоху айры шейдир, гардаш, иланы овсунла боьазындан ачыб жаныны гуртармаг кимидир, ял вурдун, эцж эюстярдин-сыхажаг юзцнц, боьажаг сяни, эясяжяк о бошбашла долу мяряйин ялагясини. Беля вахт-имкан яля щяр дейяндя дцшмцр. Ялямгулунун дишини тязяжя гамашдырмышам, о тяряфдян щялялик горхумуз йохдур, гамашыьы ачылана кими цйцт сян, сонра йеня бир шей «думит-собразит» еляйярик. Мян демирям «гач атым басды» да елямя, чап эетсин, йох, гардаш, шит-шоруну чыхартмаг да олмаз, ня вердиляр эютцр – мин бярякят. Бу эцн-сабащ арвад-ушаглы киши олажагсан, ата-ана ганадынын алтындан ки, чыхдын, эяряк учасан. Учмаг да ки, «ганадладыр». Варындыса – щя, йохундуса – пырр елядикжя щоппаныб йеря дцшяжяксян йолунмуш сярчя кими. Дашамы дяйяжяксян, кола-косамы вуражагсан юзцнц, Аллащ билир. «Ганадын» ки, олмады, щяр хырда ещтийаж да басылмаз бир дцшмян кими йерийяжяк цстцня. Бунлардан савайы, адамын йцкц цстцндя щямишя тараз дурмур, йолун дардыр, шялян йекя, ора-бура сцртцня-сцртцня кечирсян, сцртцнмянин бириндя йцкцнц паланлы-задлы вуруб гарнынын алтына салажаглар, бу онда да «ганадла» галдырылыр, ганадла дцзялдилир, нейнясинляр, онлар да щяр «ганадлыдан» бир тцк чякмякля «ганадланыб-гуйругланырлар», онлардан да о бириляри, беля-беля «дурна гатары» йараныр, гатарына бахырсан-ляззят верир сяня... Эцллцйя дцшдцн – эяряк дярясян, дярмяк цчцндцр эцлляр. Биз щейван дейилик цстцндян кечяк, саманлыьымызы долдурмагдан ютрц от-янжяр ахтараг. Сян дя бунун арысысан, чяк ширясини, йыь пятяйиня, гыш ки, алды гапынын аьзыны – дцмялян щамылыгжа йазажан...

Яввялляр еля бил тяк юзцм идим, тякжя юз жанымын гейдиня галырдым, она эюря дя, вежимя алмырдым. Инди йаман горхурдум. Мяня еля эялирди ки, бир дейилям, чохам, о чохлары да мян йашатмалыйам, мян бцдрядим – онлар хязан вурмуш йарпаглар кими йердядирляр, мяним башым далдаланды – онларын щяйаты гуртарыр.

 

***     

Бир ай иди ки, мянзилляри пайламышдылар, щачарлары вермишдиляр. Щямин эцн ора биз щамыдан габаг эетдик. Эцлнаря бажыларыны да апармышды. Диларя дюрд отаьын щярясиндя бир дяфя атылыб-дцшдц, щярясиндя бир дяфя шаггылдайыб эцлдц, эцнчыхана, эцнбатана бахан балконларын щярясиндя дя бир дяфя жиккилдяди, тез-тез бойнумдан асылды, мяни йалам-йалам йалады, ялимдян тутуб мяни отаг-отаг эяздирди, мяни щяр балконда хейли сахлайыб дюня-дюня щоппанды, еля бил дцнйайа щарай чякмяк, кор бяхтиня ажыг вермяк истяйирди. Еля бил бяхтийарлыьынын гызыл-гырмызы байраьына дюнцб мящяжжяря санжылмаг, дальаланмаг истяйирди. Хошбяхтлыйимизин бир цзц дя онда иди ки, чюпцмцз, мянзил пайымыз Бащадурунку иля бир мяртябяйя дцшмцшдц, гапыларымыз бир артырмабашына ачылырды.

«Юзцмцн», «юзцмцнкц», «мяним», «мянимки» мцяййянли, тяйин-тясдигли мянсублуьун, сащиблийин адамы «биз»дян, «бизимки»ндян нежя сцрятля айырдыьыны, юз кюкцндян, юз жямлийиндян нежя узаглашдырыб тяклядийини, мцгтядир мцстягиллийин аьа-щаким дювлятчилийиня чякиб гойдуьуну биринжи дяфя о анларда дуйдум. Ону да дуйдум ки, мян юзцм дя ата-баба мцлкцнцн варис гардашлар арасында бюлцнян кющня дам-дашынын юз пайыма дцшярийям, ордан сюкцлцб бурда тикилмишям, бурда да «биз», «бизимки» олажайыг, вахт эяляжяк «биз»дян, «бизимкин»ндян дя «мяня», «юзцмя» айрым башланажаг. Дцнйанын шащ дамарыйла биз, кяляф-кяляф дястялянирик, шахялянирик щамар телляримизин щяряси иля бир шярикли шяриксизликдя чайырлашырыг, дцнйаны йашада-йашада юзцмцз дя йашайырыг, узагдан йахына, йахындан узаьа йцк дашыйырыг...

Бир ай иди ки, тязя мянзилин щачарыны бабама вермишдим, бюйцклярим бир ай иди ки, эет-эялдя идиляр, дашыг дашыйырдылар, бязяк бязяйирдиляр. Ахырынжы кюч Эцлнарянинки олажагды.

Бащадур дейирди ки, нахалстройун йатыб-дуражаьындан, габ-гашыьындан савайы щеч няйи эятирилмяйяжяк бура. Тязя палтар кющня йамаг эютцрмяз! Эцлнаряэилин дя, юзцмцн дя нахалстройумуза мцштяри тапмышам, данышмышам, икисиня дя бещ алмышам, сырыйажам щярясини филан гядяря, ушагсан?! Башындан кечярям онун?! Прапискасыны-задыны юз бойунларына гоймушам, адамлыдырлар, елятдиряжякляр. Гой о йувада онлар да юзляриня ганад-гуйруг дцзялдиб учсунлар, ахырыны онлар нейняйярляр, юзляри билярляр... Гийамят мебелляр алыб киши, щяр йердя щюрмяти вармыш. Щамысы сечмя. Балажасы балажа, бюйцйц дя бюйцк эцзэц! Щара тярпянирсян юзцнсян, юзцнц эюрцрсян. Щяля мяня дейир, Халидин гардашаьасысан, биз ей... эюр щарда галдыг, бурда онун ян йахын симсары сянсян, няйин нежясиндян истяйирсян де, йаз вер мяня, йерини елядим, эет эятир. Бабаны дядя-ананын йанында гужаьыма эютцрмяк истядим, эцжцммц чатарды о бойда нящянэи йердян галдырмаьа, амма валлащ, адам еля кишини истяйяр эюзляринин цстцндя эяздирсин щямишя. Ич-ичя, гапы-гапыйа бюйцк отагларын бу башындан о башына стол-стуллар дцздцряжяк, дейясян, бюйцк чалщачал елятдирмяйяжяк. Аьыллысыны да о еляйир, няйя лазымдыр гоймащагойма, «дявя буйнуз чыхардыб». Гощумун йахшысы, гоншунун йахшысы, дост-танышын йахшысы, бу да еляр гырх-ялли адам. Эениня-болуна йесинляр, ичсинляр, «Аллащ мцбаряк елясин, хошбяхт олсунлар» дейиб эетсинляр. Бабана демишям, ханяндя мяндян олажаг, мяним бойнумады. Дедим кими дейирсян, баба, эятирим, бу да мяним гардашаьалыг боржум олсун. Истяди гоймасын онун бу ишиня дя гарышым, тез габагладым, дедим, онда елан вериб мянзилими дяйишяжям, кючяжям бурдан. Щисс етди ки, щягиги сюзцмдц, разылыг верди. Баша дцшмцшдцм ки, ханяндя мясялясиндян ютрц назирлийя эедяжяк, данышажаг, сифариш веряжяк, онларын щесабына пул кечиряжяк, буну да еляйяжяк гануни. Дцздц, ким щардан, щям дя нежя эялир-эялсин бу кишинин ишини тайялли тутмаз, амма «жиб» мясяляси айры щава верир ханяндяйя, писи дя еля ширин охйур ки, йаь кими йайылыр адамын жанына. Йахшы ки, ниййятими вурмады, гардаш, йохса сюздц дилимдян чыхмышды, цстцндян гачмайажагдым, тцркляр демишкян позулуб тязядян дцзляняжяйдик...

Бир ай иди ки, эюзцмц йумуб ялими ачмышдым. Бащадур да, мян дя, Эцлнаря дя беля фикирляшмишдик ки, бу «сезону» да баша вурандан сонра бу комбинатда галмайаг, юзцмцзя «тящлцкясиз» бир иш тапаг, ишя эцндцз эедяк, евя эцндцз эяляк – чохлары кими. Щяр ахшам да баш-баша веряк, гийабийя щазырлашаг. Юз арамызда Бащадуру юзцмцзя мцяллим сечмишдик. Тапшырыг, эюстяриш, чалышмаларын тяртиб-тяшкили онунку олажагды, о да щяр вядянин сонунда кечиб мцяллим йериндя яйляшяжяк, биздян имтащан эютцряжякди.

Фикирляшмишдик ки, юзцмцзя гала гурмушуг, бу галада бир мцддят горху-цркцсцз йашайа биляжяйик, ещтийажлар бизи сарсытмайажаг, эцндяликляримизи юдямяк хатириня «эцндяликляря» жан ата-ата жанымызы «пайалара» санжмайажайыг. Бащадура да той еляйяжяйик, биревли олажайыг, буранын ишыьы ордан, оранынкы да бурдан щеч вахт кясилмяйяжяк. Биз дя бу йувалардан «биз»лийя «мян»ляр, «юзцм» ляр учуражайыг, онларын бяхтийар пярвазлыьына фяхри бахажайыг.

Фикирляшмишдим ки, щяр шейимиз вар, тязя айлыгларымыз эцндяликляримизя чатажаг, кющняляримиз дя кющняля-кющняля бярякятляняжяк, юмрцмцзцн ахырынажан бу тутумда галажайыг.

Лакин эюзцмц йумуб ялими ачдыьым бу бир айын ахырында, йяни даща дягиги-дцзц, Эцлнаря иля цчэцнлцк ижазя алыб ишдян чыханда башымда бир «мйасо» дайанды, эур-эур эурулдады, дал тякярляри бир йердя ешилиб фырланды, ня гядяр иряли щоппандыса бир еля дя дяриня батды, маторундан, шинляриндян йаныг тцстцсц чыхды. Бу, мяним дарвазадан о ахырынжы эцн бурахдыьым йцздян чох машынын бири иди. «49-54» нюмряси эюзцмцн габаьыны еля тутмуш, еля юртмцшдц ки, дцнйада бундан савайы щеч ня эюрмцрдцм. Бащадур эялиб бизя чатанда да эюрмядим, сясини ешитдим, бир голума эирдийини дуйдум, говшурулдуьуну, чырпыныб-силкиндийини щисс етдим:

– Цшцйцрям, гардаш!

Биз онун машынына миняндян сонра бу сюзц Эцлнаря дя пычылдады:

– Цшцйцрям.

Щаванын гарсыз, шахтасыз олдуьуну биля-биля бизи тярпянмязлярин йанындан сцрятля ютцрян машынын айнасындан чюля бахдым, гара лювщяйя аь бойа иля йазылмыш «49-54» дя мяним эюзцмля эетди. Тязя мянзиля, бизим хейир ишимизя йыьышанларын щамысынын сифятини дя бу рягямлярин дцз-яйри гурум-йыьымларынын архасындан, арасындан эюрдцм. Онларын да цзцнц бир цшцрэялянлик бозлуьу алмышды. Бабамда, ата-анамда да цз-цзя айна-гапылары ачыг гойулмуш, ичиндя йел вуруб йенэяляр ойнадан ев бошлуьу, ев кимсясизлийи варды. Хюряк еля бил тикя-тикя, дяня-дяня буз иди, гядящя сцзцлмцш конйаклар, араглар да буздан сцзцлмцшляря охшайырды, еля бил, щамы да евдя йох, бузханада яйляшмишди. Мяня еля эялирди ки, щяйат донмагда, бузлашмададыр, мян юзцм дя йаваш-йаваш сойуйурам, ичимдян башланан эизилти тиканланыр, язаларымын дамарларымын ичиндя ойнайа-ойнайа бейнимя йерийир.

Гапынын зянэи басылды.

Гонагларын габаьына бабам чыханда бир дяфя бярк учундум, еля учундум ки, аз галды, чяням йериндян ойнайыб  эетсин.

Ики няфяр иди. Бабама гырмызы вясигя эюстярдиляр. Онлар мяни чаьырмамышдан эетдим, онларын габаьына дцшдцм, йягин ки, бабам гонаглара билдирмяйяжякди, чалышажагды ата-анама да щисс етдирмясин, эуйа мян утанмышам, цзя чыхмамышам, Бащадурун евиндя дя йох, гачыб щардаса эизлянмишям, бязи юзцнябяйляр кими мяжлисин башында эялинля йанашы отуруб жанына «эцл-бцлбцл» саьлыглары динлядян дейилям, баба, ата-ана, мяжлисдяки бюйцклярин, аьсаггалларын эюзцнцн габаьында кишиляня-кишиляня яйляшиб сыртыг-сыртыг иришмяйи, эялиня дя щярдян эюзляри, бахышлары иля щяйасызжасына эиришмяйи севмирям, беля ачыг-сачыглыьа, шярм-щяйадан чыхмыш беля чылпаглыьа щямишя нифрят етмишям.

Буну тякжя бабам бажарарды – дярйа сябрли, дявя дюзцмлц, фил эютцрцмлц бабам!..

 

 

Щюрмятли охужу!

 

Мярщум йазычымыз Исмайыл Гарайевин вяфатындан сонра ишыг цзц эюрмцш «Сходка» китабы охужулар тяряфиндян марагла гаршыланмышдыр.

Дцнйасыны дяйишяндян сонра мялум олмушдур ки, саьлыьында ишыг цзц эюрмямиш нечя-нечя ясярляри галмышдыр. Няшриййатымыз силсиля шяклиндя йазычынын ясярляринин няшриня башламышдыр.

Щямин силсиля ясярляри Сиз охужулара тягдим едирик:

 

 

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцражият едя билярсиниз:

Тел.: 98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

 

Hosted by uCoz