Исмайыл Гарайев

 («Пайыз йарпаглары» силсилясиндян)

БАHАР ЮТДЦ

 

Аз2

Г21

Тяртиб едяни вя нашири:

Гошгар Ismayылоьлу

        Гарайев  Исмайыл.

Г21  («Пайыз йарпаглары» силсилясиндян)  БАЩАР ЮТДЦ.   Бакы, "ЧИНАР-ЧАП" мцяссисяси, 2003.

 

Г  4702060200                                     

122 © "ЧИНАР-ЧАП", 2003

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

 

 I

 

Башланыб – 10/XI-76

Гуртарыб – 13/XI-76

 

 

– Даныш!

Щакимин цчцнжц дяфя тякрар етдийи бу биржя кялмя сюз дяниз кими донмуш салонда гяфил кцляйя дюндц, сяртликля, сойуглугла ясди, щамынын цзцнц, бахышыны мцгяссир кцрсцсцндя яйляшмиш дальын, пяжмцрдя Ялгямяйя чевирди. Ялгямя йашыл йарпаглары хязан йелляринин жырмагларында дидилян, саралан, тянща сящра аьажына бянзяйирди, бозармышды, башыны синясиня яймишди, еля бил, узаг даьларын зирвясиня аь йайлыг атмыш гыша габагжадан тяслим олмушду.

– Мцттящим Ялгямя Худазар оьлу, чох сусажаг, чох фикирляшяжяксян?

Щакимин бу инадлы тякиди йцз-йцз эюздяки биржя рящми, мярщямяти щюнкцртдц, щяр аьыздан бир «йазыг» пычылтысы, нидасы гопду, щяр кясин юз тяяссцфц юз сифятиня бир яйри гырышла, бир чялпяшик позулушла йазылды.

Ялгямя башыны галдырмадан дил-додаьында жан верян, сцрцшцб чянясиндя юлян бир сясля динди:

– Мцгяссирям... Эцнащкарам...

Габаг сырада яйляшмиш беш йашлы бир гызжыьазын гулаглары бу етирафы тез алды, кирмиш-кирмиш аьлайан башы гара йайлыглы нянясинин ганады алтындан гопуб юзцнц атасынын цстцня атмаг истяди. Гызжыьазын йолуну бир милисионер кясди, щяр голуна бир ял узанды, ону щоп эютцрцб нянясинин йанына гайтардылар, бюйцйя, аьлыкясяня тапшырдылар: «Бир дя еля елясяниз, салондан чыхарылажагсыныз...»

Гызжыьазын щяр гара эюзцндя бир аь цзцм эиляси йетишди, донду. Цзцндя соьан кими ажы бир щейрят эюйярди. Арыг ялляринин сцр-сцмцк бармаглары нянясинин дизляриня гырхайаглартяк йапышды. О, башыны дала яйиб эцнаща батдыьыны ушаг анламазлыьы иля сорушмаг, юйрянмяк истяйяндя няняси гара йайлыьынын ислаг ужуну эюзляриня сыхды, учунтулу ялини гызжыьазын тяяжжцбля габаран сачларында эяздирди. Бу ял илк дяфя аьы дейян бир ана байатысына дюндц, гызжыьазын щяр телиндя учунду, сачларынын щяр позумунда, щяр даьыныг лайында титряйя-титряйя сызылдады.

Гыхжыьаз гырмызы дон эейинмишди. Севиня-севиня эейинмишди ки, атасынын эюрцшцня эедир. Няняси арланмышды. Цряйиндя: «Жамаат еля биляжяк, мян юзцм беля эейиндирмишям. Мяни гынайажаглар», – демишди, евин габаьындан ахан чайда цст-башыны ислада-ислада ял-цзцнц йуйан нявясини чаьырмышды:

– Няня гурбан, ону сойун, гара донуну эейин.

Бу сюзляр Нянягызы ушаг щявясиндян алыб-айыра билмямишди:

– Йох, гара писдир, ону атам Бакыдан алыб. Гырмызы донум йахшыдыр, атам буну Москвадан эятириб. Мяни эязмяйя апаранда щямишя гырмызы донуму эейиндирмирдими?!.. – Нянягыз ютян эцнлярдя эедян кюрпя севинжинин эери, юзцня гайытдыьына инанан бир ушаг фярящи иля тязядян динмишди: – Няня, билирсян, гырмызы донум нежя гяшянэдир?!. Атамын машынында отуранда машынын ичи дя гыпгырмызы олурду, айналары да... Атамын да цзц гызарырды.

Нянягыза еля эялмишди ки, дцнйа онун гырмызы донундан рянэ алыр, тязялянир, ону дцнйада щамыдан чох истяйян, нядянся, кцскцн, наразы атасынын да цз-эюзцндяки сарылыг кючцб эедир, онун да эцлцшц, тябяссцмц гызарыр, щятта папиросунда гыврым, зянжирвари тцстцляри дя юз ажылыьыны итирир, севинир, рягс едир, ойнайыр. Нянягыз еля билмишди ки, бу эцн йеня дя ону юз машынына миндиряжяк, юз кичик донундан сонсуз дцнйайа шадлыг пайлайа-пайлайа евляриня дюняжякляр, евляриндян, щяйятляриндян дидярэин дцшян сольун, сары атасыз эцнляри дя эери гайыдажаг, о эцнляр дя гырмызайа бойанажагдыр.

Ялгямя кор олмаг, бу мягамда бир дяфя эюрдцйц гызыны бир дя эюрмямяк истяйирди. Бахышыны, диггятини синясиашаьы даш кими атса да эюзляри гачырды, кичик салон дцнйа бюйцклцйц гядяр эенишлянирди, мяьрибля мяшриг арасындакы инсанлар бир уждан щей бу дцнйайа ахышырды, ня гядяр узагда олсалар да, щярясинин эюзц бир дярйа кими дяринляширди, Ялгямяни юз сонсузлуьуна, юз нящайятсизлийиня чякирди. Ялгямя эюзлярини йумду ки, бу дярйаларын щярясиндя бир дяфя боьулмасын, батмасын, гызы, анасы онун бу юлцмцнц эюрцб аьлашма-шивян гопармасынлар, щяр нежя йанса да щярдян кюрпясиня бахсын, бу сярин су ися юз йаньысыны юлязитсин.

– Ялгямя Худазар оьлу, ятрафлы жаваб вер: бу жинайяти ня цчцн тюрятдийини сюйля. – Аьсачлы щакимин сясиндя йахын дост тяяссцфц, сирдаш мярщямяти варды. Ялгямяйя еля эялди ки, щаким кяндир атыб ону дцшдцйц эирдабдан чякмяк, чыхармаг истяйир. Лакин юз аьлы, юз айаьы иля дцшдцйц дярин гуйуйа щеч бир нижат телинин чатажаьына инанмырды. Сябябляри сюйлямякля эцнащынын йцнэцлляшяжяйини эянжлийиня, йетим гызына, эюзляри нурдан, дизляри тагятдян дцшмцш анасына, анасынын о йанында ажы алма кими бцзцшмцш бажысына эюря она рящм едиляжяйини аьлына сыьышдырмырды. Фикирляширди ки, эюрдцйц гара эцнлярин ажылыьы, аьырлыьы щяр ня гядяр чох олса, бу тярязи эюзцндя йцнэцлляшяжяк, нятижя о тяряфи яйяжякдир. Билирди ки, жяза эцнаща эюря верилир, бу фикирля дя юз «дялилийини» сюйляйиб сиррини щамыйа фаш етмяк истямирди. Ахы, беш-он няфяря мялум бу сирр ачыландан сонра, эюр нечя адам диндириляжяк, утанажаг, кимсясиз анасы, бажысы, йетим гызы Ялгямянин тязядян ойатдыьы пайыз кцлякляринин жянэиндя, жидалында галажагдылар. Евляриня щяр йандан ясян о хязан йелляриндян гачмаьа, ян чох о вядя, ики йашында олан «йетимчясини» бу сары няфясли, сары сораглы бядбяхтликлярдян узаглашдырмаьа чалышмышды. Лакин о жидд-жящд, о юз щяйасына, исмятиня бцрцнмяк тядбири, о юз абырыны байгуш няфясли улартыларын нифрин вя гаргышларындан щифз етмяк ниййяти, дцшцнжяляри ону башга сямтя апарды, бу сямтлярдя юзэя бир щяйатын думанлы орманларында азды, юзцнц тез итирди, юзцнц тез тапыб, тез гайтара билмяди.

Щаны о эцнляр ки, бажысы Симузяр онун бир кючлцкдян эялдийини эюрцб палыд гозасы, палыд габыьы йемиш чяпижляр кими атыла-атыла, динэилдяйя-динэилдяйя гардашынын габаьына йцйцрярди, бойнуна атыларды, Ялгямянин щяля цлэцж дяймямиш цзцнцн бир тяряфини аьзына алыб ширни тяки сорарды, сонра о бири цзцнц, ахырда гаш-эюзцня юпцшлярля шещ чиляйярди, юзцнц гардашына сыхарды, дили озана дюнярди: «Диним-иманым гардаш!.. Жаным-жийярим гардаш!.. Архам-кюмяйим гардаш!.. Дарда дадыма чатан щайым, даь гисмятим, баь пайым гардаш...» Бу охгайлар араба тякярляри, мал-гойун дырнаглары иля нахышланмыш, дяйирманчылар кими унланмыш йарпаглы говаглара, чай дярясиндян дальа-дальа галхан, карван кечян йай сяринлийиня бир арзу, диляк мащнысы дейярди. Ганадсыз гушун фяхри юзцнц дя, дцнйада щямишя бцзцкцб эязян, гысылыб доланан гардашыны да пярвазландырарды, онлар бяхтийарлыг тахтына гоша чыхар, биринжи дяфя эюрдцкляри бу ужалыгдан юзляринин сцрцндцкляри алчаглыьа тяяссцфля бахардылар: биз орада нийя галмышыгмыш?.. Бу йахшыйа чатмаг нежя асанмыш!.. Бу йахыны нийя тез эюрмямишик?..

Ялгямя дя золаглы чамаданыны орадажа йеря гойуб ачарды, ялдя – кцчялярин кцнж-бужаьында хялвятжя сатылан, «од бащасына» алдыьы, сонра да базара апарыб гырмызы бойатдыьы ики гулаж бези Симузярин чийниня атарды. Гызын мунжуг дишляри дя, эюзляринин ичи дя гырмызы шяфяг сачарды, севинжи, шадлыьы эцлярди, чичяк-чичяк оларды, лячяк-лячяк гопарды, йоллара тюкцлярди. Гырмызы парчаны гуршаьына сыхыб йалын айагларынын цстцня чатан «ятякляриня» бахарды: «Гаьа, гурбанын олум, бу бащалы парчайа пулун нежя чатды!..» Бу бир гужаг бяхтийарлыьы башына салыб говагларын дибиндян эюлляня-эюлляня ахан дуру чайын гыраьына гачар, юзцня бахарды. Чайын ичиня бир од салдыьына, дуру суларын бу оддан аловланыб йана-йана ахдыьына хейли тамаша едярди, чайдан айрылмаг истямязди, бу тамашадан гопуб Ялгямянин йанына йцйцрярди, гардашынын яйин-башыны эюрцб кядярлянярди: «Гаьа, бясдир, гурбанын олум, даща мяня щеч ня алма, юзцня ал! Юзцня йахшы бир шей аланда еля биляжям щамымыза алмысан, щамымыз той-байрамдайыг. Бажын даша дюнсцн, гаьа, сянин палтарын кцня оланда мян беля шейи эейиниб эязя билярямми?!.»

 Анасы Хавяр хала оьлуну илляр щясряти тяки гужаглайар, Ялгямяни тез бурахмаз, узун мцддят она йапышыглы галар, бурнуну оьлунун телляри арасында эяздиря-эяздиря эюзлярини йумар, бу йаз эцлцнцн ятриндян, райищясиндян бищуш оларды. Башыны, юзцнц эери чякиб эюзлярини ачар, оьлунун башыны ялляри арасында тутуб сахлайа-сахлайа бахар, пычылдайарды:

– Йахшы ки, эялдин, а эюзцмцн ишыьы, йаман дарыхырдым. Бу эцн эялмясян, ял-айаьымы йыьышдырыб йанына эетмяк истяйирдим.

Симузяр дя гардашынын бир голундан йапышыб чякишдирярди:

– Гаьа, анам сянин йастыьыны щяр эежя гужаьына алыб йатыр е...

Сонра евя кечярдиляр. Хавяр хала цчжя тойуьун язизляйя-язизляйя йыьдыьы йумуртасыны эятиряр, цстцндян икижясини эютцрцб гайьанаг биширярди, бухарынын габаьындан чякиляндя сцфрядя чох шей эюрцб тяяжжцблянярди: «Бу гядяр мер-мейвя щарадан? Анан юлсцн, бала, юзцн гара эцндя доланырсан, анжаг щяр эяляндя бизим цряйимизин губарыны бир шейля силмяк истяйирсян. Беля елямя, а эюзцмцн ишыьы!.. Ахы, сян тяк дамымын тякжя диряйисян...» Хавяр хала сапылжа ялиндя дайанар, цряйиня эятирдийи фикирдян юзц дя горхар, пычылдайарды: «Аллащ елямясин... Аллащ елямясин... Сянсиз ня эцнцмцз, ня эцзяранымыз...» Гызынын шейтан-шейтан эцлцмсцнмяйиндян, мейвялярин йахшыларындан сечиб гардашына йедиртмяк истямяйиндян севинярди, цряйи ачыларды, эюзляриня чюкян гара думан даьыларды:

– Бунлары щарада эизлятмишдин мян эюрмямишям, а мяним балам?..

Симузяр дя йувадан учмаг истяйян бала гушлар кими ганадланар, гардашынын дизляри дибиндя ойнаглайа-ойнаглайа ял-голларыны ачар, щавада ойнадарды:

– Чяпяр колунда, ана!.. Еля эизлятмишдим ки, щеч ким тапа билмязди.

Ялгямя золаглы чамаданыны бир дя ачар, ичиндян бир жцт чуст, бир баш йайлыьы да чыхарыб анасыны йанында отурдарды, йайлыьы башына юртяр, чусту айаьына эейиндирярди. Ана эцля-эцля аьлайанда, аьлайа-аьлайа эцлярди. Эюзляринин гара йайлыьынын алтындан сцзцлян буланыг йашы эцлцшц, фярящи иля дурулар, бцллурлашар, юз ажылыьыны севинжли, фярящли цздяжя итирярди...

Щаны о эцнляр ки... Йох, йох, Ялгямя юмрцнцн мешя пющрялийиндя чцрцйцб йыхылан йцз иллик аьажа бянзяр о эцнлярини хатырламаг истямирди. О эцнлярин язабы чох иди, щям дя о изтирабы юзц дя билмирди нийя чякир. Талейими беля иди? Гисмятими бу иди? Ахы, ня цчцн о гара эцнлярин гарасы бир кянддя тякжя онун пайына дцшмцшдц? Бу бир Аллащ верэиси, Аллащ бюлэцсц идися, танры бунларын галаныны бяс кимя, кимляря вермишди? Бялкя юзцнцн зярб-дястини о бири бяндяляря бу йолла эюстярмишди, бялкя онлары беля горхутмуш, дцз дуруб дцз отурмаьа бу жцр чаьырмышды? Йох, бу гара эцнлярин гарасы онларын евиня, онларын дцнйасына эюйлярдян енмямишди... Даванын ахыры эюрцнмцрдц. Гара эейимдя эедянлярин чоху йашыл эейимдя гайыдырды. Кянддя шил-ахсагларын: бир голу бойнундан асыланларын, голтуг аьажларына диряня-диряня йерийянлярин, боьазы, цзц сарыглыларын мярякяси галынлашыр, эурлашырды. Онларын хатириня «бош йер» чохалмышды; яввялляр ики-цч горугчусу, горуйужусу олан кяндин, колхозун кешикчисинин, йохлайыжысынын сайы ийирмини ютмцшдц. Ялгямянин дя атасы Мцршцд киши нечя дяфя аьыр йараланандан сонра бир голуну дибдян итириб эялмишди. Щалаллыьына, дцзлцйцня эюря ону щямишя хырман гараулчулуьуна тяйин едярдиляр. Дейярдиляр ки, еля ки, хырман вахты эялди, оранын йийяси Мцршцддцр, еля бил, ора Мцршцдцн бойуна бичилиб, Мцршцд йазыг сярчяляря дя эцн-дирилик вермир; дыь-дыь дцзялдиб саманлыьа бирдян атыр, сярчянин бязиси юзцнц кол-коса вуруб юлдцрцр, саь галанынын да цряйи цстцндя дурмур, саманлыьа эцнлярля йахын эялмир, аьажа-даша гонуб йетим-йетим жиккилдяйир, Мцршцддян саманлыгда эедян икижя-цчжя йел буьдасындан ютрц ижазя истяйир, о инсафсыз дыь-дыьыны ойнадыб онлары йеня ганцряк еляйир, галан баьрыны да, зящрини дя тязядян йарыр...

Хырманын ахырлары иди. Кючяли дюйцб хырманын бир тяряфиня топаламыш, цстцнц боз палазларла юртмцшдцляр. Мцршцд нечя эцн иди тяфтишя, анбардара демишди ки, эялин бу ахыр-ухуру тящвил алын, анбара дашытдырын. Онлар да гулагардына вермишдиляр, аьызларындан беш-алты сюзц йеля атыб эетмишдиляр: «Тойугларын йемидир, каьызыны йазыб ферма мцдириня вермишик, миник тапан кими эялиб апаражаг...»

Тохумлуг дярз тайасынын башы ачылан, хырман салынан, дюйцлцб, соврулуб дуруланан эцнцн ахшамчаьы кяндин «башбилян сядри» Иса габагда, онун «ясабяляри»дя йан-йюрясиндя хырмана йериди, щяряси нар дяняси кими тохумлуг буьдадан бир овуж эютцрцб бахды, бармагларынын арасындан цйцтдцляр, гызыла бахан тяки бахдылар. Исанын эюзляриндя бир тамащ ажлыьы жанавара дюндц, яввялжя он чуваллыг буьда тыьыны йеди, доймады, сонра тохумлуг тайайа тушланды, дярзлярин дянини щярами кими сорду, орада бош кцляшлик, бош гылчыглыг галды. Мцршцд о эюзлярдяки гуру ажлыьындан горхду, дилиня бирдян эялян сюзцнц сахлайа билмяди:

– Иса дайы, яввялки дейилям, жандан дцшмцшям, пайызын сойуьу мяни йумаьа дюндярир, йеримя бир адам гойсан йахшы олар, жаны бярк, дизи бярк адам. Мян тайганадам, жанымын чоху давада галыб.

Иса киши башыны дюндярмяди, гожа юкцз эюзлярини чевирди. Мцршцд онун юзц тяряфдяки бир эюзцнцн ганлы аьыны, йарысы гапагларын кцнжцня тяпилмиш боз эилясини эюрдц.

– Еля зарафат йохдур. Жамаат десин ки, Иса киши анаданэялмя хырман гарайулуну кянарлашдырмагда ялгарп еляйиб?

– Жамаат олмайан шейи данышмаз.

– Йяни, Иса киши бу йашда, бу щюрмятдя щарамхорлуг да еляйя биляр? – Иса кишинин аьзы йемини-йалыны димдикляйян жцжяни гарпмаг истяйян кюпяйин аьзы кими ачылды, чяняси чаггылдады, гырмызы сифятинин ганы гачды, яйри бурнунун цстцндяки сары саман тцкляр дик-дик дурду. – Бу гурулугда – гящятликдя тохуму йейян билирсян, ахырда няйя мющтаж галар?!

«Ясабялярин» щамысы Мцршцдя бахыб наразы-наразы башыны булады. Кяндя йюнялян сядрин архасынжа йеридиляр, щамысы да бир-биринин йеришини поза-поза щамысы да «башбилянля» чийин-чийиня аддымлайыб онун хошуна эялян бир-ики кялмя сюз дейиб кефини ачмаьа жан ата-ата...

О гцрубчаьы Мцршцдцн йадындан щеч чыхмады, о эялиш, о эедиш, Иса кишинин яслиндя тикансыз дейилян, жанында атмажа, гапмажа олмайан сюзляри юз башына даш кими вуруб жинляндийи анлар хырман гараулунун саьалан дава йараларыны тязядян эюйнятмяйя башламышды. Колхоз гуруландан нахырчылыг еляйян, кянддя кишиляр азаландан сонра сядр сечилян бу адамын няфсиня Мцршцд йахшы бяляд иди. Иса о вядяляр оьурлуьу, яйрилийи чох сейряк еляйярди. Бир итийин «аьлашмасы» кясилмямиш, бир зийан унудулмамыш ялини икинжи щарама узатмазды. Гоншу идиляр. Мцршцд Иса кишинин она тай-туш олан ушаглары иля ики евин арасындакы доггазда ойнамаьа чыхардылар. Гоншунун гышда да айагйалын, башыачыг ушаглары порсуг кими гызарыр, сойуьу шахтаны вежляриня алмаздылар. Ялляри, цзляри щямишя йаьлы-пийли оларды, йалын кюйнякляринин йахасы да пийдян, йаь йахылмагдан гапгара гараларды. Бязян «Ляпикдаша» тялясяр, ялляриндяки говурманы аьызларына тяпя-тяпя доггаза йцйцрярдиляр. Беля эцнлярин бириндя Иса киши фермадан эялиб ушагларыны бу щалда доггазда эюрдц, чомаьы сивириб онларын топуьуну аьзына верди. Ушаглары о «Лязэищянэиндян» сонра доггаза говурма йейя-йейя чыхмадылар. Щямин эцнлярин бириндя Мцршцдэилин ала данасы юрцшдян гайытмады. Щяр евдян, щяр тцстцчыхандан сорушдулар, сорагладылар, нахырлара баш чякдиляр, «эюрдцм» дейян олмады. Биржя инякляри варды, о да мяляйя-мяляйя сцдцнц гурутду. Данадан яллярини цздцляр. Мцршцд бир сящяр дярся эедяндя Иса кишинин баьында ики итин боьушдуьуну эюрдц. Бири юз итляри иди. Иса кишинин ити щярдян онларын итини алтына алырды, щярдян дя узун гулаьындан тутуб зинэилдядирди. Мцршцд еля дя ушаг дейилди, о вядя доггузунжу синифдя охуйурду, юз итляринин басылмасына дюзмяди, китаб-дяфтярлярини йеря атыб Иса кишинин гала кими гаратикан чяпяринин бир шиш пайасындан йапышды, гопарыб чийниня алды, баьа жумду. Пайаны ендиряндя Иса кишинин ити алта дцшдц, пайа бойнунун далыны нежя тутдуса юз итляри йердя сярили галды. Мцршцд гаш гайырдыьы мягамда эюз чыхаран адам кими чашбаш галды, Иса кишинин юз йийясини эюрцб цряклянян гара кюпяйи она жуманда юзцня эялди, юз даналарынын дярисини йердя эюрдц. Чох бахмаьа мажал тапмады, гара кюпякдян юзцнц эцжля горумаьа башлады. Сащиби йахынлашдыгжа гара кюпяк пайадан горхмады, ордан-бурдан сохулуб Мцршцдцн бир балдырынын гым ятини дишляди, эери чякилиб бир дя жумуханда Иса кишинин зоьал чомаьы онун топугларына енди, ону йеря йатыртды:

– Ня эязирсян мяним баьымда ганжыьын доьдуьу?.. Инди дя мейвя вар?! Чяпярин пайасыны нийя гопармысан? Аща, демяк, мяним чяпяр пайаларымы бир уждан сюкцб апаран, ожаьа галайан сянсянмиш. Сяни бурахмарам, кюпякоьлу, сяни годуглуьа басдыражам.

Иса киши Мцршцдцн гулаьындан йапышыб дюшляйя-дюшляйя евинин габаьына, орадан да доггаза еля чыхартды ки, Мцршцд онун кирли йахасындан, бир дя кющня гуйулар кими гаралан аьзындан башга щеч ня эюря билмяди.

– Сяни габагжа дцз мяктябя, мцяллимляринин йанына апаражам, анасынын оьлу, гой эюрсцнляр ки, сян нежя бядзадсан, нежя безин гыраьысан... Апарым?

Мцршцд мцяллимляри, мярякя гурмаг цчцн бир щайа бянд ушаглары, гулаьы сяс алыб ора йыьышан кянд аьсаггалларыны эюзцнцн габаьына эятирди. Бу бойда кишини гойуб ушаьын сюзцня ким инанарды?! Щям дя онун баьында тутулмушду, щамынын бахан кими таныйажаьы чяпяр пайасы да ялиндя. Иса киши инсафы арада эюрмяйиб Мцршцдя юзэя гара да йаха билярди, онда Мцршцд дамьалы, лякяли оларды, юлся дя бу ейб онун цстцндян эютцрцлмязди.

Иса киши онун гулаьындан дарта-дарта бир дя сорушду:

– Апарым?

Мцршцд башыны тярпятди.

Иса киши яйилиб Мцршцдцн щяля дя бурахмадыьы гулаьына цйцтдц:

– Сян мяним баьыма эирмямисян, пайамы гопартмамысан елями?

Мцршцд онун щансы чайа даш атдыьыны баша дцшмяди, фикирляшди ки, данса Иса киши она юзэя диван тутар бу эюрдцкляри муштулуг олар:

– Эирмямишям, – деди, – гопартмамышам. Бир дя беля шей елямярям.

Иса киши онун гулаьыны еля дартды ки, Мцршцдцн айаглары аз гала йердян цзцлдц:

– Эирмисян, гопартмысан?.. Онда мян дя сянин бу гулаьыны дибиндян гопардарам, тайгулаг галарсан!.. Ешитмядин?

Мцршцд Иса кишинин ня дедиртмяк, ня ешитмяк истядийини бирдян баша дцшдц: мян Иса кишинин баьында юз итян ала данамызын дярисини эюрмямишям. Йох, бизим дана ала да дейилди. Ахы, щеч бизим данамыз олмайыб, итмяйиб. Бир гызыл данамыз варды, о да юрцшдян биржя дяфя эеж гайытды, ондан сонра юрцшя бурахмадыг, баьымыза щюрцклядик, гышда да кясиб говурма еляйиб йазажан йедик. Дярисини дя юз итимиз чардаьын пярдисиндян апарыб щеч билмирям щарада даьытды...»

Иса киши Мцршцдцн гулаьыны бура-бура силкяляди:

– Щя!..

– Щеч ня!..

Иса киши онун гулаьыны сонунжу дяфя сыхыб аьрытды:

– Бах!.. – Итяляди: – Ди эет жящянням ол бурадан!..

Мцршцдцн гулаьынын диби гызышмышды, еля бил, ора говрулмуш гайнар дуз баьламышдылар, щям дя цзц, бойнунун бир тяряфи ашаьы, санки исти ган сызылырды. Ялини чякди, щеч ня эюрмяди. Яйилиб йердян китаб-дяфтярлярини эютцряндя щямин маьара сяси бойнунун далында бир дя шаггылдады:

– Я, сяни анан юйрядиб ки, эет беля еля?

Щямин чомаг-чомаг бармаглы, кир баьламыш узун жайнаглы ял Мцршцдцн гулаьына бир дя узанды:

– Ала дананы юзцнцз йейиб, цстцндян нечя ай кечяндян сонра дярисини дя эятириб бизим баьа атмысыныз ки, мяни шяря саласыныз? Исайа айры жцря эцжцнцз чатмады, истяйирсиниз бу йолла долашдырасыныз? Ананы да, сяни дя дама басдыражам, кюпякоьлу! Ананын кцпяэирянлийиня гыз вахтында бяляд идим, она эюря дя, йабымы эендян сцрдцм. Ярини мян азарлатдым, мян юлдцртдцм?! Щачана кими эюзц мяним евимдя ожаьымда олажаг?!

Иса киши Мцршцдцн гулаьыны бурахыб голундан йапышды, бир ялиндя дя онун гопартдыьы чяпяр пайасы, «бющтанчыны» кянд совети идарясинин габаьына эятирди...

Аьсаггаллар, гарасаггаллар тюкцлцшцб щай-кцйц эцжля йатыртдылар. Дедиляр, биабырчылыг кяндимиздян гыраьа чыхмасын, бир арвад хейлаьыны, бир атасыз ушаьы тутдурсаг, ешидян-билян бизя щеч вахт йахшы демяз.

Иса киши йаланы еля данышды, еля гыжгырды ки, она инандылар, «дцз сюзцн мейити йердя галды, арада галды, онун жяназясинин биржя ганадындан да йапышан олмады». Щамы Мцршцдцн анасыны гынады:

«-Йекя арвадсан, юзцня иш-пешя тап!»

«-Гоншу пахыллыьыны чякян эюрмцшдцм, та белясини эюрмямишдим.»

«-Эет башына гара йайлыг баьла, юз гара бяхтини аьла...»

«-Ев йыхмаг истяйянин еви тикилмяз, йасарча комасы да учар, сюкцляр, байгуш йувасына дюняр».

...Мцршцд бу саьалмаз йарасыны да эютцрцб давайа эетди. Илк дцшмян эцлляси дя онун балдырындан – Иса кишинин гара кюпяйинин диш батырдыьы йердян кечди. Севинди. Она эюря йох ки, хястяханада йатажагды, беш-он эцн дя олса артыг йашайажагды. Она эюря ки, гара кюпяйин диш йери онун жанында бир силинмяз дамьа кими галмышды, балдырына сюнмяз бир кюз кими йапышмышды, балдырыны эюряндя бу кюз ону йандырырды, бу бющтан, биабырчылыг лякяси онун тцстцсцнц тяпясиндян чыхарырды. Бу севинжиндян анасына да пай эюндярди. Йазды ки, ана, «немесин эцлляси Иса кишинин гара итинин гапдыьы йердян кечди. Еля бил, тязя йара алмамышам, кющня йаранын цстцня мялщям сцртцбляр... щеч аьрымыр...»

... Мцршцд давадан бичин вахты гайытды. Тякжя эялди, эежя эялди. Гапыларыны баьлы эюрдц, евлярини гаранлыг эюрдц. Сящяря кими щяйятдяки ийдя кютцйцнцн цстцндя отурду. Щава аьаранда бир гыз эялиб гапыны ачды, лампаны йандырды, сящянэи эютцрцб чайа эетди, су эятирди, еви сцпцрдц, ичяри, чюля су чиляди. Щяйятя сцпцрэя чякмяк истяйяндя Мцршцдц эюрдц, биржя ан дурухду, онун цстцня атылды, бойнундан асылды. Бу гыз Мцршцдцн халасы гызы Хавяр иди. Аьлады, щай салды, анасыэил чяпярин о цзцндян йелляниб бура тюкцлцшдцляр...

Иса киши давадан гайыданларын жанына йел дяймяйя гоймурду; «йухарынын» ямриня, эюстяришиня эюря эет-эял башланмамыш «шил-ахсаглара» тезжя щавадар жаныйанан чыхырды, щярясиня бир «йаьлы» йер вериб юзцндян разы салырды ки, «гырылмышларын щамысынын яли гялямтутандыр, щамысы савадлыдыр», икиси-цчц сюзц бир йеря гойса, мяним тяки кющня-кюшкцлц тез йыхар, тез ашырарлар. Аллащ йох йердян бир рузидир вериб, эяряк ахыра кими аьылла йейям. Эюзцм гызыб айаьымын алтына эюрмясям, тез йыхыларам. Щяр шейин дурусу, тязяси, йаьлысы... юзц дя ня гядяр истясям! Пиримя нийя тяпик атым?! Адам эюрмядийи эцня дцшяндя дяряляр эязиб юзцня дярд ахтармаз!..»

Иса киши щям дя кяндин «дишли, дюшлц» оьулларыны биринжи эцндян юзцня боржлу еляйирди: щямин «фронтовиклярин» гапысына, йардым фондунун щесабына, лазым олду-олмады, бир буруг жюнэя, бир чувал да буьда эюндярирди ки, «дилини гарнында сахласын, даща орада-бурада аьыз ачыб мярякя гызышдырмасын ки, сядримизин юз эцнцнц эюрцб, юз дювраныны сцрдцйц бясдир, дава вахты ялаж йох иди, киши олмайан кишиляр йериндя галды, адыны йаза билмяйян биржя гол чякмяк юйрянди, нечя гызыл гиймятли ел ярзи-щаллары, оба ящвали-шярифляри мяркязляря онун кялфир ит аьзындан чыхмыш голлары иля эюндярилди. Инди дя о йердя бизим биримиз ишляйяжяйик. Савад десян-биздя, бажарыг десян, щцняр, тяпяр десян-биздя, давада бяркийиб полада дюнмцш эянжлик, жаванлыг десян бу да биздя!..

Дава гуртармаьа цз гойанда Иса киши щяр эежя юз «даь йцкцнц арана» дашыйарды: «Бир эюйцн цзцнц ки, гара булуд алыб, демяк, долу йаьажаг, даьын жан щавасына, ган бащасына чох етибар йохдур, цзц йахшы эюрцб пис астара бел баьлама, башыны далдаламаьа, саламат сахламаьа бир йер ахтар, бир йер тап. Бу гала да щюрмятдир, дуз-чюрякдир. Юз газанжымы ки вермирям, юз йаьларыны юз быьларына чякирям...

Мцршцдэилин дя щяйятиня бир буруг жюнэя, бир чувал буьда, йарым араба да одун эятирилди. Юзц дя кящярини о щяйятдя кишнятди. Атдан гуш кими енди, атын жиловуну «ушаьын» биринин голлары цстцня атыб жюнэяни бойунлайыб йыхды, кямяриндяки гобурдан бычаьы сивирди... гырмызы, буьлу ган эюйя фышгырды. Чабалайан жюнэянин бойнундан бир дизи иля басды, галхмаьа гоймады, жюнэянин ял-айаьыны баьлатмады, деди ки, дяймяйин, беля йахшыдыр, ганынын щамысы ахажаг, яти жцйцр ятиня дюняжяк. Тамашайа дуранларын арасында бир сярин пычылты эязди: «Атасы бещиштлик бу гапыда сядрлик елямир, гоншулуг еляйир...»

Иса киши ялинин ганыны йуйандан сонра йеня дя кящяря минди, арпа йемиш щавалы ата бир хырман дюйдцряндян сонра, жилову йыьды, кящяри сахлады:

– А Мцршцд, – деди, сусду, эцлцмсцндц, зарафатвары динди, – давада кеф чякдийин бясдир, инди дя бура хейир вермяк лазымдыр. – Сюзцнцн жаныны сясинин ичиндян аь аршын кими чыхартды: – Беш эцн динжял, алтынжы эцнцн сящяри эет хырманы тящвил ал.

Бир мящмизи кящяри бир дяфя тынжыхдырды, бир дяфя фынхыртды, ат боьанаьа дюндц, щяйятдя атын наллы айаглары алтындан чыхыб эери атылан кялтянляр дыьырланды, овулду, горгаланды...

 

***

Ахыр вахтлар Иса кишинин «цзцня аь олурдулар», сюзцнц, цзцнц эюйярдирдиляр, писини, бядини данышырдылар. Эюйэюз арыг тяфтиш тез-тез анбары, ферманы, эялири, чыхары йохлайырды, дилляширдиляр, Иса киши сясиня эцж верирди, арыг тяфтиш жырылдайа-жырылдайа низам-тярязи гурурду, эюзлярин дцз эялмядийини сцбута йетирмяйя башлайырды. Иса киши щяр шей айдынлашыб аьармаьа башлайанда ойунда удузан жыьал ушаг кими ажыг еляйиб «мейдандан» узаглашырды. «Кишилийинин» гуртармаьына аз галдыьыны юзц щамыдан йахшы баша дцшцрдц. Она эюря дя, байаг тякжя сцддян «чийя, гаймаг» йыьан адам инди «шор-шяпяйя» дя тамащ салырды. Щяр «гаранлыьы» тез аьарырды, тез диля-дишя дцшцрдц, юз кяндиндя, юз евиндя биабыр олмуш оьру кими эцн кечирирди, чцнки яввялляр бу «чюряк аьажыны» тярпядян йох иди, тярпядяндя йетишмишинин явязиня калынын дцшяжяйиндян горхурдулар, инди «эюрян эюзлярин» щяряси бир йандан эялмишди, «гара чянли эюзляр» дя ачылмышды, чох шейи щавадан алырдылар.

Мцршцд щяр эежяни бир сяксякя иля йола салырды. Еля билирди Иса кишинин щямин гцрубчаьы ганы гачан сифяти, бурнунун цстцндя дик-дик дуран сары саман тцкляри бу эежялярин бир гаранлыьындан пейда олажаг, ону бяднам шяриклийя чякяжякдир. Бу горху ону чимир алмаьа гоймурду, Мцршцд чох вядя хырмандан хейли араланыб кянарда дайаныр, эежяляр она етибар олунмуш «бярякят йериня» долан хофдан узаглашырды. Лакин бу ващимя ону щяр йердя, щяр йанда йахалайыр, юз буз сойуглуьу иля цряйиня йерийирди.

Бир гаранлыг пайыз эежясиндя йеня дя боз отлу бичяняйя чякилмишди, шинелини чийниня салыб йаны цстя йеря узанмышды, бир голуну дирсякдян гатлайыб башынын алтына дайаг вермишди, эежянин эяйан ятякляриндя йарымчыг дярз тайасы да, тохумлуг буьда тыьлары да айдын эюрцнцрдц. Хырманын щяр ики йанындакы алчаг саман тайалары бу мор эяйанлыьа бир сцд сарылыьы йаймышды. Щярдян цзцня шещ зярряси дцшцрдц. Бу сойуг гятря онун ятини црпяшдирирди.

Араба сяси ешитди. Севинди ки, бу гараныг да кечди, тохумсяпянляр, гапанчякянляр якиня эедирляр. Лакин араба ютмяди, хырмана бурулду, кимся Мцршцдц сясляди. Мцршцд юзцнц ора чатдырмамыш тойуг дянляйянтяк, ортасыны ешиб чюкялтди, бир гужаг чувалы ора йыьыб цстцнц юртдц, тыьы йеня шцшляйиб щамарлады.

Нийя беля еляйирди, бу, ня демяк иди?

Мцршцд аьзыны ачмамыш Иса кишинин бажысы оьлу Тюмял Казым хысылдады:

– Дайым эюндярди. Деди ки, йолдаш ирайком истяйиб, она эюндяряжям, Мцршцд горхмасын, юзцм эялиб долдурдажам, анбардара, щесабдара юз йанында расход елятдиряжям.

Тюмял Казым арабанын бойнуна галхды, кялин бирини гуйруглайыб чярэов юкцзлярини гамчылады. Тякярлярин, тахталарын таггылтысы щавадан сящяря чох, аз галдыьы билинмяйян эюйляри тутгун эежянин гаранлыг дарысгаллыьыны долдурду, зцлмятин щяр гужаьында санки тякнядян дяни гуртармыш, дашлары бир-бирини йейян бир дяйирман гуруб эетди. Мцршцд унлуьуна од, гыьылжым йаьан, щяр даш хырчылтысы иля адамын ятини эямирян бу дяйирманларын арасында галды. Юзцнц чох инандырмаьа чалышды ки, Иса кишинин инди онунла щеч бир гярязлийи ола билмяз. Ахы, сядрин юз йаван чюряйиня колхоз йаванлыьы сцртдцйцнц, дцнйанын, да, щамынын да саралдыьы бир вахтда кянддя биржя евин адамларынын дяйирман хорузу тяки гызардыгларыны, «бязян ахшам торанлыьыны дан гаранлыьы саныб банлашдыгларыны» дилиня эятирмямишди, Иса кишидян сющбят дцшяндя дя ешитмязлийя вурмушду, йа да «бу дашы эютцрцб о дашын цстцня гоймаг» бящаняси иля «чцрцкчцлярдян» узаглашмышды. О, сядрин щансы тамащ, иштащ йолуну кясмишди ки, о да Мцршцдц тяляйя салайды, она гуйу газайды? Районда ян чох чюрякли кянд бу кянддир, чюряйи бол обайа щансы аж эюз дикмяз ки... Райкомун аьзы, арвад-ушаьы йохдур бяйям? Чюряйин килосу алтмыш-йетмиш маната галхандан райком аилясини тякжя йаван чюрякля дойурмаг истяся, пулму чатдыра биляр?!

«Бирдян тойуг ферма мцдири бу кцлчяни апармаьа эяляр», – дейя Мцршцд истяди чуваллары апарыб бичянякдя эизлясин, «киши» юзц бура «гядям басанда» эятирсин. Мцршцдцн цряйини исидян бу фикри дя сойуду, бейниндя илан кими гыврылды: «Бичянякдя чуваллары эюрян олса, йягин едяжякляр ки, эежяйя щазырлыг эюрмцшям. Хябяр жыр-жыр тяфтишя чатажаг, о да щалай-мярякя баьлайыб эяляжяк, дашы Иса кишийя атажаг, анжаг мяня дяйяжяк: «Исанын эюстяришидир! Исанын ямридир! Халг, дювлят ямлакына колхоз сядринин хяйанятидир! Бу буьданын щяр дяни бир эцллядир, бир мярмидир, Иса эюр ня гядяр ясэяримизин силащыны алыб, эцллясини алыб, о, бу щесабла эюр ня гядяр салдатымызы фашистляря ясир вериб...»

Мясяля бу йеря чыханда Иса киши дя юз йахасыны гыраьа чякяжякди: Тутулмайан оьру–хандан, бяйдян дя доьру!

Мцршцд гараны аьа, аьы да гарайа о гядяр гатды ки, сящярин ачылдыьындан хябяри олмады. Юзцня эяляндя гырмызылыьы да сойуг эцняшин гара булудларын арасында кцллц кюз кими боьулдуьуну, нядянся бу сящяр ону адам щесаб елямяйян сярчялярин хырмана долушдуьуну, той-байрам елядиклярини, беш арабанын кянддян чыхыб хырмана сары эялдийини эюрдц. Арабачылар кялляри, юкцзляри чубуьа, гамчыйа тутуб говурдулар, щярдян щяр яллярини бир эялин чийниня гойуб габаьа дартыныр, гышгырыр, улаьы тялясдирирдиляр. Тохумсяпянляр щеч вахт беля эетмямишдиляр, беля тялясмямишдиляр. Щям дя габагдакы арабада дюрджя адам варды, долу тохум чуваллары эюрцнмцрдц. Мцршцд тярпянди, йериди, чардаьын диряйиндян асдыьы тцфянэи эютцряндя сярчяляр эурулту ля саманлыьын далына учдулар.

Юзц дя билмяди ки, тцфянэи нийя эютцрдц. Хырмана эяляндян ялиня биржя дяфя алмышды, бахмышды, чяртиб йохламышды, сонра да диряйин щачасындан нежя асмышдыса, еляжя дя галмышды. Она еля эялди ки, горхулу эежяляр ютмяйиб, габагдадыр, инди дя сящяр дейил, щямин эежялярин бирини эюрцб, о эежялярин бири арабаларда эялир.

Чюмбялди, тцфянэи гылчаларынын арасында сыхыб чахмаьа чякди, чийнинин цстцндян эери сычрайан долу эилизи йердян эютцрцб жибиня гойду, тцфянэи йеня дя дирякдян асды. Башыны галдырыб арабалара сары баханда Иса кишинин щавалы кящяриндя эялдийини дя эюрдц. О, атыны арабалардан хейли аралы, далда сцрцрдц. Ат юзцнц йейиб-тюкся дя, башыны бурахмыр, сарымсаг дюйдцрцрдц.

«Тякжя мяним йахам ялдя галажаг! Евими йыхажаг, балаларымы йетим гойажаглар! Йягин жыр-жыр тяфтиш Тюмялин эялдийини билиб... сцрцнцн габаьыны кюрпцдя кясмяк истяйир. Анбардарын боьазы онун ялиндядир, щесабдарын дили онун йанында эюдякдир. Онлара дейиб ки, эедяк, тохумлуьу хырманда чякяк эютцряк, гой хырман бошалсын...»

Мцршцдцн башындан бир яжял аьрысы галхды. Эюзляриня гаранлыг чюкдц. Бу гаранлыгда аьлына аь бир тясялли, тохтаглыг эялди: «Йох, йох!.. Мян дя юзцмц дири-дири гырх аршын гуйуйа салмаьын устасыйам... Иса киши эялмякдя, Тюмял дцз дейирмиш, онларын иштиракы иля мярди-мярданя иш эюряжяк...»

Байаг гырмызысы да щисли, гурумлу эюрцнян сабащ нежя дя эюзялляшди. Байагкы шещли сазаг нежя дя дяйишди, нежя дя йаз няфяси дуйулду. Дцнйа нежя дя бюйцдц, хош сясляр, хош сядаларла нежя дя тез долду...

Жыр-жыр тяфтишин эюстяриши иля арабачыларын щяряси беш чувалын бирини тойуг дяни тыьына сюйкяйиб долдурмаьа башлайанда щямин аь сящяр, щямин кефли сабащ нежя тез гейбя чякилди, щямин горхулу эежялярин бири нежя тез назил олду...

Тюмял Казымын басдырдыьы бош чувалларын цстц ачыланда Иса кишинин гамчысы Мцршцдцн башында таггылдады:

– Я, пейьямбяр билдийимиз кюпякоьлу, бу нядир?! Я, бир акт баьлайын, мян дя бу саат милися хябяр еляйим, эялиб апарсынлар...

Ялгямя о заман ики йашында иди, бажысы Симузярин ися гырхы чыхмамышды. Анасы Хавяр хала щяр йаз палаз-палтары эцня веряндя боз йамаглы кющня бир гара шалварын, бир нимдаш сятин кюйняйин, бир дяст аь алт палтарынын гатыны ача-ача аьлайарды, эюзляринин йашы бир жцт кющня чякмянин цстцня дамжылайарды. О заман Ялгямя анасынын щалына ажыйыб кядярлянся дя, щеч ня баша дцшмязди, анасы ону ешийя чыхарарды, «эет ойна!» дейярди. Ялгямя кяпяняк тутуб Симузяря верярди, о да овжунда горха-горха сыхыб юлдцрярди. Хавяр хала:

– Тутма, юлдцрмя, гурбанын олум, – дейярди. Аллащын щейваны онсуз да биржя эцн йашайыр. Юлцсц эюрцрсянми хошунуза эялмир, ондан ял чякиб дирисинин далынжа гачырсыныз. Говмайын, бажамыздан кцсцб гачарлар, эедин чайдан архымыза сыхга су бурахын, аз, дуру суйун цстцндя щямишя кяпянякляр ойнашар.

Ялгямя кяпяняйин бол йериня суйу тез эятирмяк истярди, чохдан сейрялмиш гаратикан чяпяринин алтыны овуб Иса кишинин щямишя су ахан архындан бир гол айырмаьа эиришярди, ган-тяря батарды, су чяпярин алтындажа эюлляняр, бу йана ахмазды. Анасы эяляр:

– Йохуша су чыхмаз, а эюзцмцн ишыьы, – дейярди. – Щям дя голу архдан йох, чайдан айырарлар.

– Нийя ки? – Ялгямя зящмятинин щядяр эетмяйяжяйиня инанан ушаг тярслийи, ушаг яминлийи иля сорушарды.

Хавяр хала Иса кишинин баь-баьчасыны бахдыгжа гям йатан, гям ойанан эюзляриня эялян йашлары ана дюзцмц иля гурудуб эцлцмсцня-эцлцмсцня оьлунун башына сыьал чякярди:

– Архын суйу гуруйар, анжаг чайын суйу гурумаз, а дярдин цряйимя.

– Нийя ки?

– Арх баьдан, чай даьлардан эялир.

Ана истямязди ки, Иса кишинин еви, баьы тяряфдян ясян мещ дя онларын чяпяриндян кечсин. Она еля эялярди ки, «Аллащын о тямиз няфяси, Иса кишинин баьындан, щяйятиндян, доггазындан кечяндя чцрцнтц гохусу эютцрцр, ятрафа юлцм щалы, юлцм щавасы йайыр.

Бир дяфя бабасы Ялгямяйя бир тяпял, гара гузу баьышламышды. Ялгямя гузуну йанында йатырырды, гузу онсуз дайанмырды, арам тапмырды. Ялгямя бязян гясдян эизлянир, хялвят-хялвят гузуйа эюз гойурду. Гузу азжа отлайыб бойланыр, достуну йахында эюрмяйиб евя йцйцрцр, щяйятя чыхыр, гапы-бажаны, баь-баьаты дюрд доланыр. Бир дяфя гузунун башына йайлыг атыб аьажа дырмашды, гузу ону мяляйя-мяляйя эязди, доггаза сары йцйцряндя Ялгямя пцшцляди. Гузунун гулаьына бу сяс башга сямтдян эялдийиня эюря йолу ялиня алды, тейлянди, гачыб Иса кишинин щяйятиня эирди. Ялгямя тез онун далынжа гачды, лакин гоншунун эцндцзляр щямишя баьлы сахланан итини ачыг эюрцб горхдуьу цчцн: «Ай Иса баба!» – дейя чаьырды, доггаздан да хейли аралыда дайанды. Гоншунун доггазына щеч ким чыхмады. Бир дя чаьыранда Иса кишинин сары кюпяйи чяпярин дибиня сары жумду. Ялгямя евляриня гачды. Няняси онун ялиндян тутуб Иса кишиэилин щяйятиня эялди. Гоншунун арвад-ушаьы эялинляри, пота нявяляри анд ичиб аьы йаладылар ки, эюрмямишик, одур бизим гузулар баьда, тязикмиш гузу онларын ичиндя олар, юзцнцз дя бахын, бизимкиляря гарышмайыб.

Ялгямя айагларыны йеря дюйцб аьлады ки, йох, бура эялди.

Гоншунун андыны басыб кечмяйя нянянин цзцндян вар эялмяди, «иманыны Аллащ яманятиндя» гойуб гайытмаг истяди, анжаг Ялгямя ону ятякляйиб эери чякди:

– Бурдадыр. – Аьлады, цряйиня еля-беля эялян бир инамла тювляни эюстярди. – Ора эирмиш олажаг.

Иса кишинин эялинляри ямин-архайынлыгла эцлцшдцляр:

– Оранын гапысы нечя щяфтядир ачылмыр. Йягин Ялгямянин гузусу бизим тювляйя бажадан эириб.

 «Чянябоьазын» бу йериндя Иса киши ешийя чыхды, эялинляр чякилиб эетдиляр.

– Хейир ола?

– Ялгямянин гузусу тейляниб бура эялиб.

Иса киши йеря бахыб-бахыб щяр эюзцнцн бир гапаьы иля бир гашыны алтына атды:

– Биздян оьурлуг эюрцрсцнцз?

– Аллащ елямясин, а Иса гардаш, – дейя няня бу «дава даьарынын» цстцндян йел дя олуб ютмяк истямяди. – Ушагдыр, эцман елядийи йеря бахмасаг, еля биляжяк орда галыб.

Иса киши тапан гашларыны эюзляринин цстцня ендириб йеря бахды. Ялиндяки сцпцрэя чюпц иля йердян ики балажа кялтян гопарды, онлары язиб йумшалтмаьа башлады.

Иса кишинин зянжирини сцрцйя-сцрцйя эязян, щярдян онлара бахыб мырылдашан сары кюпяйи эцнцн бу вядясиндя ачыг олмазды. Кишинин атасынын цзцня щейрятля бахыб-бахыб ондан йаваш-йаваш араланараг Ялгямяйя йахынлашан сонбешийи Фяхрийянин дурушу, тярпяниши дя чох шей дейирди. Бу «хябярчи» вязиййятин, бу сясли-сораглы щал-щаванын бир пычылты иля, йа да бир бялядчи бармаьын ишаряси, бир гаш-эюзцн щим-жими иля айдынлашажаьындан горхан Иса киши гара эечя баьланмыш тяки эюрцнян тцклц цзцнц гашыды, эцлцмсяди:

– Щеч гойарам Ялгямя баланын гузусу итя-гурда йем олсун?!. Тювляйя салмышам.

Фяхрийя ганад ачды, гачыб аьыр палыд гапыны чийни иля итяляди, гузу балажа кир-киря гуйруьуну таппылдада-таппылдада эялиб юз сащибинин балдырларына сыьынды.

Няняси йолда аьзыны ня гядяр килидли сахласа да, «щирси, нифрини «галадан бир-ики эцлля» атды: «Иманына горхаг тула баьладыьым няфсиня бу йашында да «тят» демир. Бюйцэцнцн дашыны атды, инди дя кичийиня эюз дикиб. Сяни эюрцм эюзлядийин колун дибиня дя эедя билмяйясян...»

О эцн эюйляр ала иди. Аь ялчимляр сяманын дяниз мавилийиндя цстц гарлы, гыровлу бузсаллары тяки цзцрдц. О эцн йерляр дя алаланырды. Щяр эцнлц аьажын цстцндян бир гарайайлыг кюлэя сцрцнцб кечирди. Кюлэяляр йарпаглары гуш дилли, щяр чичяйи эцняшя бир пийаля кими ачылмыш аьажлара гонанда, сащиби биржя аддымлыьындан о йана араланмайыб баьчада отлайан гара гузусунун цстцня йатанда Ялгямя анасы иля нянясинин пычылдашдыгларыны эюрцрдц, она еля эялирди ки, буэцнкц ала эюйлц, ала йерли алямдя бир сирр, бир сещр лал сахландыьы цчцн дарыхыб, безикиб, анасындан, нянясиндян дил ачыб диллянмяк истяйир, гулагларында галан байагкы няня дейинтиси дя щямин сиррин, сещрин боьулдуьу дарысгаллыгдан чыхмаг чырпынтысыдыр. Ушаг щисс етмишди ки, бу мюжцзянин бир башы Иса кишинин эюзляриндядир, байаг дяря дяринлийиндян эялян «биздян оьурлуг эюрцрсцнцз?» сорьусу да щямин мюжцзянин бу башына атылан бир сынагдыр, Иса киши дайазда дура-дура дяриня тор атыб, инди няняси дя анасына щямин «чякишмядян» данышыр.

Ялгямя ейвана галхды, онлар пычылтыны кясдиляр.

– Ана... ана...

Ушаг бюйцкляря баха-баха галды, щеч ня дейя билмяди. Гузу ейвана атылыб онун балдырларына сцртцшяндя няйя эялдийини унутду, баьа гачыб тяпялини архасынжа апарды. Бюйцклярин аьзы щейрятля бцзцлдц, онларын эюзляриндян ажы бир тяяссцф сцзцлдц: ушаг дцшмянини бу йашында таныса, ганлылыг тязяляняжяк, юз дили, юз нифряти, юз кини юз башына бяла ачажаг.

Хавяр хала фикирляшди ки, Ялгямя Иса кишинин башынын цстцндян асылан бир дашдыр, о, бу дашы ачыб йеря дцшцрмяк истяйяжяк, даш бюйцдцкжя горхусу артажаг. Фикирляшди ки, бу «чох истямялярин» бир хятасы вар, бу «язизлямяляр» адам йатырмагдыр, адам йухуйа вермякдир, эеж-тез бу илан юз донундан чыхмалы, ушаьы чалмалыдыр Ялгямянин алты йашы тязяжя дцзялмишди. Бу йашда она сирр ачмаг олардымы?! Кинлянярди, жинлянярди, Фяхрийяйя ажыгланарды, «мяним атамы сянин дядян юлдцрцб» дейярди, о да эедиб Иса кишийя хябяр верярди, гоншу да еля билярди ушаьа дцшмянини гясдян таныдыблар.

Ялгямя тяк иди. Иса кишинин юзцнцнкцляри дя, нявя-нятижялярини дя кяндин нечя еви, нечя щяйяти тутмурду. Бу гядяр гузьун овлаьында бир чолпа нейняйя билярди? Бу гядяр илан йувасынын арасында саь галмаг, саламат юмцр сцрмяк олардымы?!

Хавяр хала нечя дяфя гясдлянмишди ки, бу еви, мящляни дяйяр-дяймязя сатыб шящяря кючсцн, орада сцпцрэячилик елясин, оьлуну, гызыны бюйцдцб бойа-баша чатдырсын. Анжаг анасы разы олмамышды: «Биз дя аз дейилик. Дямир кцрядя ярийяр, суда бяркийяр. Бир балажа сарсагламаг истясяляр, юлмямишик, биз дя ялимизи, дилимизи динж гоймарыг».

Анжаг хошбяхтликдян Ялгямянин айаьы Иса кишинин евиндян, доггазындан юз-юзцня кясилди, ана билмяди, йцз тядбирля щасил елямяк истядийи диляк гейбян нежя йаранды. Бир ахшам йатанда оьлуну ал диля тутуб бунун сябиябини юйрянмяк истяди:

– Иса бабанын ити эцндцз дя ачыг олур, башына дюнцм?

– Йох!..

– Фяхрийя еля йахшы баладыр ки!..

Ялгямя динмяди.

Ана «чюмчясинин» бош эялдийини эюрцб «палтары айры суда жарламаьа» башлады:

– Иса бабанын алмасы шириндир, йа бизимки?

Ялгямя йеня жаваб вермяди, яллярини анасынын бойнуна узатды, башыны онун синясиня сыхды.

– Ана, – деди, – о, мяним гузуму дама нийя салмышды.

– Еля елямяся ит говарды, гуйруьуну даьыдар, зящрини йарарды.

– Йох. Нянямя еля пис бахды ки...

– Гожа кишидир дя, гурбаным олум, бахышы елядир. Эюзц йахшы эюрмцр, ишыгдан гамашыр.

– Эюзц мянимкиндян йахшы эюрцр, о дяфя ийня саплайыб ешшяйиня палан тикирди.

Арайа бир тойлу сцкут чюкдц. Ана бу шян-шух сакитликдя галмаг, бу эцмращ дилсизлийи сящяря гядяр позмамаг, онун архалы, кюмякли, эялщаэялли гойнунда уйумаг истяди. Лакин Ялгямя бир «эцлля атыб бу жин йыьнаьыны» даьытды:

– О, пис адамдыр, о эцн няням дя дейирди.

Ана цряйиндя мин шцкцр сюйляйя-сюйляйя юзцнц йухулулуьа вурду.

Ялгямя анасыны тярпятди:

– Ана, ай ана!..

Хавяр хала «йухудан» айылды, оьлуну гужаглады:

– Ща!.. Няди, гурбанын олум?.. Йат, йат!..

– Няням о дяфя нийя еля дейирди?

Ана нянянин ня дедийини билирди, оьлундан беля бир суалы-сорьуну щямишя эюзлямишди, бу «рюйаны башга жцр йозмаьа» чохдан щазырлашмышды:

– О эцн Иса бабан арвадыйла далашыбмыш, сян эюрмяйибсян, арвады ейванда аьлайырмыш. Кишинин гожа йашында кцрлцйц няняни дя жинляндирибмиш.

– Йох, ана, няням айры шей дейирди...

Ана оьлунун бу инкарыны «ешитмяди», йеня «йатды». Анжаг билирди ки, бу «гылынж» гында пас атмайажаг, итиляняжяк, бир заман сийрилиб чыхажаг, о заман йцз йалан онун габаьында бир пенжяр сыхмасы кими бичиляжяк...

– Ялгямя Худазар оьлу, эениш, ятрафлы даныш.

Щаким Ялгямянин щяйат тарихчяси иля ня цчцн беля чох марагланырды? Бу щекайяти бцтцн тяфяррцаты иля сюйлямяйин жинайятин ачылмасына кюмяйими варды? Ахы, щяр шей мялум иди, айдын иди. Ишдя еля бир дцйцн, еля бир долашыглыг галмамышды ки, ютян эцнлярин йарпаг-йарпаг сящифяляри иля ачылайды, айдынлашайды. Ялгямя юз эюрдцйц эцнляри ажылыгдан тямизляйя билмязди, щяр шейи олдуьу кими данышса, юзц дя таб эятиря билмязди, аьлайарды. Юзцнцн ня щала дцшяжяйи бир йана, онсуз да исланмышды, судан ня горхусу, йетим баласыны – бу ата айрылыьыны, бу ата эюрцшцнц дя бир наьыла, бир эежя юмцрлц гаранлыьа бянзядян кюрпясинин гялбиндя щямишя сызлар бир каман гойарды. Бу каман щяр вахт гямли-гямли ютярди, йаз эцнляриня дя хязан щижраны, вида кядяри охуйарды.

О эцнляр нийя эери гайытмыр, нийя эялиб щакимин эюзляри юнцндя сящифялянмир, варагланмыр? Ялгямя нежя десин ки, йеддинжи синфи битиряня кими бир эюзцм эцлдц, бир эюзцм аьлады: ана хястялянди, тай-тушдан, йар-йолдашдан цзцлдц, эери галды. Щавайы йемяк эежяляр бажадан тюкцлмяйяжякди ки! Мцфтя эейим-кечим эцндцзцн айыг арзулары иля тохунуб эежялярин сярхош гаранлыьында бойанмайажагды ки!.. Гощум-гоншу пайы, кюмяйи нежя бярякятсиз, нежя дадсыз олармыш!..

Йатагда сарала-сарала ярийян ана гышда йорьан-дюшякдян щеч чыха билмирди. Будагда галан сон пайыз йарпаьы тяки ясирди. Ялгямянин ялляри кол-косда галмышды, чяпярлярини щей бир уждан сюкцрдц, эеж йатана кими собаны сюнмяйя гоймурду. О, бажысы иля щяряси бир йорьанын алтында бцзцшяндя щямишя ойаг ана йатагдан биртящяр сцрцнцб чыхырды, аьыр палазлары онларын цстцня юртцрдц, евдя гулун тяки кишняйян гыш шахтасы кюрпяляри йеня дя буза дюндярирди. Ялгямя ертяси эцн чяпяри сейрялдя-сейрялдя чохлу гаратикан колу дашыйырды, айаглары иля хышлайыб гапынын далына йыьырды, эежялярин «сойуг жин чыьыртысы» йеня дя азалмырды; гаратикан йананда соба кюз кими гызарырды, чох кечмирди ки, кюзц дя сюнцрдц. Ахырда, чяпярин колу онларынкы ола-ола, гоншулар йийя чыхыб дейиндиляр: «Бир басма тикан эятириб йолаьа тутан дейилсиниз, щяр йаны нийя йол еляйирсиниз?!»

Ялгямя дящря, чаты эютцрдц, щяр эцн дярсдян сонра мешяйя эетди, бязян бир, бязян ики шяля одун эятирди. Одун шяляси белини, кцряклярини йаьыр елямишди, чаты сцртцб яллярини, чийинлярини ачмышды. Анасы оьлунун ялляринин «ня эцндя» олдуьуну эюрся дя белиндян, кцрякляриндян хябяри йох иди. Бир эежя оьлунун йухулу-йухулу архасы цстя чевриляндя офулдадыьыны, цзц цстя дцшяндян сонра да инилдядийини ешитди. Дуруб кюйняйини галдырды. Оьлунун ганчыр бели, кцряйи эюзляриня тикан кими батды. Сятин туманындан бир тахта, мцтяккянин биринин ичиндян дя хейли памбыг чыхарыб аьлайа-аьлайа бир жанлыг бцзяляди, сырыды, оьлу одуна эедяндя йалвара-йалвара эейиндирди: эуйа «бир тикя нятяванына» сойуг дяйяжяйиндян горхурду.

Йайда гоншу ушаглары йайлаьа кючяндя, шаггылдайан чайлар, эцлян булаглар башында эцн кечиряндя, кякликоту, инжичичяйи йыьанда, явялик щюряндя Ялгямя дя бажысыны йанына алыб буьда кювшянлийиня эетди. Эцнортайажан йыьдыглары сцнбцлляри кювшянлийин гыраьындакы аьажларын кюлэясиндя дюйдц, совурду, ахшама кими «дянлядиклярини» ися юз евляринин щяйятиндя дурулады. Бир йайда нечя чувал долдурдулар, нечя чувалы-чувала сюйкядиляр. Ел даьдан еняр-енмяз нечя чувалыны даьар-даьар дяйирмана дашыды, цйцтдц, сяриб сойуда-сойуда чувала, чялляйя долдурду. Эцндя бир аз йоьуруб биширя-биширя усталашды, ахырда бир гышлыг лаваш биширди. Бцтцн гышы шяля-шяля кол дашыды, гала кими чяпяр дцзялди. Йайда гуш тяки бир-бир дянлядийи дяндян хуржун-хуржун йахындакы гясябя базарына апарыб сатды, аз-аь йыьдыьы илк пул газанжындан анасына бир диз-лик, бажысына бир донлуг, бир дя бир арыг диши дана алды. Сащиби бу «дамазлыьы» ушаьын кишилийиня баьышламаг истямишди, яввялжя пула йахын дурмамышды, сонра щаггынын йарысыны эютцрмцшдц: «Дананын башына бир иш эяляр, балажа, дейярсян ки, эюзц далынжа галыбмыш... Дырнаьы бярк олсун!..»

Цзцня эялян о бири илин пайызында Ялгямя мешяни су йолуна дюндярди: он ики-он цч килолуг бир чубуг сябяти щюрдц, она чашыдан ики гол, чийин илэяйи дцзялтди, нар дяняси кими ири, гырмызы зоьаллардан йыьды, евя дашыды, алтына от дюшядийи чардагда сярди, лалыхандан, ширяляняндян сонра базара апарды, сатды. Евин щеч бир ещтийажы, щеч бир дярд-сяри диггятиндян гачмайан, йайынмайан киши бюйцклцйц иля «аьалыг» етмяйя башлады. О, евин ийнясиндян тутмуш сапына, «кцлцндян тутмуш кюмбясиня» кими щяр шейин йерини биляндя, анасынын аьлына эялмяйян, «дяфя-дараг ачанда» Хавяр хала жана эялир, жийяри чякиля-чякиля оьлунун бойуну охшайырды, щяр дяфя дя икижя-цчжя кялмя дейирди:

– Айя, сяня гурбан олум...

Ананын сюзцнцн чоху цряйиндя галырды: сяни веряня шцкцр, а гара эцнцн йараьы оьул. Йемяли вахтында йемядин, эеймяли вахтында эеймядин. Ата арханла архаланмадын... Бир гамчы бойун олду, дам долусу тойун олду. Щяр эцнцн эюзцмя бир даь чякди...

Ана цряйиндя данышмаьа да горхурду, чцнки гялбиндян чох шей кечиряндя аьлайырды.

Симузяр сцфря ачыб иняк олмуш «дамазлыьын» гатыьындан, гаймаьындан эятиряр, «салма чай» сцзяр, ики-цч лаваша су сяпиб пиляйя дюндяряр, юзц дя бир кянардажа дайаныб гардашынын йейишиня тамаша едярди. Ялгямя ону чякиб йанында отурданда йалварыб гардашынын ганады алтындан чыхарды:

– Ай гаьа, гой сяня бахым, сян йейяндя еля бил, мян дойурам.

Ахшамлар эялиб архадан гардашынын йатаьына эирярди, онун кцряклярини гужаглайарды:

– Гаьа, гой бир щовур чимир еляйим, сонра юз йеримя кечярям, – дейярди, – бурада еля ширин йатырам ки!..

Гясябя базарында бир оьланла достлашмышды. Гясябяйя битишик кянддян иди. Атасы давада юлмцшдц, анасы яря эетмишди, о, нянясинин йанында галмышды. Бир чал ешшяйи варды. Йцкцнц дцшцряндян сонра апарыб базардан хейли аралыдакы жярэя сюйцдлярин йанында йеря мых  чалыр, мыха баьлайырды, габаьына бир чянэя чайыр атырды. О да мешядяки язэиллийя даданмышды, беш-алты эцн йыьыр, базар эцнц базара эятирирди. Ялгямядян дя дирибаш иди. Гясябядя танымадыьы адам, башы чыхмайан иш-пешя йох иди. Кялякляри, фырылдаглар, атмажа вя ейщамлары тез дуйур, тез «тутурду». Йахшы сяси варды, ширин-ширин охуйурду. Ялини гулаьынын дибиня гойуб «гям дярйасына гярг» оланда эюзлярини йумур, бцтцн базар гулаг кясилирди, онун щязин, гцссяли сяси йухулу, уйьулу даь эежяляриндя булаглара гарышар, ней сяси кими, байатылар кими щамынын цряйиня, гялбиня, рущуна ахарды. Онун жыр, «чаггалбоьан» язэили башгаларынын алма ириликдя хурма тяки язэилиндян тез алынырды. Алыжылар чох заман ондан юз пулларынын «гяпик-гуруш артыьыны» эютцрмяздиляр: «Гой галсын, Дурсун, – дейярдиляр, – бир дя эяляндя щесаблашарыг...»

О юз базарлыьынын ахырына «даш атандан» сонра да «аракясмядян» чыхмазды, сябятинин бирини Ялгямянин йанына чякярди, она тапшырарды: «Сян бурда отур!» юзц ися «йетим сеэащ»а кечярди, чох чякмязди ки, Ялгямянин зоьалы да сатылыб гуртарырды Ялгямянин дя сябятини ешшяйин белиня баьлйаыб «худащафизляшярдиляр», гясябянин ян эюрмяли йерляриндян гоша кечярдиляр. Дурсун бязян дцкяня эирир, ноьул алыб эятирир, бир овуж да Ялгямянин жибиня тюкцрдц:

– Йе, аьзын гой шрин олсун.

Гясябянин тян ортасындакы эенишликдя тязя бир бина тикилирди. Икинжи мяртябясинин дя «бели баьланмышды». О бинанын йанындан ютяндя Дурсун синясиня вуруб дейирди:

– Ляляшин бу «хан сарайынын» йийяси олажаг. Ялгямя онун «хан сарайы» иля марагланмазды, диллянмязди, Дурсун юз «бюйцклцйцнц» хырдаламаьа башлайырды:

– Йекя почт олажаг. Бу бойда шящярдя почт ишиндян башы чыхан биржя адам да йохдур. Эялян пайыз бу ляляшин эедиб онун мяктябиня эиряжяк, икижя илдян сонра эялиб оранын аьасы олажаг.

Дурсун бир ялини телефон дястяйи кими гулаьына тутурду:

– Алло!.. Алло!.. Йени кянд, Йени йол!.. Баш мяркяздир данышан!.. Телефонаграма эютцрцн. Дигтя едирям. Башлайын!.. Бцтцн кянд жамааты сцбщ тездян Дашлы дцзя чыхмалыдыр. Ики мин щектарлыг сащяни якин цчцн йарарлы щала салмалыдыр. Ора бу пайыз тохум сяпилмялидир. Щяр щектардан отуз сентнер мящсул эютцрцляжяк. Бу, бцтцн дцнйайа рекорд буьда мящсулудур. Биз бцтцн дцнйайа сцбут едяжяйик ки, гадир инсанлар, юз талейинин аьасы олан инсанлара ямякля, щцнярля дашдан да зяр дцзялдир.

Дурсун бу «рясми чыхышындан» сонра, о дайананда дуран, о, тярпяняндя йерийян ешшяйини иряли дящмярляйиб кцчянин, гясябянин ортасындажа сцзя-сцзя охумаьа башлайырды:

– Сцсян сцнбцл битирмишям, мян йарыма йетирмишям... Анам Эцлэяз, жаным Эцлэяз, балам щаны, эцлцм щаны?.. Аь цздя халын, о эцл жамалын, юлдцрдц мяни, а балам, йандырды мяни...

Щамы дайаныб эцлцмсцня-эцлцмсцня Дурсуна тамаша едярди.

Бир дяфя Ялгямядян ял чякмяди, ону юз евляриня апарды:

– Няня, – деди, – достумдур, достум йох ей; бизимки достлуьдан кечиб, гардашаьамдыр... эюр нейнирсян.

Няня Ялгямянин алнындан юпдц, ону дуалады: Аллащ, бу гардашлыьыны балама чох эюрмя. Ай танры, бунларын ялиндян щяр няйини дя алсан, мящяббятини алма. Гой бири мин олсун, щяряси бир Тур даьына дюнсцн. Щяряси кюлэясиндя мин гойун йатасы бир чинара дюнсцн.

Сонра бир овуж дян эютцрдц, тойуглары жцжяляди. Тойуг-жцжяляр баьын ора-бурасындан чыхыб гача-гача, уча-уча щяйятя йарпаг тяки тюкцлдцляр.

Няня бир гара тойуг тутду.

Дурсун дуа охуду, кясди.

Няняси хюряйи биширяня кими Дурсун ня чянясини бош гойду, ня дя достунун бекар дайанмаьына имкан верди; баьа чыхдылар. Баьда бир дяня дя ири аьаж йох иди, щамысы ики-цч иллик пющряляр иди. Анжаг жярэя иля якилмишди, аьажларын арасында биржя от-алаг да эюзя дяймирди. Щамысы бящяри совулмуш ляк йерляри иди. Дурсун щяр жярэянин башында дуруб щявясля «атчот» верирди:

– Бу, нар жярэясидир, юзцм якмишям. Ики илдян сонра щяряси йцз-йцз ялли нар эятиряжяк. Ийирми аьаждыр, бу еляйяжяк цч мин нар. Няфсини сахлайыб биржя манатдан, сяксян гяпикдян, лап юлцсц алтмыш гяпикдян гапынын аьзында сатажам. Бу жярэя пайызлыг армуд жярэясидир, беш илдян сонра щяряси, цч йцз кило веряжяк. Сахлайыб йазбашы, Новруз байрамында сатажам, килосуну икижя манатдан... Он аьаждыр, цч тон. Алты мин.

Дурсун бу баьдан бир илдя азы он мин манат газанж эютцрцрдц: бу пуллары «аьылла» хяржляйирди: юзцня сяс-сораьы «эюйлярин цзцнц тутан» бир той вурдурурду, «йетим эядянин» тойуна «аллащын юзц дя эялирди»... жащ-жялаллы бир имарят тикдирирди ки, щамы бармагла эюстярирди. Гожа нянясини эцндя бир дяфя, ахшам-ахшам гужаьында эяздирирди. Бу няняйя оьул пайы, гыз гуллуьу олажагды. Няня бу голларын цстцндя уйуйажаг, дцнйада чякдийи язаблары нявя ялляри цзяриндя унудажагды... Дурсун юэей гардаш-бажыларына яйин-баш алырды, она биржя дяфя дя «эюрцм-бахым елямяйян» аталыьынын жибиня йцз-йцз ийирмибешликляр, яллиликляр гойурду ки, онун да «аьзынын буьу бир кючлцкдяки сырсыраны яритсин». Бу пулун бир гядярини, «бюлцнмяз фонда» – яманят кассасына кечирирди, юзц дя «фаизлисиндян». Щямин фаизин щесабына «чюллярдя галмыш», анжаг дирибаш бир йетим сахлайырды, охутдурурду. Бу йетимин алгышы, дуасы «Аллаща Дурсунун бюйцклцйцня сяждя елятдирирди». Бу йетим «чох бюйцк адам олурду» сяс-сораьы дцнйанын щяр йериндян эялирди. Бцтцн дцнйа билирди ки, бу «дащи» щаралыдыр, кимин «бюйцтмясидир...»

Дейирди ки, мян почт мцдирлийи мяктябини битиряжям. Мяним бясимдир. Орада юмрцн бойу аьылла-башла ишлясям, бюйцк шейдир. Мяним институтум да, академийам да баьдыр, газанжы мяним олажаг, ляззяти еллярин.

Дейирди ки, Ялгямя, биз бу эцндян олдуг гардашлыг, гардаш. Биржя бизим йатаьымыз айры олажаг, галан щяр няйимиз олса, сянинки мяним, мянимки сяниндир. Истяйирям, сяни дя юзцмля почт мяктябиня апарам. Сизин кянддя дя почт вар, нолар балажа оланда. Ишин балажасы-бюйцйц йохдур, ишляйяня щамысы бирдир.

Бу сюз Ялгямянин цряйиндян иди, амма евдя хейир-бярякят майа атылмыш сцд кими тязяжя уйушмушду. О, хястя анасыны, бажысына кимя тапшырыб эедярди, юзц щансы кюмяйин щесабына охуйарды?

Дурсун онун фикрини эюзцндян алды:

– Горхма, хан тяки доланажаьыг. – Ялини Ялгямянин чийниня гойду. – Шящярдя баьлар вар, щяр адамын пайыны ялли-алтмыш маната белляйирляр. Эедиб эязмишям, бахмышам, гузуламыш торпагдыр, бели бурдан вуранда бир аддым о йаны цйцнцб эедир. Еля адам вар, илдя ики дяфя беллятдирир: пайызда, йазда... Щяфтядя цчжя дяфя, дярсдян сонра, жанымыза жяфа гылсаг, гызылдан дон эейинярик, щяля сян ана-бажы дярди чякирсян.

Дурсун бир дяфя он кило базар дцйцсц, алма, армуд алды. Бир дцкяни «гурутду»: цч аршын эцллц, он аршын сайа парча юлчдцрдц, беш кило кялля гянд чякдирди, зянбилиня «хырым-хырданын» да щярясиндян ня гядяр йыьдырды. Гясябянин чыхажаьында зянбили йеря гойду:

– Гардаш, – деди, – сян мяни бурада эюзля, инди евя дяйиб эялирям.

Ялгямя еля билди, бу долу зянбил Дурсунун тязя бир сиррини ачажаг, о, бу сиррини нянясиндян щялялик эизли сахлайыр: гясябянин щансы евиндяся бир «дцнйа эюзяли» йашайыр, Дурсун онунла «алышыб-веришиб», бу «базарлыьы да» онлара апаражаг, эюрцшя эедир.

Дурсун «жартдаьан» боьазлы чякмя, цтцлц галифе шалвар, тязя кюйняк эейиниб эяляндя, узунэцнлцк шапкасынын далыны галдырыб «кефини домбалданда» – астадан «эцллц баьларда эязярсян, жаванлар баьрын язярсян, йуха каьыза бянзярсян, йаза билмяз гялям сяни... Гялям сяни...» охуйа-охуйа эяляндя Ялгямянин онун эюзалтысыэиля «байрамлыг» апардыьына щеч бир шцбщяси галмады.

– Гардаш, бу палтар мяни нежя тутур?

– Йахшыды, саьлыьына гисмят олсун, щямишя йахшы йерляря эейиниб эедясян.

– Бир аз ядябсизлик елядим, – Дурсунун цзцня бир ган гызартысы йайылды, тез дя чякилди. – Сяня дя бир дяст тойлуг тикдирярик. Гардашын икиси дя йа эяряк пис эейинсин, йа да йахшы.

Фит вериб бир «Москвич» сахлатдырды.

Сцрцжц:

– Дурсун, мян сянин гуллуьунда щазыр, – деди. Эцлцмсцня-эцлцмсцня бир ялини синясиня сыхды: – жящяннямдян башга щара десян... – Сюзцнцн далыны демяди, ялини эюзцнцн цстцня йатыртды.

Ширин фикир-хяйал нежя йцнэцл олармыш, адамын цряйиня гоша гартал ганадлары тяки гонармыш, адамы эюйляря галдырар, эюйлярдя эяздиряр, щара истяся апарармыш. Хяжалят адамын юз ганадларыны да гырар, даь арзулу аран шикястляриня дюндяряр, зирвяляря щясрятля бахдырар, бойландырармыш.

Дурсунун киши щцняри, киши тяпяри Ялгямянин цряйини бюйцтмцшдц, она нежя дцнйаны долдурасы, щеч заман азалмайасы бир фярящ вермишди, лакин машын онларын кяндиня, онларын мянзилиня йюн аланда, бурулуб доггазларында дайананда гясябядян йола дцшяркян она язаб верян юз «ядябсизлийи» евляриня эиряндя юз аьырлыьы, юз дюзцлмязлийи иля Ялгямяни йенидян сыхды: «О мяни евляриня нечя дяфя апарыб, нянясинин адыны бир чцрцк жевизля анмамышам, амма Дурсун бир дцнйалыг айын-ойун...»

Дурсун «юз ожагларынын башында» – юз гапыларынын аьзында юзцнц гонаг кими апаран Ялгямянин ня цчцн пярт олдуьуну баша дцшдц:

– Я, ай дяли, мян сяндян ики-цч щяфтя бюйцйям, йолу бюйцк салар, кичик дя эедяр. Биринжи дяфя эюрмяйя эялдийим евя, танымаг истядийим ана-бажымын йанына ялибош, атыла-атыла эялмяйяжякдим ки!..

Дурсун Ялгямяни голтуглады, бир ялиндя долу зянбил ону евя, ичяри дартды.

Щеч кимин «айаьына» галха билмяйян ана о эцн дурду, гуш кими бурадан ора, орадан-бура сцзян Симузяри буйура-буйура, щяр щимини «эюйдян алыб йеря ендирян, йердя чин еляйян гызыны дахмадан чардаьа, чардагдан чайа, баьа гачыра-гачыра бир той сцфряси дцзялтди, оьлунуны щяр эяляндя «бир карван йолу гядяр» тярифлядийи достунун, гардашаьасынын башына долана-долана ону пиря дюндярди, цзцнц гибляйя тутуб: «Ай Аллащ, пычылдады, – юзцн йетим елядийин бу тякляря, бу биржяляря гыйма, гой бунлар дцнйада бир аь эцн эюрцб бир тойлу дювран сцрсцнляр. Бунлары чюрякли, ачыг сцфряли дост дамарлы, абыр щамарлы еля. Гой бунун айаьына даш дяйяндя онун, онун да ялиня тикан батанда бунун цряйи аьрысын...»

Симузяр:

– Ай бюйцк гаьа, – дейя чюмбялиб Дурсунун балдырындан йапышды, – айаьыны галдыр, чякмяни чыхарым.

Дурсун онун ниййятини баша дцшмяйиб, гызын башыны сыьаллады:

– Лазым дейил, мяним бажым, инди дуруб гардашын баьына бахажам.

Ана ширин-ширин эцлцмсцнцрдц, бу шякяр тябяссцм Ялгямянин дя цзцня йайылмышды; онлар Симузярин юз бохчасындан юзц тохудуьу бир жцт гушлу жорабы голтуьуна сыхыб сахладыьыны эюрмцшдцляр.

Симузяр:

– Ай бюйцк гаьа, – деди, – бу жорабын бир тайыны юзжя ялимля эейиндирим, бахым, эюрцм йарашырмы!.. Бялкя, мяним кукла гаьамы чиркин эюстяряжяк...

Дурсун щеч беля гылыг алтда, дил алтда галмамышды; ялажсыз-ялажсыз эцлдц, «тяслим олду...»

Щямин илин гышында Дурсун эюзлянилмядян Ялгямяэиля эялди, йеня дя долу, аьыр зянбилля эялди. Бир гарьы сябятдя ики тойуг да эятирмишди. Ялгямя: «Бунлары нейнирсян? – дейиб гардаш ярки иля дейинди. – Юз гапымызда чюмялян гырмыш ня гядяр истясян...»

Дурсун:

– Гардаш, дамазлыгдыр. Бунлар сизин гарьаларын тайы дейил. Бунларын йумуртасы газ йумуртасы бойда. Ян балажасынын дя яти цч кило. Азар-безара да цзц бяркдир. Бир овуж кишмишля йашайан тцрк атлары кимидирляр, беш-он дян йейяндян сонра чякилиб эедир, йатышырлар баь-баьчаны ешяляйиб калафа-калафа еляйянлярдян дейилляр.

Дурсун Ялгямянин дящрясини, балтасыны йийяляйиб итиляди «жыр, хейирсиз» аьажлары кясдиляр, доьрайыб одунуну чардаьын алтына чинлядиляр, шах-шявялини ком-ком йыьыб чубуг бурьу иля боьдулар, тяндирин йанына йыьдылар. Аьажларын кютцклярини газыб дибдян чыхартдылар. Онларын бу, зцлмц-зцлмяти дцз бир щяфтя чякди. Дурсун щяр ахшам эедиб нянясиня баш чякир, сящяр йеня гайыдырды.

Дейирди: гардаш, бу бизим гясябя ки вар, чох бюйцйяжяк, инди балажа санаторийадыр, он илдян сонра дцнйанын щяр гарасы аьы бура ахажаг, йцз сянин баьын кими баьын мейвяси оранын базарында биржя саатда сатылажаг. Дцздцр, тякжя баьа эюз дикмяйяжяйик, ишляйяжяйик, щярямиз бир йандан газанж эятиряжяйик, анжаг бир иллик, беш иллик цмид йери дейил, юмцрлцк чюряк аьажыдыр. Оьурлуг елямирик ки, утанаг, о эцнкц лектор демишкян юз щалалжа ял ямяйимиз, алын тяримиздир.

Дурсун баь йерини щяр эцн азы ики-цч дяфя ениня, узунуна юлчцрдц. Жярэя иля якиляжяк щяр аьажын йериня бир гарьы санжырды, щяр гарьы жярэясиня башдан, айагдан о йандан, бу йандан баха-баха яйриляри дюня-дюня дцзялдирди. Ярик жярэяси, йазлыг алма, пайызлыг армуд, янжир, зоьал жярэяси...

– Мцттящим!.. Бялкя ифадя вермяк истямирсян... Ахы, мян яввял сорушдум ки, бу тяркибдя щейятин Сизин ишинизя бахмасына етираз етмирсиниз? Жаваб вердиниз: Хейр! Бяс инди нийя сусурсунуз?

– Мющтярям щакимляр... эцнащкарам. – Ялгямя боьулдуьуну щисс етди, бу цчжя кялмяни дя еля бил боьазындан эцжля чякиб чыхартды. Дюня-дюня удгунду. Удгундугжа гуруйан боьазына санки бычаг батырдылар, йери эюйняди, боьазынын гурултусу узагда да ешидилди. Батан сяси бирдян сел кими дашды, алнынын пучур-пучур тяри башыны галдыранда ушаг тяпийи дяймиш йарпаглы аьаж шещи кими йахасына сяпялянди. – Мян юз юмрцмц щяйатын, дцнйанын биржя эцнцня бянзядирям. Еля билирям о биржя эцндя йцз ил йашамышам. Йцз ил бир гяринядир. Бир гяринядя дцнйа азмы дяйишир. Бир гяриняйя няляр долмур, няляр бошалмыр.

Ялгямянин данышыьы дювлят иттищамчысыны щирсляндирди:

– Бизя бядии тясвир, бядии ясяр експозисийасы сюйлямяк эяряк дейил, щадисядян башла...

Щаким дювлят иттищамчысыны бу гядяр вятяндашын йанында пярт етмяк истямяди, цзцнц Ялгямяйя тутду:

– Ешидирик...

Дювлят иттищамчысынын тяляби дярин дяря дибиндян ахан селин цстцня, даь кими учмушду, селин габаьы кясилмишди, сел инди эюллянирди, эери дюнцрдц, фырланырды. Бир ил ахса да, щямин жошьунлугла чаьласа да бу дяряни долдура, бу бяндин цстцндян аша билмяйяжякди. Селин юмрц аз олмурму?!

Ялгямя щамыдан ахырда, гапынын далында айаг цстя дурмуш Дурсуна бахды. Башыны ашаьы салмышды. Дейясян, аьлайырды. Анасынын эюз йашлары сызга булаг кими щей сцзцлцрдц. Нянягыз лап йахында да эцжля эюрцрмцш кими бахдыьы атасындан щейрятли эюзлярини чякмирди. Иса киши яллярини чянясинин алтына вермишди, санки узун гыш эежяляринин бириндя наьыла, наьылчыйа гулаг асырды. Хавяр халанын архасында отурмуш Фяхрийянин башы эюрцнмцрдц, башыны гайынанасынын кцрякляри арасында далдаламышды, чийинляри эюрцнцрдц. Чийинляриндя бир зялзяля титряйиши эязирди.

Ялгямя истяди щакимдян тяляб едиб десин ки, щамыны чыхарын, салонда тякжя шащидляр галсын, йа да щюкм един, эюзлярими сарысынлар, онларын щеч бирини эюрмяйим. Тапшырын, гулагларыма памбыг тыхасынлар, онларын няфясини ешитмяйим, дуймайым, суал веряндя гулагларымы ачдырарсыныз. Щеч бир шахтанын, туфанын сарсытмадыьы гардашымын шащлыьынын, шущлуьунун йарпаг тяки тюкцлдцйцня нежя бахым? Юмрц, талейи бир «Йаныг Кярями» олмуш, ахырдан-ахыра бир эцнлц бир тязя дцнйайа дцшмцш ана ханиманынын даш-даш, кярпиж-кярпиж сюкцлдцйцня, бу харабазара байгушларын учдуьуна нежя тамаша едим? Гардаш архасы, гардаш кюмяйи иля юйцнян бажымын буэцнкц йетим дурушуна, бойнунун йетим бцкцшцня нежя таб эятирим?!

Ата эюйляриндя учан, ойнайан, гызымын мяним илк гара бяхтимин, илк кцр талейимин эюзляримин габаьында сарала-сарала жан вердийиня нежя дюзцм?!

 

***

Ялгямя щяр базар евя эялирди, щямишя дя долу зянбилля, долу чамаданла. Онун чамаданда, зянбилдя няляр эятирдийини гонум-гоншулар, бцтцн кянд сонра, Ялгямя шящяря эедяндян сонра билярди. Симузяр щяр щяфтя бир тязя дон эейинярди. Анасы дейярди: «А эцнц гара, эцндя бирини эейинмя, эейинсян дя евимизин ичиндя эейин, доггаза, кяндин арасына чыхма, йенижя-йенижя «охай!» дедийимиз бир тикя нятяваны эюзя, пис няфяся туш елярсян. Бизя бяхтявярлик верярляр бяхтявярлик верянлярин эюзц, няфяси эцллядян пис олур, адама тез дяйир». Хавяр хала чох дейир, Симузяр аз ешидир, тай-тушларына «ажыг-гыжыг» вермяк щявясиндян, шювгцндян галмырды. Арвадлар хейирдя-шярдя Хавяр халайа эюзайдынлыьы верирдиляр. «Аллаща чох шцкцр!..», «Аллащын кяряминя гурбан олум, рящми дя вар, бир йандан баьлады, бир йандан ачды...» Бу эюзайдынлыглары эуйа Хавяр халанын «ел ичиня», «жамаат арасына» юз айаьы, юз йериши иля чыхмаьынын истянилмяйи иди. Ахы, онун саьалмаз дярдя дцчар олмаьыны щамы ешитмишди. Эуйа жанында эюрцнмямиш бир шей пейда олмушду, ганынын гырмызысыны аз-аз йейирди, яридирди, ганыны аьардырды, ганы тамам аьаран эцнц Хавяр жаныны яжяля тапшыражагды. Инди Хавяр халаны щямишяки кими «дири» эюряндя, «ханым-хатынлар» тяки эейиниб-кечиниб «салландыьына» баханда Аллащын бюйцклцйцня мин шцкцр дейирдиляр. Анжаг Хавяр хала бу «истяклярдян», «дуа-сяналардан» эялян юзэя «ишыьы» да эюрцрдц. Санки онларын црякляриндян кечян «щечжя няйи йохумуш. Азар-безар да бир бящаня имиш. Арвад аь эцн хястяси имиш. Йетимчя Ялгямя бир бяй олуб, анасы да ханым...» сюзлярини дя ешидирди. Горхурду. Евдя, доггазда щяр базар эцнц, эежяси цзярлик йандырырды, оьлу йатанда, башына бир овуж дуз щярляйиб чайа атырды, щяйятя гарачы, дилянян эяляндя пайыны чох еляйирди. Бязян эежялямяйя йери олмайан йолчулара язиз гонаг сцфряси, язиз гонаг йорьан-дюшяйи ачырды. Цряйиндя дейирди, гой йцз пис эюзя бир тикан батсын, йцз бяд нязяри, бяд няфяси бир алгыш кяссин».

Хавяр халанын кеф-щалыны сорушан, онун адыны пайла ананлар тапылмышды. Бязян еля арвадлар гощумжанлылыг еляйирдиляр ки, йатса Хавяр халанын йухусуна да эирмязди.

Бир дяфя евляри кяндин о башында олан, эцнляри йайда йайлагда, гышда овлагда кечян чобан Фятишин арвады Нярэиз гызы Хумары йанына алыб онлара эялмишди. Пайызын орталары иди. Щавалар сойумушду. Кцлякляр ясяндя, эюйляр булудлананда адам исти ожаг истяйирди, сящяр ертя йорьан-дюшякдян тез чыха билмирди. Нярэиз арвад эялян эцнц бом-боз бир базар эцндцз иди. Кцляк аьажларда галан сон йарпаглары да дюйцб тюкцр, чяпяр дибляриня, доггаз далданажагларына говурду. Аьажлар да бозармышды аьажлар да цшцйцрдц, Ялгямяэилин евинин йанындан ахан чайын да щай-кцйц азалмышды, о да гышын даьлардан эяля-эяля йахынлашдыьыны дуйуб сясини ичиня салмышды. Беля бир эцндя Нярэиз арвад эен туманыны щярдян башына эейиндирян кцлякля сцпцрляшя-сцпцрляшя, бир ялиндя дя бир баьлама Хавяр халаны чаьырды. Онларын габаьына Симузяр чыхды.

– Итиниз баьлыдырмы, а дярдин алым?

– Йох, бяри эялин.

Бу евя гонаг эяляндя Симузяр анасындан чох севинирди. Она еля эялирди ки, бу евя сонрадан эялян аь эцнлярини эюрмяйя эялирляр, севиниб эялирляр. Хумарын яйниндя щяр аь, йашыл золаьы бир дюшямя тахтасы енлиликдя олан дюшяк цзцндян дону варды. Цзцнцн ала-була даь гырмызылыьы щяля дя чякилмямишди. Йанагларынын боз гяртмякляри щяля дя тюкцлмямишди. Дявя кими дизляри цстя отурмушду.

Хавяр хала онлары евин башына кечириб «хош эялдиниз» еляся дя, цзцнц гыздырыб цряйини сойутмушду: «Нярэиз арвад щара, биз щара?..»

Нярэиз арвад «чохдан юлцб итмиш кющня кюк-нясил гощумлугларыны бир-бир дирилдиб» ортайа чыхармаьа башлады:

– Еля эцн олмаз йадыма дцшмяйясиниз. Аллащ кяссин бизим эцнцмцзц, эцндцрмц эюрцрцк; сабащымыз сцрцйнян ачылыр, ахшамымыз сцрцйнян дцшцр. Нечя дяфя демишям ки, а киши, мян бу ичярини бурахыб эедя билмирям, сян чюл гушусан, атын айаьынын алтында нядир ки!.. Эет бир дяй, дярд-сярляриндян щалы ол, бялкя бир ещтийажлыглары вар. Кишисиз гощум евинин гапысында башыпапаглы эюрцняндя йаьы эюзц йыьылыр. – Нярэиз арвад цзцндя салхымланан тябяссцмц дярирмиш кими бир ялини йанагларына чякди: – Аллаща мин шцкцр, эяля билмясяк дя ондан-бундан хябяр тутуруг, дейирляр, Ялгямя бюйцйцб, юзц дя шящярдя бюйцклцк охуйур. Аллащын кяряминя гурбан олум, бир йандан йыханда бир йандан да тикян, галдыран танрыдыр. Бяс, щаны эядя? Йохса эялмяйиб? Дедим бойуна гурбан олдуьум ямим нявясинин йурдчусунун гялям гамятиня бахыб бир дя севиняйдим.

– Баьдадыр! – Симузяр анасына мажал вермяди, ешийя атылды: – Ай гаьа!.. Анам чаьырыр.

Бу, Ялгямянин «кянддян чыхдыьынын» икинжи или, икинжи пайызы иди. Шящяря эедяндян сонра еля бил, щяр щяфтя башындан чякиб бойуну бир аз узатмышдылар. Яввялляр онун йанында пящлявана охшайан Дурсундан бойлу-бухунлу эюрцнцрдц. Симузяр щярдян шейтанлыг еляйиб онлары эцлдцрцрдц: Инди щансыныза бюйцк гаьа дейим?

Онлар бу ютян йазда шитилликдян алыб эятирдикляри пющряляри «низама» дцзмцшдцляр, щамысы да битмишди, бири дя олса «йайынмамышды», инди онларын дибиня пейин верирдиляр ки, ана гойнундан тязяжя чыхмыш кюрпялярин щяля дя эюйлцйц эетмямиш тюмял буьумлары кюкцндян, «истилик чяксин», гышда шахта вуруб гурутмасын.

Онлар гапыдан эириб ана гуллуьунда ясир тяки дайананда Хумар юзцнц йыьышдырды: донунун тахталарыны чякишдирди, гуржухду, бцзцкдц, сонра да дуруб ешийя чыхды.

Нярэиз арвад гайа башындан галхан гартал кими ганадланды, оьланлара чатмамыш дайанды, ганрылыб:

– Аьыз, ямим нявясинин шам-чыраьы щансыдыр? – дейя Хавяр халадан сорушду.

Хавяр хала:

– Мяндян ютрц икиси дя бирди, а Нярэиз, – деди. – Бири саь эюзцм, бир сол эюзцм.

Нярэиз арвад ялини аьзынын цстцня гойуб оьланлара хейли тамаша еляди:

– Ямим нявясиня бу охшайыр, – деди, Дурсуну эюстярди: – Ялгямя будур.

Симузяр:

– Йох, о – Дурсун гаьамдыр, – деди, – дцз танымадын.

– Аллащ мяни гара даша дюндярсин, гощум эялмяйя-эялмяйя йад олур, – дейян Нярэиз арвад юзцня «гарьайыб» Ялгямяйя йалвара-йалвара онун щяр цзцндян аьзыдолусу бир юпцш эютцрдц. – Хумар нежя олду?

Симузяр мязякарлыгла гынжылдады:

– Гыз утанды, гаьаларымын цзцня чыха билмяди, чюля гачды.

Кяндин «ян цздя, эюздя» олан жаваны Ялгямя иди. Ялгямя кянддя эюрцняндян эюрцняня сюзляр тязялянир, тязя сющбятляр данышылырды. Дейирдиляр, юзцн ушаг оласан, ирялини-эерини бу гядяр йахшы фикирляшясян?! Узун йолларда саггал аьартмышларын ялини бу быь йери тязяжя тяржикян эядя тахтайа баьлайар щяр щесабда! Юзцня бир ев дцзялдиб, бир баь дцзялдиб ки, йцз ил белямясиня ялляшиб-вурушан йедди гардаш да о щцняри эюря билмязди. Билмирсян бу, нежя охумагдыр, нежя дярся эетмякдир, еля бил, дядясинин дцкяниня йийяляниб, бяй баласы тяки эейинир, щяр эяляндя дя бир чамадан, бир зянбил долусу айын-ойун эятирир. Онун эюзц беля тез ачылмазды, ону айыглашдырыб-файыглашдыран о достудур, Дурсундур! О еля оьулдур ки, гара суйун цстцня бурах гаймаг йыьсын.

Бунлар юзляриндян щцнярлини, юзляриндян тяпярлини эюрян кими щейрятляри, киши гейбятляри, киши сющбятляри иди. Ярлик гызы олан аналарын ися аьзы бир щава, цряйи диэяр щава чалырды: йетимчя ондан да артыг узаныб лап аллаща пай апарсын, кимдир онун йувасына гуш гондуран, далында даьы, габаьында баьы йох, бюйрц-башы ачыг чюл аьажыдыр, бир балажа яйилдими, йыхылажаг...

Бу дилля «юз кючляриня йол ачырдылар», «тязя йурд йериня эялян жыьырларын аьзына гаратикан колу басырдылар», црякляриндя ися башга жцря динирдиляр: газанжы чайлаьын дашы, чынгылы кими... Йейижиси дя йох. Бир бажысыдыр, о да кючяри бир гуш учуб бир юзэясинин йувасына гонажаг. Галажаг бир анасы, о да дцнйаны тутуб дурмайажаг ки... эцндян-эцня саралтма эятирир, бу саралтма ону тез апаражаг. Олажаглар юзляри. Эюзцн ширини кюнцлдя бала дюняжяк, бу илин кющняси эялян илин тязясини бярякятляндиряжяк.

Хавяр хала нязяр дуасы, няфс дуасы йаздырмышды, суйуну оьлуна да, онун гардашаьасына да ичирмишди, анжаг цряйинин хофу азалмырды.

Истяйирди «ад еляйиб оьлунун башыны бир йеря баьласын» – нишан тахсын, щяр эежянин гаранлыьына гарышыб эялян, онун щяйятиндя, доггазында долашан аж йалгузаг няфясиндян, гурд бахышларындан жаныны гуртарсын, сонрадан тапдыьы бяхтийарлыьынын башы цзяриндя сыхлашан, чахнашан, гараганад булудлары даьытсын, говсуи. Евиня эятирилян, эюндярилян пайларын щамысыны итя, пишийя атырды, ичиндя «ямял» олажаьындан горхурду. Оьлуну бир евя гонаг чаьыранда габагжа юзц «мундарлайырды» – бир диш сарымсаг йедирирди ки, «ямяли» кяссин. Оьлу гонаглыгдан гайыдандан сонра бир парч атлама ичирирди ки, ямялин жанда галан азжа жаныны да аьарты алсын. Хавяр хала инди-инди сайылыб-сечилян, адам йериня гойулан оьлуна яввялки гонаглыглара: «Эетмя!» – демишди. Ялгямя дя анасынын сюзцндян чыхмамышды. Ялгямяни «кеф мяжлисиня» чаьыран щямин «жащалларын» аналары о «биядяблийи» Хавяр халанын башына вурмушдулар: «Эюрмямишин бир оьлу олду, юзцнцн дя няйи... йох. Ня йаман форсланыбсыныз!.. Аллащ – низам-тярязи Аллащдыр, елини эюздян саланы диздян салар...»

Иллащ да Нярэиз арвадын эет-эяли, йцз ил бундан габаг юлмцш, гябирляри дя итмишляри «дирилдиб, габаьына гатыб гощумлуьу тязялямяк» истямяйи Хавяр халаны юз евиндян кючяси, юз кяндиндян гачасы елямишди. Арвад еля бил пусгуда дурурду, Ялгямя эялян эцнц тахтадон гызы Хумары йанына алыб евин башында щазыр олурду. Эятирдийи пендири, гаймаьы юз эюзляринин габаьында «эядяйя» йедиртмяк истяйирди. Хумар да Ялгямядян щямишя утанырды, гачырды, эизлянирди.

Бир дяфя Фятиш киши юзц дя эялди. Юз миндийиндян башга йящярли-йцйянли ики ат да йедякляйиб эятирмишди. Щяйятдяжя «салам-сяфа еляди».

Хавяр халайа:

– А гощум, – деди, – Ялгямя мяктяби гуртарыб эялян эцнц ики гарадиш кясяжям, бирини гурбан демишям. Гурбанлыьын ятини жамаата пайлайажайыг. О бирини дя башымызы ачыб юзцмцз йийяжяйик шишдя, тавада!.. Нярэиз бойуну севя-севя Ялгямянин адына бир бозаг гузу сахлайыб, от йемяйя гоймайыб, сцд гузусудур. Инди ону кясяжям. Бир буь гайнайажаг. Эялмишям эядяляри апарым...

Хавяр хала гышлагдан бура «голларыны гыра-гыра» ики ат йедякляйиб эялмиш аьсаггал кишинин дилини аьзында, ниййятини башында нежя йандырайды?!

Оьлу севилян ана севинмялийди, юзляри елчи дцшян гыз аналары гылыгландыгжа юйцнмялийди, анжаг Хавяр хала горхурду. Оьлу онусуз да бириня евлянмяйяжякдими?! Ана гол ачыб оьлунун тойунда щамыдан чох сцзмяк арзусунда дейилдими?! Нявя юпмяк, нявя охшамаг, лайлаларла нявя йатыртмаг, нявя ойатмаг арзусунда дейилдими?! Евиндя тязялянян бир дцнйа долусу щяйатын кюрпялийиня, эянжлийиня баха-баха арзу-камындан доймаг истямирдими?

Хавяр хала о эцнляри щамыдан тез эюрмяк истяйирди. Анжаг горхурду. Горхурду ки, оьлунун «эюзцнц баьлайыб аьлыны оьурласынлар», евиня бир од-алов эирсин. Горхурду ки, юз евиндя, юз оьлунун кюлэясиндя йада, йаьыйа дюндярилсин, эялин арайа айрылыг салсын, оьлуну юз бармаьында ойнада-ойнада ону юзэя гапыларына салсын, бу евдян, бу ожагдан ана-ата гощумларынын айаьы кясилсин.

Хавяр хала беля гощумлуьу чох эюрмцшдц, щамысындан да бетяри Нярэиз арвад иди. Она «гыз аьажы» дейирдиляр. Цч гыз кючцрмцшдц, щамысыны да беляжя «сяхавятля», «дуз-чюрякля»... Щяр гызынын кючдцйц «бош бужаьы бир хан сарайына» охшатмышды. Гапысына йаны балалы, саьмал иняк, йа да жамыш, йарым тоьлулуг гойун эятирмишди. Арвадын юзцнцн эюзцнцн тутдуьу дилавяр оьланларын дилини бу «эятирщаэятирля», бу «долдурщадолдурла» баьламышды, бу язизлянмялярин ахыры да оьлу-кцрякянин ата-анадан айрылыьы иля гуртармышды. Ата-ана юз «баьына» баха-баха галмышды...

Щяр ярлик гыз евинин гонаглыьындан сонра Хавяр халанын «гара йунда аь ийня ахтардыьыны» «тязя палтардан кющня йамаг сюкдцйцнц» эюрян гардашлар щяр шейи баша дцшцрдцляр, евляриндян тез ясиб кечян кцляйин ананы нежя цшцтдцйцнц дуйурдулар, даьларын далында щяля чох йатасы, чох галасы пайызын, гышын йай тцьйанында ана гойнуна гор кими долдуьуну анлайырдылар, анжаг «йетишмямиш мейвя дярмяк» истямирдиляр. Ананын тяшвиш, изтираб селинин габаьына щямишя бир «кютцк» атырдылар: «Горхма!.. Архайын ол!..» Бир кютцк, бир тир даьлардан баш алыб эялян ганлы селин габаьыны чох сахлайардымы?! Бир овуж гар, бир парч су щяр йандан од алыб йанан кцляшлийи сюндцря билярдими?! Бир гужаг одунун ожаьы бир гышын няфясини дяйишярдими?!

Бир йаз эцнц щяряси ананын бир йанында отурду. Дурсун Симузяря бир араг пулу вериб дцкяня эюндярмяк истяди ки, гыз ушаьыдыр, аьзында сюз сахлайа билмяз, орада-бурада данышар, «ана кюрпцсцндян кечмямиш сцрцйя» нийя габагжадан мянимкидир десинляр. Симузяр дя гаьасынын той мясялясиндян данышылажаьыны Ялгямянин «басыла-басыла» пюртмясиндян, анасынын цзцня баха билмямясиндян, анасынын бюйрцндя тяр тюкя-тюкя йанпюртц отурмасындан щисс етмиш, дцкяня эетмямиш, сющбятя гапынын чюлцндяжя гулаг асмаьа башламышды. Ичярини чох диншяди, эащ Дурсунун, эащ да Ялгямянин юскцрмяйиндян башга юзэя бир сяс ешитмяди. Гапынын аьзында гынжылдады, юз-юзцня гыдыгланды, эцлдц, истяди ичяри жумсун, анасынын дизиня йапышсын, йахасына сармашсын, десин ки, ана, гаьам евлянмяк истяйир. Истяди гардашларынын «дилляриня дцшмцш дцйцнц» беляжя ачсын, аьартсын. Юзцнц сахлады. Гапынын бир тайы ичяри ачыланда башынын, бядянинин аьырлыьыны эери чякя билмяди, о да ичяри сяндирляди, «оьурлугда тутулдуьуна эюря» гаггылдады, Хавяр халанын цстцня йцйцрдц:

– Ай ана, – деди, – гаьам евлянмяк истяйир...

Сонра да евин ичиндя севиня-севиня ойнагламаьа башлады...

Ялгямя баьын айаьында чох «ишляди»: белля хырда кялтянляри язди, аьажларын дибиня йапышмыш пейинляри чаланын кянарына йыьды, хийабанлардакы щяр чюп гырыьыны дянляйя-дянляйя тязя баьы «кющня зир-зибилдян» тямизляди. Ишини гуртаранда Дурсунла анасынын ейвана гоша чыхдыгларыны, Симузярин ися она сары йцйцря-йцйцря: Ай гаьа, муштулуьуму вер!» – дейиб эялдийини эюрдц. Байагдан бяри бу гядяр яйилиб-галхмагла йумшалмайан дон жаны бирдян-биря еля бил гызмар тяндиря дцшдц.

Ялгямя беш-он кялмя данышыб сусду. Фикри, хяйалы юз юмрцнцн эцнлярини эюря-эюря чох иряли учмушду, нитги ня гядяр эери галмышды. Бу он будаг нитгин дя щярясиндя ики-цч «мян» варды, щяр «мян» дян сонра эялян, дяря бошлуьуна дцшян тяк сюзляри дя бу чохлугда «аж-йалаваж» нязяр-диггяти «дойурмурду». Сцкут салонда бар-бар баьырырды, гулаглары батырырды, Ялгямядян сяс, няфяс истяйирди.

Щаким:

– Она су верин! – деди.

Гялямли ялини бир галаг аь каьызын цстцня йатырдыб мцттящимин ня дейяжяйини эюзляйян катиб галхды, су иля долу графини вя стяканы эютцрцб мцгяссир кцрсцсцня йахынлашды. Стякана су тюкцб Ялгямяйя узатды. Ялгямя башыны булады: «Ичмирям!» эюзцнц доландырды. Салон она думанлы даь ятяйи кими эюрцндц. Щамынын цзцндя думан сцрцнцрдц, эащ сейрялир, эащ галынлашыб сифятляри, бахышлары юртцрдц. Лакин бу думан карванлары щамыдан далда дайанмыш Дурсуну, щамыдан юндя отурмуш анасыны, гызыны эизлядя билмирди, онлар щямишякиндян дя айдын эюрцнцрдцляр. Гардаш эцнащы гардашы тягсирли гула дюндярмишди, еля бил, Ялгямянин явязиня юлцмя мцтиликля эетмяйя щазырашмышды. Гызы санки хош кечян гыш эцнляриня алданыб торпагдан баш галдырмыш, дцнйаны гарлы-тарлы эюрцб юз йаранышына пешман олмуш бир бяняфшя иди, щяйатын, дцнйанын сойуг, сярт няфясиндян горхуб гаратикан колуна сыьынмышды. Анасы Бяняфшя дя беля иди: отуранда, дуранда бойну буруларды, бцкцлярди, бахышындан йазыглыг йаьарды, эюзляриндя бир йетимлик, бир кимсясизлик аьлайарды, севинжи, эцлцб-эцлцмсцнмяйи «эюйлярдян, йерлярдян, бцтцн дцнйадан рящм, мярщямят уман» о фаьырлыьы, о ялажсызлыьы кючцря билмязди, онун эюзляриндя щямишя щязин, щямишя мящзун бир байаты охунарды.

Гайынанасы Хавяр хала ону щяр беля эюряндя бойнуну гужаглайарды, цз-эюзцндян юпярди, ютян иллярин бир цряйя зярря-зярря йыьдыьы кядяри говмаьа чалышарды:

– Беля елямя, гурбанын олум!.. Няйимиз яскикдир ки!..

Аллащ щяр шейдян вер дедикжя вериб... Бялкя цряйиндян бир шей кечир, Ялгямяйя дейя билмирсян, мяня де. Онун аьзы нядир, дирсяк эюстярсин.

Ана йахшы билирди ки, оьлу бу гямли, гцссяли щекайяти дцнйада щамыдан чох истяйир. Билирди ки, Ялгямя она бир бяхтийар эцлцшц, бир хошбяхт бахышы эятирмяк цчцн юзцнц жящянням одуна атыр. Анжаг ананын да, Ялгямянин дя бу евдя галан бир дири эюзцнцн накам юлц аьырлыьындан хябяри йох иди. Онлар о пайызда саралыб, бу йазда эюйярян бир тязя-тяр йарпаьа гара халлар дцшдцйцнц щисс етмирдиляр, эялинин кефсизлийини «юз кющня йетимлийинин тязя гярибликля тязялянмясиня» баьлайырдылар...

Бяняфшянин атасы гарлы бир гыш эцнцндя горхулу даь йолундан сцрцшцб дярянин дибиня дийирлянмиш машында юлмцшдц. Мядятин башыны, хыш-хыш олмуш бядянини машын дийирляндикжя тюрянян гайа-чынгыл учгунунун алтындан эцжля тапмышдылар. О вахт Бяняфшянин дюрд йашы варды. Щамы ашкарда аьлайырды, анасы хялвятдя... Щамы эцндцз эюз йашы ахыдырды, анасы эежя.

Бир эцн ана няняси, бабасы эялдиляр, ямиляри бир йекя машын эятирдиляр, евин онлар галан эюзцнцн шейлярини машына йыьдылар, юзц дя ахшам, шяр гарышандан сонра... Машын онлары юзэя бир кяндя апарды.

Шофер ики йан-йанашы отаглы, бойабой ейванлы гаранлыг евин отузлуг лампасыны йандырды. Ешийя чыхды. гоншуну чаьырды. Она щай вердиляр. Арадан аз кечмиш евя ики киши, ики дя арвад эирди. Бяняфшянин анасына: «Тяржя бажы, хош эялмисян!..» – дедиляр. Ев йийяси шоферя – Гяляндяря ял-айаг вердиляр: шейляри машындан бошалдыб отаьын бириня йыьдылар, щямин отаьы бязядиляр, Бяняфшяэили ора ютцрдцляр. Ейванда нечя столу баш-баша гойдулар, тязя сцфря салдылар. Сцфряйя мер-мейвя, араг, чахыр шцшяляри, нимчяляр, чянэял-бычаглар, стяканлар, гядящляр дцздцляр. Сонра ейвана нечя шагга ят эятирдиляр, доьрайыб газанлара долдурдулар, шишляр тахдылар. Кяндин ора-бурасындан чаьырыжы сяси ешидилди «Мцбаряк олсун!.. Аллащ хошбяхт елясин!..» дейянляр кечиб яйляшдиляр.

Бура щара иди? Бура ня цчцн эялмишдиляр? Бяняфшя анасынын дизляриня гысылыб онун цзцня бу суалларла бахырды. Тяржянин биржя жавабы варды, бу жаваб да нядянся артыб-азалмаз бир титряйишли эащ бу, эащ да диэяр ялини гызынын сачларында, цзцндя эяздирмяси иди.

– Ана!.. – дейиб алтдан йухары Тяржянин цзцня бахды. – Дур евимизя эедяк. – Долухсунду. Анасыны тярпятди: – Дур!..

Йайлыгла кюлэялянмиш ана эюзляринин гара йашы йанагларына сцзцлдц, цзцлдц, йахасына дцшцб йуварланды, щяряси бир дикдян ашыб Бяняфшянин сачларына гонду.

Бяняфшяйя еля эялди ки, бу кялмя, эятирилмя, бу гонаглыг анасынын да цряйинжя дейил, бабасы, няняси, ямиляри онлары биринжи дяфя эюрдцйц бу узаг гощумларыэиля тойа эюндярибляр. Бяс, йорьан-дюшякляри, евин щяр шейини нийя машына йыьдылар? Бяс, онларын архасынжа нийя дуру су атдылар? Бяс, няняси, бабасы анасынын цзцндян, онун цзцндян юпя-юпя нийя умахшадылар? Бяс ямиляринин нийя щяряси о эетщаэетдя бир йана чякилди, щяряси юз бойнуну бир гаранлыгда бцкдц? Тез гайыдасы ана-баланы белями йола салардылар?

Бяняфшя бу айдынлыгда, бу дяринликдя дцшцня билмяся дя бу гейри-адилик, бу йухуйа, рюйайа бянзяр эерчяклик юз «лал дили» иля она чох шей пычылдайырды. Анасынын йаз булуду кими долмасы, биржя «эюй эурултусу» иля эюз веря-веря бир йумуб беш тюкмяси Бяняфшяни, санки бир саьалмаз йара иди, тярпятди, сызылдатмаьа башлады:

– Мяни евимизя апар!

Ана гызыны баьрына басды, аьлар бир сясля динди:

– Бир аз йат, дярдин алым, бала, эедярик.

– Йох, инди. – Бяняфшя галхды, анасынын ялиндян тутуб чякди, ону да айаьа галдырмаг истяди. – Дур!.. Дур!..

Ана дурду. Юз евляриндян эятирилян чарпайынын атлас юртцйц эютцрдц, гатлайыб чарпайынын башына атды. Йорьанын гатыны ачды, эейинжякли йеря эирди, гызыны чаьырды:

– Эял йатаг, аьрын алым, сящяр эедярик.

Бяняфшя йахын эется дя, йорьанын алтына эирмяди, анасыны жцжя тяки димдиклямяйя башлады:

– Йатмырам, дур!.. Бурда йатмырам, дур, дур, эедяк.

Ана дуруб ишыьы азалтды. Гызыны гужаьына алды. Бяняфшя чапалады, бяркдян аьлады. Ана гызынын башыны синясиня сыхыб сясини отагдан чыхмаьа гоймамаьа чалышса да, Гяляндяр бу кцрлцйц, бу зоггултуну щамыдан тез ешидиб ичяри эирди. Онлуг лампанын ишыьыны артырды:

– Мяним эцлцм нийя аьлайыр? – дейя щяр жибиндян бир хышма конфет чыхарыб Бяняфшянин йахасына тюкдц. Шифонери ачды, орадан гырмызы эцллц бир дон эятирди: – Бу чичи дону да сяня алмышам. Мяним бу чичяйими, эюйчяйими нийя кцсдцрмцсян, нийя инжитмисян, ай Тяржя, валлащ, сяни дюйяжям. – Тяржянин чийниня бир-ики «шапалаг» вурду. – Бир дя аьладажагсанмы, щай, аьладажагсанмы?

Ананын цзцндя бир сцрэцн тябяссцм сцрцндц, сясиндя бир дустаг гящяр боьулду:

– Йох...

Гяляндяр шифонери бир дя ачды, бир жцт гырмызы ушаг айаггабысы эятирди, Бяняфшянин айаьына эейиндирди:

– Ай мцбаряк олсун, мцбаряк олсун... Щяля сабащ эюр сяня няляр алажам?!.

Эетди. Мяжмяйидя кабаб, йуха, гырмызы алмалар, щяряси бир сярниж бойда ики аь цзцм салхымы эятирди. Бяняфшяни гужаьына алыб дизинин цстцндя отуртду, башынын ишаряси иля Тяржяни дя чаьырды, она:

– Сян юзцн йе, мян дя бу чичяйимя бир йахшы тикя сечим. Сяня йемяк дя вермяздим, ай Тяржя, чцнки елляр йарашыьы, елляр эюйчяйи эцлцмц инжитмисян, амма йеня дя сянин эцнащындан бунун хатириня кечирям. Сабащ Бяняфшяни машына миндириб мешяйя апаражам, орда она гуш тутажам, довшан тутажам, сянин ажыьына, ай Тяржя, кяклик йумуртасы йыьажаьыг, эятириб кцрт тойуьун алтына гойажаьыг, балажа, чил-чил жцжяляр чыхажаг. Онлара мащны охуйажам: ай мяним жцжялярим, жип, жип, жип...

Гяляндяр сюз ойуну иля Бяняфшянин башыны еля гатды ки, ушаг онларын икисиндян дя чох кабаб йедийини щисс етмяди. Мцрэцляди...

Йухуда бир мешя, мешянин ичиндя бир тала эюрдц. Йамйашыл довшанлар, кякликляр, сярчяляр, тораьайлар эюрдц. Талада йамйашыл эюл варды, эюлдя йамйашыл юрдякляр цзцрдц, охуйурдулар. Лап адам кими охуйурдулар. Довшанлар адам кими, щям эцлцр, щям дя адам кими охуйурдулар. Сярчяляр адам кими ойнайырдылар, таладакы эцлляр низама дцзцлцр, адамлар кими гол-гола тутуб йаллы эедирдиляр. Таладакы булаьын да суйу йамйашыл иди, булаг да охуйурду, чичяклярин аь лячякляри эюмэюй эюйлярдя рягс едир, довшанларын, юрдяклярин башына гар кими, шабаш кими ялянирдиляр. Бирдян мешянин дяринлийиндян бир щейбятли сяс эялди, бу сясин ващимяси щяр шейи дяйишди: талада щеч бир жанлы-жинли галмады, гейбя чякилди, таланын юзц дя йоха чыхды, йериндя баханда адамын эюзц гаралан, адамы юз дибиня чякян сонсуз бир учурум бяргярар олду. Бяняфшя бу учурумун башында дайанмышды, сяс эцжляня-эцжляня, айаьынын алтындакы дашы да титрядиб ойнада-ойнада йахынлашырды. Бяняфшя щара гачсын? Эерийя йол йох иди. Ирялими йцйцрсцн? Ахы, габаьа биржя аддым атса, саь тикяси дя тапылмазды. Гышгырды. Айыланда анасыны, Гяляндяри башынын цстцндя эюрдц. Анасы ялиндя бир парч су тутмушду:

– Ич, гурбанын олум, ич... Биржя гуртум ич... Биржя удум, биржя... Ахшам она щяр шейи баьышлайан, ону бу горхулу наьыл, рюйа дцнйасына апармаг истяйян, йцз дил тюкцб овундуран киши инди лал-динмяз дайанмышды, шащ дайанмышды, еля бил, байаг юзцнц йцз йердян сындыран, сынан, сясиндяки йоьунлуьа щялимлик, мцлайимлик гата-гата назилдян, назилян, лазым эялся, «ийнянин улдузундан» кечмяйя щазыр олан байагкы адам дейилди. Эюзляриндя щяр шыьымында бир жцжя гапыб апаран бир лей, бир гырьы гансызлыьы варды. Бахышларындан гязяб сели кечирди. Бир-бириня сыхылдыгжа назилиб аьаран галын додаглары санки бу селин габаьыны эцжля сахламышды, бу додаглар ачылыб-араланан кими щямин сел Бяняфшяни алыб рюйада эюрдцйц щямин учурума апаражагды, ора атажагды. Мешянин дяринлийиндян эялян щямин щейбятли сяс онун щарайыны батыражаг, щеч йанда ешидилмяйя гоймайажагды. Анасынын бир чийнинин цстцндя кющня гала маьзаллары тяки гаралан щямин эюзлярдя ораьа, чиня охшар ити бир аьлыг ойнайырды, Тяржянин бала цзяриня яйилмиш эюлэясини бойнунун далындан ясирди. Бяняфшяйя еля эялди ки, анасынын ганы онун цстцня тюкцляжяк. Голларыны узадыб анасынын бойнундан асылды, ону да юз йанына, йатаьа чякди, башыны чийниня сюйкяди, сянэяр далындан чыхардыьы нишанчы эюзлярини Гяляндяря дикди.

Гяляндяр бир ялини Тяржянин чийниня атыб ону эери чякди:

– Йериня гой йатсын, эял шейляри йыьышдыраг. Адам кими йейиб-ичибляр ки!.. Щяр шей даьым-даьымдыр, еля бил, совулмуш дяйирмана кюмбя ийи алмыш оьру итляр эирибмиш боьушублар.

Бу сясин юзцндя дя булудлу эюйлярин йаьышдан, илдырымдан габаг гаралыб-боьулмаьы варды. Бяняфшя санки еля бир эцндя, еля бир эцндцздя иди. Аьажлар башыны йеря дикмишди, ян ужа, ян щцндцр, ян ялчатмаз будаглары беля, биржя щоппанышла тутмаг, чякиб йеря йапышдырмаг оларды. Эюйляря диряк даьлар алчалмышды, яввялки дик башлары йолдан ютян йосма кишилярин чяпяр далындан эцжля эюрцнян йасты-йапалаг папагларына охшайырды. Чайын суйу сясини ичиня чякмишди, цзцндя титряйиш, учунту эязирди, биз-биз олмушду. Бцзцлян кцрт тойуглар аь, гара, сары, ала йумаг жцжялярини архасынжа чякиб чардаьын алтына апарырды. Биржя ганад гара мещ ясирди, щяр аьаждан беш-алты йарпаг гопарырды, щавада ойнадыр, йердя сцрцндцрцрдц.

Бу эюйлярин йаьышы, илдырымы щямин эежянин сящяри йаьды, щямин эежянин сящяри чахды: Тяржя сцбщ тездян иняк саьыб эялмишди. Сцдц сярниждян газана сцзмцшдц. Газаны гапынын йанына гойуб ялини йумаьа эетмишди. Ожаг галайажагды, сонра эялиб газаны апаражагды. Эежя йатмайан, арвадына евинин щяр «йол-йолаьасыны» юйрядян, щяр шейин «йерини-йурдуну» эюстярян, таныдан киши ясняйя-ясняйя ешикдян ичяри эяляндя айаьы газана тохунду. Балажа газан чалхаланды, йаны цстя атды, дийирлянди, ичиндя бир дамжы да сцд галмады. Газан-гапаг сясиня Тяржя эяляндя Бяняфшяйя баха-баха дейинди:

– Дцнян шеш, бу эцн беш!.. Индидян щяр бярякятимизин эюзц йердядир, Аллащ сонрасындан сахласын.

Тяржя ясэи эятирди, дюшямяни дюня-дюня пешманчылыгла силди. Бу тямизлик Гяляндярин хошуна эялмяди. Ясэини Тяржянин ялиндян алды, ешийя чыхды. Сящянэдян ведряйя су тюкдц, ясэини ведрянин ичиня атыб ислатды, чыхарыб сыхды, бир дя ислатды... Ясэинин суйу дурулана кими «ялляшди», эялиб дюшямяни, эцжяня-эцжяня силди. Гара маьзаллардакы ораьы, чини щярдян итиляйиб аьарда-аьарда, бу аьлыьы Бяняфшянин бойун-боьазына ата-ата фысылдады:

– Эяряк ушаг ишиня дя йцйцрясян...

Бяняфшянин ня эцнащы варды? Ахшам язизлянян сящяр ня цчцн данланырды? Бу киши ахшам онун, анасынын ган дцшмянчилийиндян дя кечярди, бяс, инди нийя щеч нядян ютрц щирслянирди? Онун ахшамкы той цзц щара кючдц, щара гачды? Бу, ня ютяри шянлик олду, ня кючяри шадлыг олду, ня тез эялиб тез эедян бяхтийарлыг анлары олду?

Бяняфшя юз евляриндя бир «гялят» еляйяндя анасы онун цстцня гыжгырыларды, атасы арада дайаныб щарайчылыг еляйярди, йа да ону гужаьына алыб «узаьа гачырарды»: «Мяним балама дяймя, – дейярди. – Бир дя мяним анама тяпинсян, билирсян сяня нейлярям?!» Анасынын ян ажыглы шилляси дя ону аьрытмазды, беш-алты дягигя кцсдцрярди, сонра бу инад, бу кин бир ана мещр-мящяббятиндя ярийиб итярди: «Балама гурбан олум...» Бу евдя ися щарайчы йох иди, бир тянбещи бир бахышында ики еляйян, бир тющмяти бир сясиндя он еляйян киши варды, анасыны да данламырды, «арвад ишиня» гарыша-гарыша арвад дилини эюдялдирди, арвад эюзцня кюлэя атырды.

Бяняфшяйя еля эялди ки, бу евдя эцндцз йохдур, эежяляр щямишя бу евдя эежяляйир, тювшяк тярляр, товсун шябядяляр хейирлярля говушанда бу эежяляря гачыр, бу эежялярдя далдаланыр, бура щямишя пис ниййятлиляр, гара няфяслиляр йыьнаьына дюнцр, бурада щяр ан, щяр дягигя адамын башынын тцкцнц йолан, гулагларыны батыран жин чыьыртылары ешидиляжяк. Бурада анасы да йетимдир, бурада ана йетимлийи дя аьлайажаг. Бура няня няфяси, баба гылыьы, ями-дайы охшамалары эяля билмяйяжяк...

Цч эцндян сонра няняси, бабасы, ямиляри, дайылары эялдиляр. Гяляндяр еркяк кясди, аьыр мяжлис гурду. Йеня эцлдц, бир жцт гала маьзаллары юз аь ораьыны, чинини йеня итирди, о ити аьлыьа бир айдын бащар сямасынын мави тямизлийи, мави тяравяти эялди.

Няня Тяржя иля отаьын бириня чякилиб пычылдашдылар. Пычылтыдан сонра няня нявяни гужаьына алды:

– Гоншу ушаглары щяр эцн эялиб сянин дяйирманына су бурахырлар. Билирсян, сянин дяйирманында ня гядяр дян цйцдцрляр?!

Бабасы она бир тахта гуту дцзялтмишди. Гутунун алт тахтасыны бурьу иля дешмишди. Эятириб щяйятдяки архын ичиня басырмышды, йанларыны палчыгламышды. Азжа су бурахмышды. Гуту су иля доландан сонра су бурулурду, ортадан эюз верирди, бу эюз бязян няфяс алыб уьулдайыр, суйу юз дюврясиндя дяйирман дашы тяки фярлайа-фырлайа дяриня сорурду. Бяняфшя ора чичяк атырды, чичяк хейли фырланырды, сонра эюзя дцшцрдц, итирди, онун щяр эцн нечя «чувал дяни» бах беляжя цйцнцрдц.

Няня нявясинин йадына башга шейляри дя салды:

– Аь чяпижин, гара оьлаьын щяр сящяр аьзыны гапыйа тутуб сяни чаьырыр: мяяя... Ай Бяняфшя, щардасан? Ушагларын щеч бири иля эедиб отламырлар. О эцн баьа эирмишдим, эюрдцм армудун бири йеря дцшцб, йердядир, йердя аьлайыр ки, щаны Бяняфшя? Она дейин, ушаглар мяни йейяжякляр, эялсин гоймасын...

Бяняфшя няняси иля эетди.

Юз кяндляри нежя эцнлц иди, юз евляри нежя ишыглы иди, юз гоншу ушаглары севинирдиляр. Буранын кюлэяси, эежяси дя о жцр гара дейилди. Буранын эюйц, булудлары чох щцндцрдя эюрцнцрдц, оранынкы тяки гузьуна охшамырды, гарьа кими гарылдамырды. Буранын мещи адамын тели иля ойнайырды, оранынкы кими илана дюнцб гойун-голтугда гыврылмырды, ачылмырды. Бурадакыларын эцлцшцндя бал ширинлийи варды, орадакыларын тябяссцмц аьызажылыьы кими адамын цряйиня, эюзляриня чюкцб бцтцн дцнйаны, саралтмырды. Буранын чайы думдуру иди, аь иди, евлярин щамысына бир мащны охуйа-охуйа ахырды, орадакы кими йамагчы-пинячи тякнясиндяки падош суйу рянэини алмамышды, евлярин арасындан кирмиш-кирмиш, «бисмиллащ!» дейиб горха-горха сцрцнмцрдц. Бурадакы ушаглар она пай эятирдиляр, орадакылар тяки пайлы яля баха-баха, тязя яйин-баша эюз йетиря-йетиря, тязя палтары адамын яйниндян эюрмямиш аж эюзляри иля сойундура-сойундура севинжя щясрят кюкслярини ютцрмцрдцляр. Бу ушагларын икиси она бир жцжя эятирдиляр. Бир-бириня мажал вермяйя-вермяйя, дилляри долаша-долаша дедиляр ки, чалаьан апарырды, даш атыб салдырмышыг, гышгырдыг, щоппандыг, гуш горхду, юзцнц коллуьу сохду. Гуту тапмадыг.

Жцжя гара иди, боьазынын тцкц йолунмушду, ганад-гуйруьу щяля дцзцлмямишди. Горхусу, сарсынтысы щяр йериндя бир дил дейирди, санки жцжя дейилди, бцтюв бир цряк иди, киминся синясиндян гопарылыб Бяняфшянин овжуна гойулмушду, гыздан юз жаныны, юз ганыны истяйирди.

Жцжяни евя эятирдиляр, «горхулуьуну эютцрдцляр» – она су вердиляр, умаж вердиляр, юзцнц дя йунун ичиня гойдулар ки, титрямяси ютсцн, жаны гызсын.

Бяняфшя евин бир кцнжцндя она йер дцзялтди, алтына кечя гойдуг йанларына бишмиш кярпиж дцздц, кярпижин цстцня дя ашсцзяни щяр ахшам аьзыцстя чевирди ки, оьру пишик апармасын. Ня гядяр йедиртди, ичиртди, исти йердя сахлады, чох заман ожаьын гыраьында овжунда тутду, ахырдан-ахыра йун парчадан бир жанлыг да тикдириб эейиндирди, гара жцжянин бцзцшцйц ачылмады, щямишя учунду, щямишя жиккилдяди, чюлдя-байырда щямишя горха-горха эязди, Бяняфшядян араланмады, щоппаныб онун айаьынын цстцндя йумаглашды. Онун тайларынын фярялийи, хорузлуьу билинди, бу ися бу мундар тцкцнц тюкцб о бирини эятирди.

Бяняфшя тез-тез нянясиндян сорушурду:

– Бу нийя йекялмир, нийя щямишя учунур?

Няняси «дяриндякини» цзя чыхармазды «дайаздакыны» данышарды:

– Лей апаранда йаман горхуб, баласы... Йекяляндя горхусу жанындан чыхажаг.

– Ахы, щеч йекялмир.

– Сян щяр эцн эюрцрсян ки, еля билирсян йекялмир, – дейян няня ялиндян-ятяйиндян йапышыб ону «аьлатмаьа» чякян нявясини дя, юзцнц дя «йас йериндян» биртящяр узаглашдырарды: – Йазыг горхудан бцзцшцб бир гырыг олуб, белиня йай эцнц дюйяндя эюр ачылыб ня бойда олажаг?!

Няня нежя дейяйди ки, йетимдир, кюрпя ана няфяси, ана сяси иля бюйцйяр?! Нежя дейяйди ки, кюрпяни ана чаьырышы, ана нявазиши иля йедийи йекялдяр?!

Нежя дейяйди ки, анасыз кюрпянин аь эцнляри дя башына бир гара гапаздыр?!

Гоншу ушагларынын «йетимчя» дедикляри гара жцжянин цстцндян бир пайыз, бир гыш да ютдц. Бяняфшя щара эетдися, онунла эетди, дян истяйяндя гызын айагларыны димдикляди, су истяйяндя жиккилдяйя-жиккилдяйя габаьа дцшдц, Бяняфшяни ейвандакы ял-цзйуйанын йанына апарды, атылыб крантын дамжылы, сулу ужуна димдик чалды. Бу гядяр гайьы, аь эцн ону йекялтмяди, эцнбяэцн йастыланыб йеря йапышды. Йазын орта айында ганадларыны ачыб чырпынды, йахындакы тоз-торпаьы совуруб-сцпцрцб Бяняфшянин айаггабыларына долдурду. Бяняфшяни щейрят бцрцдц: бу йумаг йетимчянин ачыланда ня бойда йери тутан, ня бойда йердя «туфан гопаран» ганадлары варды ки, еля бил, резиндян иди, чякилиб узадылмышды, бурахылан кими йеня йыьылыб щяминжя бахымсыз-эюрцмсцз туллантыйа, зибиллийя атылана дюндц. Бяняфшя севинди ки, йетимчя даща йекялмяйя башлайыб, бойу да ганаддан верир, няняси дцз дейирмиш, белиня йаз эцнц «чохлу-чохлу» дяйяндян сонра домушуьу ачылажаг. Йетимчя «биржя тцк дя артмады», йазын орта айында ганлы бир йумурта йумуртлады, фындыг бойда. Бир щяфтя ара верди. Икинжи йумуртасы гоздан бир аз йекя иди. Йетимчя евдя бянд алмырды, щяйятдя «йекя-йекя» эязирди, эцжля ешидилян гаьала чалырды. Чолпалар онун сясиня хорузлана-хорузлана эялирдиляр. Йетимчя йеря гысыларды. Чолпалар онун йанында долашырдылар, бири аьалыьы юз ялиня алырды. Йетимчянин дюврясиндя тякят-тякят эязинирди, сонра йердя илан, кирпи эюрцб горхмуш кими бойнуну узадыб гаггылдайа-гаггылдайа, йетимчяйя баха-баха юз «дава» йолдашларынын йанына эедирди, о «гысганжларла» гыжылдайа-гыжылдайа «данышыб» барышырды. Йетимчя ися бир аз да бцзцшцб балажалашыр, йаландан йери, дашы димдикляйирди.

– Няня, йетимчя жцжя чыхардажаг?

– Щя... Нийя чыхартмыр ки?!

– Ахы, бапбалажадыр, юзц жцжя бойдадыр.

– Кяклик баласы кими балажа бала чыхардажаг.

– Няня, бунун жцжяляри дя юзц кими олажаг?

Няня нявяни йеня «аздырырды»:

– Чил-чил жцжяляри олажаг, сарыдимдик, сарыайаг...

Нявянин цзцня биржя ганад севинж гонурду, тезжя дя учуб эедирди. Няня эюрцрдц ки, нявяси йетимчянин хиффятини еляйир, еля бил, ушаг щямишя йетимчяни йох, юзцнц эюрцр, щямишя юз бяхтиня, талейиня бахыр, юз щяйаты, юз игбалы эцндя кядярли бир эюркямля онун эюзляри юнцндя едам едилир. Щяр ахшам-сабащ биржя овуж дян, йа да умаж йейян жцжяляр юз аналарынын далынжа гачыр, эцллцкдя, пейинликдя ешялянир, эюйдя бир гылынж ганад гыжылтысы ешидяндя жанларыны эизлятмяйя йер ахтарыр, юзлярини кола-коса вурурлар, сарыларыны удурлар, гара горхулар, сары сяксякяляр ичиндя бюйцйцрляр, вахтында фяряси, хорузу сечилир, чайын о тайындакы касыб яр-арвадын йаван чюряйи эцжля тапыб йейян, тяндир кцтцнц бир-биринин ялиндян гапыб аьзына тяпя-тяпя гачан лцт-црйан, анжаг зиндан аьырлыгда ушаглары кими... амма бу йетимчя гужагда эязир, йорьан-дюшякдя йатыр, чюряйин аьыны, сцфрянин йаьыны йейир, йеня дя ийнялир – чайын бу тайындакы щяр шейи бол Бяняфшянин юзц кими...

Няня йетимчянин «гуллуьунда юзц дайанды»: сажда арпа говурду, киркирядян кечириб хырдалады, йарма еляди, цстцня дя азжа яринмиш йаь тюкцб гарышдырды, эцндя азы он дяфя, ийирми дяфя «чимдик-чимдик» верди ки, йетимчя ширин-ширин йесин, эюзц дянин далынжа галсын, йаьлы йарма няфясини вуруб иштащыны кцсдцрмясин, бу «гормут» ону ичяридян еля гызышдырсын ки, йетимчя жанына ичяридян эялян жаны бцзцшцк чюлц иля сахлайа билмясин, эцжцнц балажаларын цстцндя сынайан йекя тойугларла, хорузларла димдик-димдик, дюш-дюшя дурсун, онлары гызыл ал гана бойасын, сонра гоншу баьларына, баьчаларына айаг ачсын, гоншуларын «шащ хорузлары да» бу йетимчяни эюряндя юзляриня сичан йувасыны сатын алсынлар. Лакин бунун да хейри олмады; йетимчя чох йедикжя чох да йатды, чох да бцзцшдц, яввялкиндян дя балажа эюрцндц.

– Няня, бу нийя беля еляйир?

Няня инди дя юзэя сюз тапырды:

– Бунун жинси белядир, баласы...

– Ахы, бизим кянддя беляси йохдур.

– Буну лей гоншу кянддян эютцрцбмцш, орада беля жинсляр вар. Беляляриня кяклик тойуьу дейирляр. Чюля бурахмасан, йекялмяз. Чюлцн отундан йемяся, кол-кос дибини димдиклямяся, онларын сцрмя тохумларындан удмаса, бюйцмяз.

– Онлардан бизим баьымызда йохдурму, дянлясин дя!..

Няня нявясини «кюнцл хястялийиня салан бу сары азары» гапы-бажадан узаглашдырмаг ниййятиня дцшмцшдц, она эюря дя, Бяняфшяни юз «яфсанясиня» инандырмаьа чалышды:

– Аллащ чюлцн, рямянин щяр шейини, гайаларын гара кюлэясини бунлардан ютрц йарадыб, бунлара гисмят еляйиб. Рящмятлик бабам дейярди ки, гайаларда кякликлярин сяси галыр, онлар эежяляр юз сясляриня гулаг аса-аса мцрэцляйирляр. Кякликляр йатмыр, мцрэцляйирляр, баласы, юз сясини ешитмяйяндя мцрэцляйя дя билмирляр. Инди бизим бу йетимчянин бой-бухуну она эюря дцзялмир ки, гайа йарыьында дейил, гайада галан юз сясини ешидя-ешидя мцрэцлямир.

– Онда апараг чюля бурахаг, няня.

– Беля йахшыдыр, баласы...

– Щярдян эедиб чаьырсаг, йанымыза эялярми?

– Нийя эялмир, эялмяся, бу гядяр йахшылыьымызы Аллащ онун эюзцндян эятиряр.

Няня нявясини йола эятирдийиня эюря севинди.

Йетимчяни зянбиля гойду ки, щара апарылдыьыны, щансы сямтя эетдиклярини бу «кяклик жинси» билмясин.

Кянддян хейли араландылар. Дяряли-тяпяли бир чюля эялдиляр. Узагларда ильымлар дальаланырды. Йашыл юрцшляря йайылмыш гаралы-аьлы мал-гойун сцрцляри ильым дальаларында галхыр, енирди. Эюйцн эюмэюй дяниз мавилийи аьармаьа башламыш тяндир кими бозармышды, бу бозлугдан енян исти баханда адамын аз гала эюзлярини йандырырды. Ням йцклц щава юз аьырлыьы иля санки йеря йатмышды, эедянин гылчаларына долашыр, чийинляриндян басырды, тораьайлар да еля бил, буна эюря щцндцрдя уча билмирди, Бяняфшяэилин гаршысындан тез пырылдайыб галхыр, бир азжа учуб тез дя йеря гонурду, щопщоп башыны ойнада-ойнада девикирди.

– Ай Мащал гардаш, – дейя няня папаьыны эюзцнцн цстцня гойуб бир гаратикан колунун кюлэясиндя узанмыш, чомаьыны да йанына узатмыш чобаны ойатды. Бяняфшянин башынын цстцндян гаш-эюзц иля гандыра-гандыра данышмаьа башлады: – Кяклик сцрцлярини инди тапа билмярик, елями?

Щалы щавадан алан Мащал киши дирсяклянди, галхды, папаьыны чырпыб башына гойду:

– Йох. Инди щамысы эизляниб.

– Эцн батабатда чыхажаглар дейирям...

– Бялкя дя гаранлыг гарышанда.

– Кяклик чолпалары юрцшя чыханда бурадамы олажагсан?

– Щя.

– Бяняфшянин бир кяклик фяряси вар, ону сцрц чыханда онларын йанына бураха билярсянми? Дейирям, йазыгдыр, азмасын.

– Елярям. Сцрц мяндян гачмыр ки!.. Эюзлярини ачыб мяни бураларда юзляриня щяйан эюрцбляр.

Гайыдыб эяляндя няня аь жуна йайлыьыны башындан бурнунун цстцня чякди. Юнцнжя йерийян бойну буруг Бяняфшяйя баха-баха долухсунду: «Аллаща гурбан олум, юзц билян йахшыдыр. Амма эяряк бу тифиля беля эцн вермяйяйди. Жцжяси юзц, юзц дя жцжяси кими. Бяхти кям тайлыйа юз тайыны тапдырмасан дцнйа даьылмазды ки, ай танры? Онун ня дярд чякяси вахтыдыр?...»

Няня йадына юзэя шей салыб кюнлцнцн бу кювряк губарыны унутмаьа чалышды; хястя бир бозлугла, тозлугла юртцлмцш кяндя бахды, евляри танымаг истяди:

«Бу ев Ханпярининдир. Йох бу кярпиждяндир, онунку эяряк гара чайлаг дашындан олсун. Бяс, киминкидир? Щя... Гызханым гарынындыр. Оьлу шящярдян машын-машын гырмызы кярпиж эятирди, тикдирди. Саьлыьына гисмят олсун, аьыллы баладыр; елини цркцдцб ахсаьындан тутду, дядя йурдуну шенляндирди, ишыьыны сюнмяйя гоймады. Шящярдя ишляся дя щяр ахшам бура эялир... Бу аьаж бар эятирдикжя башыны ашаьы дикир – щарада эюрся, гожаларын цстцня йцйцрцр, эюрцнцр, цряк-диряк вериб кефини ачыр. Беляси бир кюк, мин будаг олса йахшыдыр. Олажаг да!.. Щамы хятрини чох истяйир. Аталарын эоруна гурбан олум. Аталар дейиб ки, «Язизим ужалар, алчаг даьлар ужалар, щяр кими ел истяся, бцлянд олар, ужалар». Ужалар да... Аллащтаала да жамаатын сясини ешидиб онун башындан йаьдырдыгжа йаьдырыр...»

Нянянин эюзляри танрынын бу «йахшы ишляйиндян» цзцлцб ушагларын чюр-чюпдян дцзялтдикляри, дон эейиндирдикляри эялинжикляря охшайан Бяняфшядя бянд аланда «Аллаща» ажыьы тутду: «Дейирляр, щамыны эюрцрсян, бяс, мяним бу йазыьыма щеч рящмин эялмирми? Йохса, биз бюйцкляр кечиляси олмайан бир эцнащ газанмышыг, сян дя буну эюздаьы еляйиб эюзцмцзцн габаьына гоймусан? – Няня аси дцшдцйцня эюря горхду, щяр чийниндя бири отуруб хейри-шяри, эцнащы-савабы йазан мялякляря цз тутду ки, онлар онун бу индики гялятини-Аллащын ишиня гарышдыьыны йазыб ону мизан-тярязийя чыхармасынлар, мящшяр эцнц инкир-минкирин одунда йандырылмасын: – Яссаламын ялейкум вя рящмятуллащ, Яссаламын ялейкум вя рящмятуллащ, Аллащын мясяли яла Мухяммяд... Али Мухяммяд... Вали Мухяммяд...»

Горху, Аллащ хофу иля чякилян, даьылан гящяри тязядян ахды, эюзляриня йыьылды. Эюзляри дашлы-кясякли йолу йахшы эюрмяди, айаьы долашды, аз галды йыхылсын, яллярини иряли узатды, онун биржя аддымлыьында, няня кюлэясинин башыны айаглайа-айаглайа йерийян «эялинжикдян» йапышды, юзцнц дцзялтди.

– Няня, нийя аьлайырсан?

Няня «яламанда» галмады, сюз тапды:

– Рящмятлик бабан йадыма дцшмцшдц, баласы... Короьлу кими бир кишийди. О вядя мян дя сянин кими ушагдым. Ата минярди, мяни гужаьына аларды, даь, аран кючц бу йолларда яриш-арьажа дюнмцш сцрцляря баш чякярди. Щяр сцрцдя, щяр бюлцкдя бир мцржямли гузу, бир буйнузлу гоч эюстяриб дейярди: «Бунлар сянинкидир, гызым». Инди чох истямясин, мяни йаман чох истяйярди, еля билярди, дцнйа мяним башымда гурулуб. Рящмятлик анам хятримя дяйяндя она ажыгланырды: «Еля елямя ки, сяни атан евиня гайтарым...»

Нявя кюксцнц ютцряндя няня сющбятини «узатмады»:

«Ай Аллащ, – дейя яллярини эюйляря сары гейзля ачды, – мяня еля дярд вермисян ки, исти дя дяйяндя сызылдайыр, сойуг да!.. Мян инди, юзцм де, щансы щаваны чалым, щансы байатыны чаьырым ки тяндир йай эюйляриндян дя ням чякян бу памбыьым аьламасын?!»

– Жцжян бир аздан юз тайларына говушажаг, еля севиняжяк ки!..

– Няня, мян она пис бахырдым?

Няня юзцнц йеня долашдырдыьына эюря гейзлянди, пешман-пешман дил-додаьыны эямирди, сясини бу гязябин ичиндян йумшалда-йумшалда эятирди:

– Йох, баласы. Сян она вердийин эцнц жяннятдя дя тапмаз. Она эюря севиняжяк ки, нечя вахт иди, юз дилиндя данышмырды. Онлардан мащны юйряняжяк. Ахы, кякликлярин мащнылары вар. Дюрд мащныдыр. Щяр фясилдя бирини охуйурлар.

– Биз сабащ эедиб чаьыранда о, бир мащны охуйажагмы?

– Ня тез! Бир мащныны бир айа анжаг юйряняр.

Няня айаг сахлады. Бяняфшя эедиб-эедиб дайанды:

– Нийя эялмирсян?

Няня она дярин дярянин о тайындакы боз гайалаьы эюстярди:

– Ешидирсян?

Гыз гулаг верди, щеч ня баша дцшмяди:

– Няйи, няня?

– Кякликлярин охумаьыны...

Бяняфшя эцняшин юзцнц дя боьуб сапсары саралдан бу боз тозлу щавадан няьмя ешитди. Сяс гырыг-гырыг эялирди. Еля бил, кяклик юз мащнысынын щяр сюзцнц охуйандан сонра йан-йюрядя ону щяр щансы бир тящлцкянин, горхунун эюзляйиб-эюзлямядийини йягин етмякдян ютрц сусур, йенидян башлайырды. Адамын аьзыны зящяря кясдирян бу щавада бу мащны еля ширин иди ки!..

Няня:

– Баласы, – деди, – эюрцрсян, ня чятин мащныдыр?.. Йох, сянин жцжян о мащныны бир айа юйряня билмяз. Щяля нечя ай онлардан дил юйряняжяк, сюз юйряняжяк, сонра да мащныларыны...

Няня вахты-вядяни гясдян узадырды ки, Бяняфшя мяктябя эетсин, башы дярся юз тай-тушларынын ойунларына гарышсын, йетимчяни унутсун. Лакин «щямин гара бахт», «гара игбал» онун ятяйиндян цзцлмяди, еля щяминжя ахшам онун гапысы аьзында бир «гара хябярля» сяслянди.

– Ай бажы, бир чюля чых.

Мащал кишинин сяси иди.

Няня нахырчыны чякя-чякя доггаза апарды, аьлына эялмишди ки, йетимчя кишидян ял чякмяйяжяк. Хысылдады:

– Гыз йатмайыб, йаваш даныш... Аздыра билмядин ганады гырылмышы?

Мащал киши щейрятини бюйцдя-бюйцдя данышды:

– Беля сириллащ эюрмямишям. Йаь олуб йахама йапышды. Йазыьым эялди, даща нейним, юлдцрмяйяжякдим ки, Аллащын щейваныны, эятириб эялдим.

– Мащал гардаш, сян танры, вер, гой юз ушагларын ойнатсын.

– О ушаг буна, бу да она эюстяряжяк, ахырда сораг эялиб чатажаг сизинкиня. Билмирсян, ушаьын аьзында сюз илинмир?!.

– Онда апар гоншу кяндин нахырчысына вер, эцндя эюрцшцрсцнцз.

– Щя, бу, аьлыма батды...

 

***

Ялгямя юз щяйатыны, юз талейини данышырды. Ян эюдяк эцнлярдя дайанмырды, бош щяфтялярин, кар айларын цстцндян ютцрдц. Щяряси бир тязяликля, бир сясля, няфясля йаддагалан анларда эязя-эязя данышырды. Онларын да щамысыны йох, сечмялисини гысажа нягл едирди. Инсанла долу салон, эербли, щцндцр сюйкяняжякли орта стулда яйляшмиш, яллярини чянясинин алтына вермиш саьдышлы, солдышлы щаким она гулаг кясилмишди. Санки Ялгямя бу гядяр инсанын эюзляри габаьында сещрли бир дцйцн ачырды, эюрцнмямиш мюжцзя эюстярирди. Санки о, яфсаняви жящяннямдян эялмишди, орадакы эцнащлы язабкешлярин щяйатыны лентя чякмишди, сяслярини, фярйадларыны лентя йазмышды, инди салон гара зцлмятя дцшянлярин зиллятли эцнляриня бахырды...

Бяняфшя кол дибиня гысылан бяняфшя кими бойнубуруг галмышды, балажа галмышды. Рабитя мяктябиндя она «кукла» дейирдиляр. Сцдямяр аьзыны эцжля долдурасы биржя юпцшлцк йанаглары, фындыг ичи бойда бурну варды. Бапбалажа аьзы варды. Анжаг ала эюзляри ири иди. Гара гашларынын щяряси бир гарангуш ганадына охшайырды. Цзцндяки йетим мялащят, йетим тябяссцм цзцндяки зяняхданлара бал кими сцзцлцрдц. Балажа ялляринин щяр тярпянишиндя, хырдажа айагларынын, ширмайы балдырларынын щяр йеришиндя, щяр дурушунда бир ещтийаткарлыг, бир горху, бир чякинэянлик жилвялянирди. Еля бил, щаванын боллуьунда, тяклийин, тянщалыьын аьа мейданында, хан эенишлийиндя дя ондан ютрц щядд варды, сярщяд варды, бармагларынын ужу тохунса, чох шейдян мящрум оларды, тякяббцрлянся данланарды, тющмятлянярди, ону гынайардылар, севинмяк щаггыны итирярди, шадланмаг щцгугуну ялиндян алардылар. Сясиндя щямишя гямли биржя саз щавасы охунарды. Бу щава щеч вахт дяйишмязди. Бу щавада Кярям фярйады, Дилгям наляси, Аббас ащлары йох иди. Иткин баласыны еллярдя, чюллярдя ахтаран бир ана щарайы ютцрдц щязин-щязин, мящзун-мящзун эцллярдян, чичяклярдян ятирли, тяравятли, инжя... чямянлийя гонмуш аь шещляр, бцллур зярряляр кими ширинжя...

Бу сясдяки ширинлик, инжялик бир дяфя йаман цшцдц, йаманжа титряди, санки ажы кцлякляр ясмишди, бу зярифлийи мящв едяжякди, дцнйа цзцндян силяжякди. Буну Ялгямя дя щисс етди. Онда мяктябин икинжи курсунда охуйурдулар, сон имтащана аз галмышды, шящярля бу эцн-сабащ видалашажагдылар. Имтащана щазырлашмаг цчцн баьа эедирдиляр. Мяктябин щяйятиндя, дящлизиндя йад адамлар чохалмышды. Бязиляри еланы охуйур, гябул шяртляри иля таныш олур, бязиляри дя ялиндя говлуг эязинир, гябул имтащанынын чатмасыны, гябул отаьынын ачылмасыны эюзляйирди. Дурсун да имтащана онларла бирэя щазырлашырды. Дурсун конспектляри юзц охуйанда «юз сяси юз башына дцшцр, лазымлынын цчдя бирини эютцря билмирди», анжаг юзэянин аьзындан ешидяндя нюгтясиня, верэцлцня кими бейниня йазылырды. Мцяллимлярин щамысы дейирди ки, тялябялярин чохуна билийи газанла верирсян, гашыгла алырсан, «беляляринин щафизяси Александр каьызы кимидир, саатларла су ичиндя галыр, биржя дамжы да эютцрмцр, Дурсунун йаддашы ися сучякян каьызыдыр, ешитдиклярини, эюрдцклярини бцтцнлцкля юз жанына чякир».

Бяняфшя ону Ялгямянин бюйцк гардашы кими танымышды, она щямишя «Гаьа» дейирди, ондан утанмырды. Дурсун онларын йанында оланда бир аз да црякли дурур, црякли эязирди. Ялгямяни дя чох истяйирди. Хавяр халанын онун бармаьына тахдыьы цзцк, башына баьладыьы йайлыг, бирини тикдириб эейиндирдийи, галаныны балажа чамадана йыьдыьы парчалар санки нишан бязяйи дейилди, ана пайы, гардаш щядиййяси иди. О, Ялгямяйя нишанлы эюзц иля бахмырды, санырды ки, бешикляри бир олуб, лайлалары бир олуб, кюкляри, кютцкляри бир олуб, щяряси дя бу кюклярин, кютцклярин бир пющрясидир, йан-йана дайаныблар, чийин-чийиня бюйцйцрляр, дюврцн, заманын гасырьалары онлары гоша йекялдикляри, гоша бой атдыглары цчцн яйя билмяйиб, йыха билмяйиб, бу эцндян сонра да щеч няйин эцжц чатмайажаг. Бязян Ялгямяйя «Гардаш» дейирди. Еля бил, бу сюзц ня о сюйляйир, ня дя Ялгямя ешидирди. Онлар бу биржя кялмянин мцстягим мянасында цздя бирлик, кюнцлдя айрылыг щавасы ахтармырдылар, бу биржя сюзцн камил ширинлийини «бюлмцрдцляр», хырдаламырдылар. Ялгямя билирди ки, сон гыш эцнляриня гырышыб эялян, йаз сазагларындан цшцйцб бцзцшян бу бяняфшянин бойну йаранышдан, дцнйанын ширин цзцнцн ажы ичини эюрдцйц анлардан, бцкцлцб. О анларда да юзцня арха ахтарыб, кюмяк ахтарыб, щансы аьажа, щансы пющрялийя гысылыбса айагланыб, тапдаланыб, ахырда юзцня тиканлы кол дибини мяскян сечиб. Бу кол юз тиканлары иля щям юзцнц, щям дя ону горуйуб. Гаратикан дюйцшцндя, савашында бу бяняфшя аз йара алмайыб, аз язаб чякмяйиб. Она эюря дя йазыгдыр, сыныгдыр; она эюря дя, сясиндя щямишя биржя байаты охунур-гямли; она эюря дя, бу биржя байаты бир юмцр дастаныдыр, юмцр щекайятидир, гулаг асдыгжа адамын цряйиндян кинини эютцрцр, щамыны рящмя, мярщямятя чаьырыр.

Ялгямя билирди ки, бу бяняфшя кол дибиндян инди чыхыб, юлцмлярин, яжяллярин гара йелляр тяки кясдийи горхулу чюллярдя, дярялярдя мяжлис гуран бащар чямянлийиндя динжялмяк, эцллярин эюзцндя уйумаг, йаз мещинин бищушедижи ятриндя йатмаг, дцнйанын уйьулу кюрпя няфясиндя динжялмяк истяйир. Билирди ки, онда эюрдцйц бир сярт бахыш, ондан ешитдийи бир ажы сюз бу бяняфшяни кол дибиня бир дя гайтара биляр, онун тязяжя дцзялян бойну бир дя бцкцляр, Ялгямя онун щямишя шян, шад эюрцнмяйини, севинжинин, фярящинин ашыб-дашыб бцтцн дцнйайа йайылмаьыны истяйирди. Ахы, бяхтийарлыьын щясрятини юзц дя чякмишди. Ахы, йетим арзулары цряйиндя, гялбиндя аз эюйнямямишди, аз сызылдамамышды...

Мяктябин щяйятиндян кечяндя овчу няфяси дуймуш жцйцр кими юзцнц Ялгямя иля Дурсунун арасына тяпди. Учунду. Бир дяфя «Гаьа», бир дяфя дя «Гардаш» деди, эащ Ялгямяйя, эащ да Дурсуна сыьынды, санки аьаждан йарпаг тюкян, даьларын баьрыны йаран эюй эурултусу ешитмишди, долу йаьажаьыны, илдырым дцшяжяйини дуймушду, гачыб гайа алтына эирмишди, йан-йюрясинин нежялийини йохлайырды.

Гардашлар Бяняфшянин бирдян-биря бомбоз бозардыьыны эюрдцляр, кцчядя дайандылар.

Дурсун сорушду:

– Ня олуб, Бяняфшя?

Гызын дили эцжля сюз тутду:

– Щеч ня, гаьа!..

Ялгямя:

– Нахошламысан? – дейя тяшвишля хябяр алды. – Сойуг дяйиб?

Бяняфшя чянясинин ясмясини сахлайа билмяди, чаггылдайан дишляри щяр сюзцнц нечя йердян кясди:

– Йох... эедяк...

Гардашлар яввялжя бир-бириня, сонра да щяйятя бойландылар. Щяряси гызын бир голундан тутду, еля билдиляр щяйятдяки оьланларын щансына сарсаглайыб, онларын йанында гыза эюз вурублар, сюз атыблар, хябярляри олмайыб.

– Эедяк эюстяр ону!

Дурсунун дава сяси Бяняфшяни анда эятирди:

– Валлащ, йох, гаьа!..

Ялгямянин цряйиндя бир гурд гысганжлыьы баш галдырды: Бялкя, кяндляриндя бир оьланла эюзляшиб-сюзляшиблярмиш? Бялкя, бир-бириня сюз вериблярмиш ки, евлянсинляр, гыз шящяря эяляндян сонра о оьланы бяйянмяйиб, о да дуруб бунун далынжа эялиб? Эялиб ки, эюрцшсцн, данышсын? Бялкя о, оьлан щяйятдядир, Бяняфшя ону эюрцб, ниййятини баша дцшцб, она эюря дя ясир, учунур? Нишанлы гыз кющня палан ичинин тюкцляжяйиндян горхмасын, бяс нейлясин?! Бу гядяр таныш-билишин йанында биабыр олажаьыны аьлына эятириб титрямясин, бяс нейлясин?!

Ялгямянин яли Бяняфшянин голуну гязябля сыхды:

– Ону эюстяр! О билмир ки...

Сюзцнцн далы дилиндя долашды, дцйцня дцшдц. Бяняфшя бу долашыьын, бу дцйцнцн пис ачылажаьындан горхду, анд ичди:

– Валлащ, йох!..

Ялгямя ондан цзцлцб тялясик эедяндя архадан сяслянди:

– Эетмя, гардаш!..

Ялгямяйя иля эялмишди ки, о оьланы бахышындан таныйажаг. Онун эюзляриндя гязяб олмалыдыр, кин олмалыдыр, щям дя мцтляг Бяняфшяйя бахмалыдыр.

Щяйятя топ-тцфянэля эедян Ялгямя, онларын йанына ясир кими гайытды. Айаглары йерля сцрцнцрдц. Чийинляри йатмышды, ялляри дизляриня чатмышды, щям дя чийиня атылан бош палто голлары тяки салланырды.

Бяняфшя она биржя дяфя бахыб эюзлярини йеря дикди, Дурсун башыны тярпятмякля сорушду: «Нолду?»

Ялгямя кефсиз-кефсиз динди:

– Гоншу гызыдыр, гябула эялиб.

Дурсун о кянддя щамыны таныйырды:

– Кимин гызыдыр?

– Иса кишинин.

Дурсунун сясиндя бир гырмызы соьан ажылыьы эюйярди:

– Щя-я-я?..

Икиси дя башы онларын чийниня эцжля чатан Бяняфшяйя бахдылар. Щярясинин эюзцндя нечя сюз, нечя калам йазылды: Бяняфшя ки, Бяняфшя!.. Дцнйанын о башындан эялян сойуьу тез дуйан бяняфшя!.. Эцнцн габаьындан гара булуд кечяндя цшцйян бяняфшя!..

Бяняфшя яли говлуглу о гызын бахышында мяляр галан бир нисэил эюрмцшдц, дцнйаны йетим гойасы бир щясрят эюрмцшдц. О гызын эюзляри Бяняфшянин бяхтийарлыьыны чай дящнясиндя йатан, гурбанлыг олмайынжа, бир дамжы да су бурахмайан щярами кими сормушду, ичмишди, бу боллугда йеня дя аж галмышды, йеня дя доймамышды, Ялгямяни эюзляриня эютцрмяк, гала кирпикляринин арасында сахламаг, язизлямяк истямишди. Бяняфшя о эюзлярдя бош бешийя охунан бир лайла эюрмцшдц: бялкя юлмяйиб, бялкя итмяйиб... Бялкя танры гейбя чякиб ки, мялакяйя дюндярсин... бялкя йеня дя юз бешийиня гайтаражаг...»

Дурсун:

– Тякми эялиб? – дейя чох фикир етдикдян сонра сорушду. Ялгямя башыны галдырмадан йеря бир кялмя сюз бурахды:

– Тякдир.

Дурсун:

– Гардаш, еллини, гоншуну, юзц дя гяриб йердя, юзц дя гыз ушаьыны тяк гойуб эедясян – бу, кишиликдян дейил! – деди. – Онун ишини гябул елятдиряк, сонра эедяк.

Ялгямянин бахышлары йеря дирянмишди, «эюзляри ял ийиндя ипяк сап яйирирди», чийинлярини йыьды, башыны дюндяриб Бяняфшяйя бахды. Бяняфшянин ушаг ялляри эцляширди, аь илик бармаглары сцпцрляширди, бир-бирини ганырырды, йыхырды, галдырыб бурахырды, бир дя туташырдылар. Щяряси бир ушаг овжунда эизляняси йанаглары ахар суйа атылмыш ят тикяси тяки аьармышды. Кирпикляри ийнялянмишди, сяйрийирди. Цряйинин дюйцнтцсц синясини чырпындырырды. Адамы йандыран йайын истисини, бцркцсцнц Ялгямя дя щисс етмяди, о да цшцдц, санки Бяняфшя иля гарлы, бузлу бир даь гузейиндя дайанмышдылар.

Дурсун фикрини дяйишди:

– Сиз эюз институтунун йанына – инэилис баьына эедин, йаваш-йаваш охуйун, мян дя эялирям. – Ялгямяйя тапшырды: – Таксийнян эедин.

Щяйятя йюнялди, дайаныб Ялгямяйя, Бяняфшяйя бахды. Эюрдц ки, нишанлылар йаманжа тутулублар, йаманжа донублар, бу гарышга йериши иля чох эедя билмяйяжякляр, щям дя щара эетдиклярини щисс етмяйяжякляр, кцчяляр хяталыдыр – щяр кечиддян нечя «ох» сцзцр, щяр сякидя нечя «тох» ойнайыр, юзлярини няйяся вурарлар, вуруларлар. Гайытды. Такси сахлатдырды. Сцрцжцйя бир манат вериб тапшырды:

– Инэилис баьына!..

Бяняфшя Фяхрийянин адыны ешитмишди, ону нечя дяфя йухуда да эюрмцшдц.

Бир сящяр дярся эяляндя балажа гуту отаьы эириш гапысынын далында олан комендант ону чаьырмышды:

– Ай кукла, Ялгямя кечяндя йадыма дцшмяди ки, она мяктуб вар, апар юзцня вер.

Мяктубдан ятир-бяняфшя ийи эялирди. Цстцня цряк шякли чякилмишди. Црякдян бир ох кечмишди. Онун ужу ганлы иди. Гожа коменданты да эцлцмсцндцрян, она кюкс ютцрдян, онун йадына ютян эянжлийини, бир дя эеридюнмяз, щямишялик итирдийи жаванлыьыны салан, тяяссцфля диндирян щямин бу мящяббят нишаняляри иди, бир лал севэинин диля эялмяйи иди:

– Беля охлар кимин цряйиндян кечмяйибся – бядбяхтдир!

Бяняфшя артырмалары дайана-дайана чыхды. Эцжц чатмырды, санки кцрякляриня, чийинляриня бир дцнйанын аьырлыьы шяллянмишди.

Дярся эирмяди, кежикди, дящлизин о башына чякилиб айнанын габаьында дайанды, конспект дяфтярини ачды, эуйа охуйажагды, щазырлашажагды, эуйа рабитянин тяшкилини язбярляйяжякди. Йазылы сятирлярин щяряси бир гарышга карванына дюндц, бу карванын далы цзцлмяди, бу карванын низамы зянэ чюля вурулана кими позулмады.

Тялябяляр щяр дярс отаьындан дящлизя бир щай-кцйля чыханда мяктубу дяфтярин арасына гойду, онлара гарышды.

– Нийя эежикдин?

Ялгямянин бу сорьусуна жаваб вермяди, дяфтяри ачыб она сары узатды, башыны синясиня яйди, эюзлярини дя йеря дикди, санки билайиг бир иш эюрмцшдц, утанырды, юз щяйасы юзцнц йандырырды. Санки гоншу ондан од истямишди, о да ляйяндя-синидя бир кюз эятирмишди, щяр икисинин яли йалын иди, бу кюзц щансы эютцрся бармаглары йанажагды, бир гат габыгдан-дяридян чыхажагды.

О эцн дярсдя ахыражан отурмадылар, Бяняфшянин кирайясиня йашадыьы евя эялдиляр. Бу узун йолларда, бу узун анларда биржя кялмя дя кясмямишдиляр, щей сусмушдулар. Анжаг тез-тез боьулуб бурахылан адам кими няфясляринин щяр дягигя дяйишдийини щисс етмишдиляр.

Мяктубу Ялгямя ачды:

– Ал оху, Бяняфшя!

Бяняфшяни бир учунма тутду-бу даь олсайды, бир йарпаьы да галмазды, щамысы бирдян саралар, щамысы да бирдян гопар, бирдян тюкцлярди.

Ялгямянин голтуьу алтына гысылды.

– Мян эцнащкараммы?.. Мян нейним?..

Бяняфшя динмяди, башыны онун синясиня йатыртды.

Ялгямя мяктубу жырыг-жырыг еляди, бир овжуна йыьды, бир овжунда сыхды:

– Бу Фяхрийяйнян йашыдыг, сяккизя кими бир охумушуг. Атасы атамы тутдуруб, юлцмцня баис олуб. Буну кянддя щамы билир. Фярз еляйяк ки, мян разы олдум, анам истярми ганлы гызы эялиб онун ожаьынын гыраьында отурсун?.. Ялбяття, гызын тягсири йохдур, анжаг анам онларын щансы бирини эюряндя башындан яршя чякилир. Истяйир ки, тязя мящля йери алаг, орадан кючяк, о «ган ожаьына» йахын олмайаг, онларын тяндиринин тцстцсц дя бизим баьа кечяндя дарылырды.

Бяняфшя Фяхрийяни йухуда да чох эюрмцшдц. Йухуда эюрдцйц Фяхрийя бу эцн мяктябин щяйятиндя эюрдцйц Фяхрийянин еля бил юзц иди. Рюйадакы Фяхрийя щямишя даь дярясиндя оларды, бязян чяня-думана бцрцнярди, дярядян ахан чай щямишя щюнкцрярди, щямишя аьлайарды, аьлайа-аьлайа охуйарды. Бязян чян-думан чякилярди, Фяхрийянин юзц эюрцнмязди, анжаг чай онун накамлыг шяргиси иля ютярди, аьсаггаллы, аьсачлы даьлар бу нисэиля дюзмязди, булаг эюзляринин горасыны ахыдарды, аь булудлар бу аьдан гараларды, бу щясрят цфцгляря чюкярди, бу интизар эюйлярин мавилийини, эюйлцйцнц дя дяйишиб саралдарды, ахшамын торанлыьы, эежянин гаранлыьы да бу сары щясряти цфцглярдян силя билмязди, Бяняфшя айыландан сонра да бцтцн алямин, бцтцн дцнйаны сары эюрярди...

Инди Фяхрийя рюйадан чыхыб юзц эялмишди, щям дя Ялгямянин охудуьу мяктябя. Данышмаьамы, «ишини гябул елятдирмяк» бящаняси иля эюрцшмяйями? Эюрясян, Ялгямянин нишанлы олдуьуну билмирми? О, бу «баьлы гапыдан» щансы цзля кечмяк истяйир? О, бу «тиканлы чяпярин» цстцндян щансы ганадла учмаг истяйир? Бу, йахындан эюрмяк, эюрцшмяк арзусу бир кючяри тясялли цчцндцрмц?..

Биржя жцмля дя охуйа билмямишдиляр, алтларына гязет сяриб йанашы отурмушдулар, мещ ясир, щямишяжаванын дцкжя кюлэяси онларын башында, чийинляриндя ойнайырды.

Дурсун таксидян онларын гаршысында дцшдц, эцля-эцля йахынлашды:

– Ишини гябул елятдирдим. Шярт кясдик: мяктяби битирян кими тяйинатыны юз йаныма алажам. Мян мцдир олажам, о да мцавин. Индидян договор баьлады ки, мяним айаьымын алтыны газыйан мцавин олмайажаг, ял-яля вериб дювлятя, халга сядагятля хидмят едяжяйик... Щямин бу таксийнян апарыб автобуса миндирдим, йола салдым... Нежядир, сянинчцн?..

Бяняфшя аз гала йасы да бир щяйат тойу, бир дцнйа байрамы билиб эцлмяк истяйян Дурсунун эур-эур эурулдайан сясинин нечя дяфя батыб ачылдыьыны дуйду, онун цзцня бахды. Дурсунун йол чякян эюзляриня санки гарайайлыг гарылар йыьышмышды. Онун эюзляри дил ачмамыш юлян бир «жяннят гушунун» йас йери иди. Аьламаг, ажы демяк йасаг едилмишди, гарайайлыг гарылар пычылдашырдылар: «Йазыг!.. Йазыг!.. Йазыг!..»

Ялгямянин цзцня бахды. Онун эюзляриндя ися бир кин йарагланыб ат белиня галхмышды, гылынжыны сийириб щавада парылдада-парылдада атыны сяйирдирди, дяряйя енирди, дюшя диклянирди, йалын о цзцндя йатмыш эежяни бичиб-доьрамаг, гылынждан кечирмяк, говмаг истяйирди, лакин гаранлыг онун цстцнц сел кими алырды, Ялгямяни дяряйя дийирляйирди, дярядя чалханан гаранлыгдан гулун кишняртиси ешидилирди.

Бяняфшяйя бу ан еля эялди ки, хяйалы эерчякдир, тясяввцрц щягигятдир – Ялгямяни бу зцлмятдя доьрудан да итириб, яллярини дизляриня вурду:

– Вай!..

Бу щарай онларын щярясини бир эюз, кюнцл дцнйасындан чякиб эятирди. Щамыдан габаг Дурсун айылды, онун «кефлилийи» тез кечди:

– Йохса бир шей итирмясин, Бяняфшя?

Бяняфшя гызарды:

– Йох, гаьа!..

Гардашлар бахышдылар, эюзляри иля данышдылар: Йазыг гыз йаманжа горхур о – йерли, бу – гяриб. Фикирляшир ки, гапы-гапыйа гоншу олажаьыг, тез-тез эюрцшяжяйик. Йекя гяриби йерлинин балажа ушаьы да дюйяр. Ялбяття, даш-аьаж давасына чыхмайажаглар. Фяхрийянин щяр эюрцшяндя эюзляри иля она «мяним йувамы нийя тутдун?» демяйи бясдир. Эюр бу йетимин цряйиндян нечя эцлля кечяжяк!.. Горхмасын, фикирляшмясин бяс нейлясин?!. Йаз щавасында тязяжя ганадланырды, тязяжя пярвазланырды, бащар сямасына тязяжя чыхмышды, бирдян-биря эери гайыдан гыш эюрдц...

Прокурор суал верди:

– Мцттящим Ялгямя Худазар оьлу, рявайятинин бу щиссяси долашыгдыр. Сян сящв елядийини йягинляшдирмишдинми?

Прокурорун эур сорьусундан сонра Ялгямянин жавабы гуйу дибиндян мяляйиб эялди:

– Бяли...

– Бяс, ня цчцн мцдиринизя щямин эцн хябяр вермямисян?

Щадисянин гясдян эежикдирмяк, билдирмямяк жинайятин цстцнц ня йолла олур-олсун юрт-басдыр етмяк жящди дейил, бяс нядир?

Дювлят иттищамчысы бу суалы ня цчцн тякрар едирди? Ялгямянин ибтидаи истинтагда вердийи ифадяляр, мцщакимянин яввялиндя «щадисянин» бу йерини дюня-дюня хырдаламаьы ону «тямин» етмямишдими? Бялкя дцзц йалан кими сюйлямишди, прокурору инандыра билмямишди? Ахы, сюзляриндя артырма, яскилтмя йох иди, «ящвалат» нежя вардыса, еляжя дя нягл етмишди, бялкя бу иди алданышын, бу хырда сящвин тюрянмя сябяблярини шиширтмяк лазым имиш? Бялкя Ялгямя она айдын олан эцнлярин цстцндян тез ютмякдя, дягигялярдя, саатларда галан щекайятляри бцтцн тяфяррцаты иля данышмамагда бу мялум нятижянин сябяблярини кичилтмишди, прокурору да наразы салан еля бу иди?

 

***

Ахырынжы имтащана ики эцн галмыш Ялгямя Дурсуна деди ки, рабитя назиринин гябулуна эетмяк истяйирям. Яризя йазажам, кяндимиздя бюйцк-бюйцк рабитя ишляринин эюрцлмясиня сярянжам вермяйини хащиш едяжям.

Дурсун «чох йекя бичян» достунун арзусуна эцлмцшдц:

– Сорушажаг ки, сян кимсян?

– Дейяжям, инди тялябя, бир щяфтядян сонра тяйинаты ялиндя силащлы рабитячи.

– Гардаш, назири горхударсан: фикирляшяр ки, бу, щяля эямидя отурмамыш эямичи иля дава еляйир, сонра башымыза чыхар, башымызы чох аьрыдар, демагога охшайыр, белясинин сясини индидян батырмаг лазымдыр. Гардаш, цздя, «баш цстя!» дейяр, сяни тярифляйяр, тяшяббцскарлыьыны алгышлайар, анжаг район рабитя шюбясинин мцдириня зянэ вуруб тапшырар ки, кяндинизя бир од эедир, щюйцшцнцзц дя гурунуза гатыб йандыражаг, мян ону бир аз эеж танымышам, тяйинатына гол чякмишям, она балажа бир иш тапшыр, щямишя битмяз ишя эюндяр, адыны да гой йарытмаз, бу тющмят юляр-юлмяз о бири тющмяти, тапшырыьы дирилт, гой хябярдарлыгдан, данлагдан башы ачылмасын.

Дурсун бу пешядя-сянятдя йцз ил ишлямиш, башы дашдан-даша дяймиш, «йухарыдакыларын щяр бюйцклцйцнц, щяр кичиклийини» эюрмцш тяжрцбялиляр кими сюйляди ки, эюйляря йерлярдян галхарлар, сянин щяля йерин-йурдун йохдур; еля ки ямрини алдын, йерини бяркитдин, район рабитя шюбясиня тялябнамя йазарсан, о да назирликдян тяляб едяр, назирлик ящямиййят вермяся, мцдир бу ишя райкому гошар, райком да ижласынын гярарыны ора, ьураэюндяряр, тез-тез зянэ чалыб сорушар: «Бизя нийя жаваб вермирсиниз? Бизя нийя ямяли кюмяк эюстярмирсиниз? Халгын тялябиня, ещтийажына бу сойуг мцнасибят, етинасызлыг барядя мяркязи комитяйя, назирляр советиня мцражият етмяк мяжбуриййяти гаршысында галмышыг... Гардаш, аталар дейиб: «Коханы эюр, кянди чап».

– Мцдир бу гулаьындан алыб, о гулаьындан верся нежя?

– Онда райкома йазарсан. Райкомлар инкишафа, файдалы тяшяббцся мане оланлары жязасыз бурахмыр... Чаьырыб бир гулагбурмасы веряжяк ки, мцдир йумурта йцкц дашыйажаг, бир айаьы назирликдя олажаг... Бир дя эюряжяксян кяндинизя нечя дястя адам эялди, планлашдырма ишляри башланды...

Ялгямя Дурсунла цздя разылашды, црякдя йох. Ахы, о, ким иди ки, назир ондан горхайды, ону бяла санайды? Щям дя Ялгямя назирдян гейри-ади бир шей тяляб етмяйяжякди ки, она дяли, сярсяри кими бахсын.

Ертяси эцн, сящяр тездян Дурсуна:

– Гардаш, – деди, – сабащ, йа да бирсиэцн йола дцшцрцк, елями!

– Аллащ гойса...

– Эетдийимиз эцнцн сящяри дя вурщавур башлайажагсан.

– Щя, лайигли бир той! Бяняфшянин анасы, дядялийи, гощумлары да эяляжякляр. Ики той бир йеря дцшяжяк, эяряк еля иш эюряк ки, юзцмцзцнкцляр щеч, елдян еля эялянлярин црякляри ичиня дцшмясин.

Гардашлар имтащанларын арасындакы бош эцнлярин бириндя кяндя гачмышдылар, гясябядян маьар дям-дясткащы апарыб йекя бир маьар гурмушдулар, бязямишдиляр. Ямлик щейванлары баьын кцнж-бужаьына щюрцклямишдиляр. Симузяр щяр эцн онлара дуз йаладырды. Гонум-гоншулардан габ-гашыг, хялчя-палаз йыьырды, щяйяти, гапы-бажаны сцпцрцрдц, су чиляйирди ки, тозланмасын. Эцндя бир дон эейинир, бажылыгларыны чаьырыб мейвя йыьыр, габлара дцзцр, щяр дяфя дя аьзында бир щава чалыб сцзцр, гызлары да ойнадырды.

Гардашлар той гяндини, чайыны, дцйцсцнц, йаьыны чохдан алыб апармышдылар, той тядарцкцнцн щеч бир хырда кям-кясири дя галмамышды. Бяняфшянин щяр донлуьу, щяр палтарлыьы Дурсунун мяслящяти иля сечилмишди, Дурсунун зювгц иля бяйянилиб алынмышды. Инди Ялгямя утана-утана она няся демяк истяйяндя Дурсун еля баша дцшдц ки, Бяняфшя, йягин, она бязи шейляр пычылдайыб, бу бязи шейляри дя икиси тякликдя ахтармалыдыр, тякликдя алмалыдырлар.

Она эюря дя:

– Эет, гардаш, – деди. – Амма тез гайыдын, ики суалын жавабыны йахшы билмирям о бойда гясябя почтунун мцдириня мцяллим гаршысында сусмаг, гызармаг йарашмаз.

Кянддя цчжя йердя телефон варды: совхоз директорунун, кянд совети сядринин, баш мцщасибин кабинетиндя. Почтда «аьа да, нюкяр дя» биржя няфяр иди. Чохушаглылара мцавиняти дя, гожалара тягацдц дя о бир няфяр верирди, совхоз директоруну да, совет сядрини дя, мцщасиби дя башга йерлярля щямин «тякжя» данышдырырды. Мяркязи почт онлардан сифариш гябул етмирди, шящярдя йашайан, охуйан гощумлары, оьлу, гызы иля данышмаг истяйянляр эяряк йа гясябяйя, йа да район мяркязиня эедяйдиляр, беш дягигялик сющбятдян ютрц щяр адамын бир эцнц йолларда галырды. Кянддя радио говшаьы йох иди. Щамынын гябуледижиси олса да, евляря радио чякился, совхоз директорунун, кянд совети сядринин иши чох йцнэцлляширди: бу ушаьы, бу фящляни о фящляни чаьырмаьа эюндярмязди, бязи важиб сюзляр, важиб тапшырыглар микрофонла чатдырыларды. Фермалара телефон чякился, гарлы гыш эцнляриндя гара-тара бата-бата саатларла йол эедилмязди, вязиййятдян беш дягигяйя хябяр тутуларды. Почтун няздиндя ямяк яманят кассасы ачылса, жамаатын чоху гясябяйя эет-эял язабындан хилас оларды, «гулагларынын дибиня» даща чох эяляр, даща чох эятирярдиляр, бунунла да, мцяллим демишкян, «йатан капитал дювриййяйя гошуларды, пассив пул активляшярди»...

Ялгямя «йцз ил оьурлуг еляся дя, биржя тикяни дя юз достундан айры йейя билмязди». Дурсун сонра хябяр тутса демяздими, «ай цздя бир, црякдя айры гардаш, щяля индидян бир саггал тярпятмяйини эизлядирсян, дярин-дярин дярйалара далмаг истяйяндя аьзына-дилиня ачылмаз гыфыл вуражагсан. Еля гыфыл ки, щачары юзцня лазым оланда да ачылмайажаг. Сонрадан ачылса да ня няфи?! Кюрпц учандан, даьыландан сонра ща дизиня дюй, ня чай гуруйасыдыр, ня сел азаласыдыр, ня дя кюрпцлцк тир тапыласыдыр...»

Гайытды:

– Гардаш, – деди, – ижазя версян, бир ора да дяйярям. Вясиййят – йцнэцллцкдцр, дейибляр. Бир ниййятдир, бейниня дцшцб.

Дурсун онун щяр сюзц язиб юлдцря-юлдцря дедийиня хейли фикир верди. Щисс етди ки, Ялгямя достунун сюзцндян дя кечя билмир, анжаг арзусу даща дири, даща гцввятлидир, бу эцжц, бу щцняри боьмаьа, мящв етмяйя щям щейфи эялир, щям дя щямин ялван хяйалы саралтмаьа, тяслим етмяйя гцввяси чатмыр.

– Эет, гардаш, – деди, – Аллащ ишиня фяряж версин.

Ялгямя гайыданда чичяк кими ачылмышды; цзцндя бир той шянлийи жилвялянирди, эюзляри кефдян, ляззятдян йухулу эюрцнцрдц.

– Гардаш, дейясян, дошаб алмысан бал чыхыб, – дейя ону няшяляндирян бал ширинлийиндян пай уман Дурсун Ялгямяни дилляндирмяйя тялясди. – Жяннятдя ня аз галдын, ня чох кеф чякдин?

– Назир йахшы кишидир. Ялими сыхды. Гейдляр эютцрдц. Тапшырды ки, почту тящвил алан кими район рабитя шюбя мцдиринин гаршысында мясяля галдырырсан, рясми!.. Ящямиййят вермяся, мянимля ялагя сахлайарсан... Телефон нюмрясини верди. Деди ки, мян бу эцн она зянэ вуруб тапшыражам. Яла тяшяббцсдцр, оьлум, яла! Мящз бизя беля кадрлар лазымдыр!

Назир чох сюз демишди. Кичик бир кяндин «рабитя хырдалыгларына» «о бойда кишинин» чох бюйцк гиймят вермяси, щятта «эянж кадрын тяшяббцскарлыьыны» щейранлыгла динляйиб фярящлянмяси, севинмяси Ялгямянин юзцня олан инамыны бир аз да артырмышды. О анлардан она еля эялмишди ки, дцнйада щеч бир мясяля баги гала билмяз, мцшкцл ола билмяз, тяки ниййятин дцз олсун, диляйин ишыглы олсун, арзун тякжя юз гаранлыг дахманы ишыгландыран шам-чыраьа чеврилмясин, щеч олмаса бир елин биняляриндя, бир обанын оймагларында йаныб ярийясян ки, унудулмайасан, дцнйада юз изинля галасан, ямялин хатирялярдя силинмяз нахыша дюня, щяр жаван кюнцл евиня бир гожа щекайятиля кючяндя йеня дя тязя олан, юз тяравятини, юз рювнягини онда да итирмяйя...

– Мцттящим Ялгямя Худазар оьлу, жинайятин тюрянмя сябябляри цзяриндя чох дайанмаьа лцзум йохдур, щамысы айдындыр, онлар бизи аз марагландырыр. Сиз жинайятин юзцнц эениш шярщ един, ян важиби ися чобан Мащалы нежя юйрядиб юзцнцзц «хилас етмяйя» чалышдыьынызы данышын.

Ялгямя она тез-тез суаллар верян, жавабларында гейри– мцяййянлик, гейри-дягиглик дуйуб сорьулары йаьыш кими йаьдыран дювлят иттищамчысынын щяр «мцттящим» чаьырышыны ешидяндя эюзляриндя эюрдцйц юз рюйалары, щяйаты йарымчыг галырды. Щям дя гарайайлыг анасы, бойну бцкцк гызы, гардашына тохтаглыг вермяк цчцн йаландан эцлцмсцнмяйи дя аьламаьа охшайан бажысы арайа чюкян щяр сцкутда санки боьулур, бири оьулдан, бири гардашдан, бири атадан нижат диляйирди. Санки цч щарай, цч фярйад бир боьужу сяссизлийин дар аьажындан асылыр, юлцмя, яжяля жан вермир:

«Оьул!», «Гардаш!», «Ата! Щардасан?» – дейиб баьырырдылар. Бу нидалар эюйлярин ятякляриндя йапышыб чыьырышыр, щаггын нащагда боьулдуьуна эюря аси дцшцрдцляр. Бу сцкутда Нянягыз щамыдан чох кичилир, щамыдан чох балажалашырды – цряйиня дцшян ачылмаз-аьардылмаз сирдян йайын истисиндя дя цшцйян, бцзцшян анасы Бяняфшя кими... Щамы гышы бир илдя бир дяфя эюрярди, анжаг Ялгямя ня гядяр?.. Бяняфшянин цряйиндя гыврылан бир «иланын» зящяри эюзляринин аьына йайылыб сараланда... щамы пайызы бир илдя бир дяфя эюрярди, анжаг Ялгямя Бяняфшянин щяр эцнцндян бир хязан йелинин ясдийини дуйарды, онун щяр йашыл йарпаьынын щяйата, дцнйайа вахтсыз сон нидасыны пычылдадыьыны кюкс ютцрмяляриндя ешидярди... Санки дцнйанын ажылыьыны тякжя юз синясиня чякмяк, бу зящярля тякжя юзцнц зящярлямяк, юзцнц мящв етмяк, дцнйаны бцрцйяси ажылыгдан горумаьа чалышмаг, щяйатынын юмрцнцн бир кюрпя юмрцндя галан давамыны узатмаг истяйярди. Няфяс онун синясиндя бязян йал-йамажа дцшцб галан, сярт рузиэарла инляйян тцтяк тяки сяслянярди...

О вахтлар кянддя вурщавур варды: йолларын кянары бойу гановлар газылырды, щяр евин, щяр щяйятин доггазында щяр кяс щявяся дцшцб юзц ялляширди. Баьларда дик дирякляр, дюнэялярдя, яйрилярдя дирсякли дайаглар басдырылырды. Сящяр тездян эялян ики дястянин бязи няфяринин чийниндя бир топа нагил бу дирякляря дырмашырды, бу дирякляря аьаждялян тяки йапышырды, бязиси дя йердя гара эцрзяляря охшар «кабеллярин», гыврымыны ачырды, ганов бойу узадырды. Кяндин ортасында алты эюзлц бир бинанын иншасына башланмышды. Ащ, кясмя дашлар йаман сцрятля гатарланырды, бары щяр эцн бир долама кямярля гялбилянирди. Бу, почтун бинасы олажагды. Бура лазым оласы айын-ойун габагжадан эятирилиб колхозун анбарына йыьылмышды.

Бу «вурщавур» башланан эцндян райком катиби щямин кяндя тез-тез эялирди; бязян лап сящяр тездян, бязян эцнорта цстц фасиля вахты, бязян дя рабитячиляр бирэцнлцк ишин цряйини цзщацздя ахшамтяряфи. Катибин бу эялиши ишя бир аз да вцсят верирди. О, щямишя, щарада олса, Ялгямяни тапдырырды: «Ня чятинлик олса, – дейирди, – мяня хябяр еля, сянин бу баьын, оьул бала, тез мейвя эятиряжяк, щяр евин севинжиндян, разылыьындан, сяня боржлулуьундан ня гядяр пайын эяляжяк. Щялялик бурада ишля, мян сянин щаггында башга фикирдяйям; район партийа комитясинин бцро ижласы бир эцн башга гярар веряжяк...» Райком катиби онсуз да айдын олан фикрини «хырдалайырды»: «Районумузун кяндляринин щамысыны беля эюрмяк истяйирям. Бюйцк бажарыьы бир кянддя сахлайыб мящдудлашдырмаг, кцтляшдирмяк жинайятдир, халга хяйанятдир, она эениш фяалиййят мейданы вермяк лазымдыр. Ил йарымдан сонра цч иллик стажын олажаг. Института эирмяк щцгугу газанажагсан. Института тягдим едяжяйин гябул сянядляриня райкомун тяляби, зяманяти дя рябт едиляжяк. Сонра... Саьлыг олсун, оьул бала, щяля габагда эюрцлмяли ишляримиз чохдур. Щяля бу зирвяйя чыхаг, бу гялбидян эюрцнян йцксякликляря галхмаг барядя сонра дцшцнярик...»

Райком катибинин – «Биринжи катибин» бу сюзлярини кяндин «активляри» дя ешитмишдиляр. Ялгямянин эюрдцрдцйц ишляря бахмаг цчцн кянд йолларында щяр йеря дайаныб нязяр йетиря-йетиря эязян рящбярин йан-йюряси булуд тяки тутуларды: бу йанында колхоз сядри, о йанында кянд совет сядри, онларын дабаныны кясян, ряддини язян партком вя бязи аьсаггаллар... «Биринжи катибин» аьзындан учан щяр сюз, щяр кялмя онларын цряйиндяки йувайа гонурду, онларын щафизясиня йазылырды, йаддашында сахланырды, сонра евляря пайланырды. Щяр сюзя нечя ганад тахылырды, катибин дедикляри щяр ряьбятин бир сямасында эяздирилирди. Еля эцн олмазды ки, Хавяр халанын гонаьы олмасын, щамысы да бяхтявярлик верян бир няфясля дил боьаза гоймурду. Бири дейирди ки, ай Хавяр бажы, али камаллыларын щеч бири ирайкомун саггызыны сянин эядян кими оьурламайыб. Ахы, сянин эядян ня йол эетди ки, йайлаьа чата?! Икижя ил дя йох, башлы-бцтцнлц ил йарым чаг-чуг еляйиб бяри гайыдыб. Нолсун, фярасятлидир. Бажарана баш гурбан! Ирайком катиби щяр адамын голуна эириб гардаш кими гоша эязмяз. Оьлуну бюйцдяжяк. Аллащ елясин. Тяки беля олсун, эерчяк олсун, бир йейиб, беш дя итя атажам. Гой бизим бу хараба кянддян дя бир бюйцк чыхсын. Жамаатымызын эюзц эютцрмяйяжяк. Нейняк гой эютцрмясин. Бунларын пахыл гарны дешилсин, щансы бай оланымызы бяйянибляр, хошлайыблар ки... Гойун тцклц, гурд цряклидиляр. Амма, нейняк, беляляринин жаны жящянням, гой бир аьажын кюлэясиндя мин гойун йатсын, онлар билмясяляр дя, фяляк биляжяк. Диэяри Хавяр халайа юзэя жцря йараныр, юзэя жцря йарашырды: «О эцн евимиздя сянин эядяндян сюз дцшдц. Бизим киши, юзцн хасиййятиня йахшы бялядсян, евдя сюз данышан, щяр адамы бяйянян дейил. О ахшам бир «машаллащ!» дейяндя аьзындан йцзц дцшцрдц. Дейирди юзцнцн гамчы бойун ола, мундар тцкцнц тязяжя тюкясян, даь бойда ирайкому жадуйа саласан. Дейирди, дейясян, аьлым беля кясир, колхоз сядри йерини гыздыра билмир, кцркцня биря дарашыб. Орада-бурада дейинир ки, йоллары газыг-газыг елятдирди, щяр аддымда бир чала, бир гуйу, бир торпаг тяпяси... йаьыш йаьанда палчыг дизя чыхыр, эяряк машынла йох, тракторла эедиб эялясян. Киши дейирди ки, бу колхоз сядринин о аь цзцня гара даш йамансын. Ирайком Ялгямяни ирайона чякяжяк, нащагжа горчухур...»

Кянддя еля бир той олмазды ки, Ялгямясиз кечсин. Ялгямяни баша чякирдиляр, масабяйи сечирдиляр. Она йашындан йекя данышан адам кими бахырдылар. Синядяфтяр гардашы Дурсундан ешитдийи щяр щикмятли рявайяти, яфсаняни, ясатири бир саьлыьа гошурду, юзцнцн китаблардан эютцрдцйц няьмяли, мащнылы каламларла щяр дяфя бир саьлыг бязяйирди. Саьлыглар бу кянддя щеч вахт бу гядяр эюзялляшмямишди, ширинляшмямишди. Зарафат дейилди, бир районун «Аллащы» Ялгямянин хятрини чох истяйирди, сабащ, эяряк олса, «кянд активляринин» щяр биринин сюзцнц дейя билярди, чятин бир дцйцмц «о кишинин сябябини» ача билярди.

Хавяр хала инди дя бу щюрмятдян, бу сайылыб-сечилмядян горхурду: ушаьын атасынын эетдийи йолу унутмамышды. О эцнлярдя тюкцлян йарпагларын йери бош галмышды, о йарпагларын дцзцлдцйц будаглар чохдан гурумушду, бир дя эюйярмяйяжякди, щяйат дирилийи, щяйат жанлылыьы иля бир дя йашыллашмайажагды, бир дя жаванлашмайажагды, бир бащарла башланыб, бир пайызла тамамланан юмцр тякрар олунмайажагды.

Ана бу горху ичиндя бир эежя оьлуну ещмалжа тярпядиб о бири отаьа чаьырды.

Пянжяряляр, гапылар ачыг олса да, йайын ичяри долан истилийи сойумамышды. Ейванда йанан лампанын ишыьы пярдялярин арасындан гайчы аьзындан чыхмыш сары парча кясийи кими нечя йердян ичяри сцзцлмцшдц, бу сары кясикляр тянтик вя тювшяк бцркцнц бир аз да хяфяляшдирирди.

Ана юз чарпайысында бардаш гурду, эуйа ращатжа отурмушду, аьыр, узун бир сющбят башлайажагды, щяр шейи сябрля данышажагды, лакин анада ямин-архайынлыгдан ясяр-яламят щарада иди, санки алтына, синясиня йыьдыьы чякилмяз, гына эирмяз бир дяжял дярдин ачылмыш гол-ганадлары иди, бу чыльын гцссяни юзцня зорла табе етмяйя чалышмышды. Ананын сясиндя щямин кядяр бир сярсяри чыльынлыьы иля баьырмаьа башлады:

– Оьул, – деди, – бала, – сюйляди, щямин «дялини» нявазиш йумшаглыьында щялимляшдирмяйя жан атды, тяяссцф ки, щеч бир бянд-бярядя галмаьа адят етмямиш, цздя эцлся дя, эюздя аьлайан гцсся мядфян шивяни иля чаьлады: – Эялсяня ишдян чыхасан, оьул.

– Нийя, ана?

– Беля йахшыдыр, бала!..

– Бяс, зящмят чякиб мяни ики ил охутдуьун щара эетсин, ана?

– Эет, гардашынын йанында ишля. Гой бюйцйцн о олсун, жаным-жийярим...

Ялгямя анасынын изтирабларыны дуйурду, онун ня цчцн беля дедийини баша дцшцрдц. Демяк, «илан вуран ала чатыдан горхурду». Демяк, ана она верилян эюзайдынлыгларынын, бяхтявярликлярин, бир йетим эядянин дцнйалары йоруб йола салмыш кишиляри ютян щюрмятиня баханларын няфсиндян, нязяриндян горхурду. Горхурду ки, «бу деди-деди, бу гойма-гойма» онун эюзцня дцшян ишыьы да сюндцрсцн, гожа йашында, «башы эора титряйяндя» «аь гочу олмайан, симург гушу олмайан бир гаранлыг дцнйада» галсын.

– Щярямиз бир йанда бюйцк олсаг, йахшы олмазмы, ай ана? – дейя бир голуну анасынын бойнуна долады, башыны синясиня сыхды, бурнуну онун дцмаь аьармыш, аь баш чалмасынын алтындан чыхыб алнында «дилимлянмиш» сачларына дайады.

Пычылдады: – Горхма, ана, горхма!.. Алгыш чох оланда аз гаргыш нейняр бизя? Ана, йяни, мяня гарьыш тюкян дя олар?

Ана пешман олду ки, ону ня цчцн ойатды, ня цчцн беля бир сющбят ачыб оьлунун цряйиня хал салды. Ахы, бу ващимя учар гушун бир ганадына даш баьлайыб бурахмаг демякдир. Ахы, бу хоф щамы цчцн дуру олан, тямиз олан суйу буландырмаг демякдир. Ахы, бу фикир оьлунун цряйиндя йатмайажагды, онун эюзляриня кючяжякди, щамы онун бябякляриндя мяскян салан мяскун бядбинлийи беля охуйажагды: «Йанмадым ки, кцл олам, данмадым ки, ел олам, йаьмадым ки, сел олам – мян кимя нейлямишям? Бир аз чямяндя битдим, сонра кцлякдя эетдим, сонра щяйатда итдим – мян кимя нейлямишям? Дедим мязяйя дюнням, дедим бязяйя дюнням, ахыр тязяйя дюнням–мян кимя нейлямишям? Бу йолла щамы эедир, арзусу, камы эедир, дцнйа бир йуат йери, гябиря шамы эедир.»

– Эет йат, жаным-жийярим, пис йуху эюрмцшдцм. Горхдум. Йухумда жамаатымызын щамысы варды, бизим евя бахырдылар. Бирдян щяр эюздян евимизя бир чынгы дцшдц, евимизин алову, тцстцсц эюйя диряк олмушду.

Ана доьрудан да беля рюйалары чох эюрцрдц, щамысында да оьлунун ня зиллятля тикдирдийи цчэюзлц еви йанырды. Ел сел кими ахыб эялирди, щярясинин ялиндя бир долу ведря, сящянэ, атылан сулар да аловланырды, санки су дейил, шырнаг-шырнаг мяшял атырдылар, йаньыны бир аз да шиддятляндирирдиляр.

Ана бу рюйаны бу эежя дя эюрмцшдц, щяр сящяр йухусуну суйа сюйлямишди, амма бу эежя йаман горхду, учунтусу, дизляринин, дилинин титрямяси бир мцддят дайанмады. Аллаща йалварыб, дуа едиб салават чевирди, фикирляшди ки, эюз йыхмайан ев щямишя тикили галар, няфс даьытмайан ханиман щямишя абад олар, гой оьлуну, евини бу няфслярдян, бу бахышлардан узагда сахласын, «онда щяр эюз юзцня йыьылажаг, щяр няфяс юз няфсини йандыражаг, щяр кясин атдыьы даш юз башына дцшяжяк, юз эюзцня кор гаранлыьы эятиряжяк...» оьлуну да йухудан бу ниййятля ойатмышды, лакин Ялгямянин щеч йана «кючцб-гачмайажаьына» ямин оландан сонра «тязя йурдда нийя кющня ожаг дашы» гойуб эялдийиня пешман олду.

Ялгямя анасынын чарпайысындан эеж галхды, юз отаьына эетмяди, щейкял кимижя дайанды.

Ана йалварды:

– Эет йат, гурбанын олум... Аллащ мяним аьлыма гара кечя йамасын. Эяряк йухуму данышмайайдым сяня.

Ана оьлуна йуху сюйлямямишди, анжаг она еля эялмишди ки, щамысы бир-биринин ейни олан рюйаларынын бирини сюйляйиб.

– Эет мяня бир парч су эятир.

Ана юзцнц ушаг йериня гойду. Горхулу йухудан галхан ушаьа су ичирярляр. Гожалыг да бир ушаглыгдыр, бой-бой бюйцдцйц дцнйада бармаг-бармаг кичилмякдир, илдян-иля йыьдыьы вары-дювляти эцндян-эцня, андан-ана итирмякдир, эет-эедя узанан йолун ахырыдыр, сонудур, йашыл бир пющрянин бюйцмяйи, гожалыб гарымаьа, бир кцлякля йыхылмаьа щазырлашмаьыдыр, эюйлярдя илдырым щавасы эязяндя йцз йердян эцлля дяймиш йаралы кими инилдямяйидир, лайла иля бюйцйян бешийин табут ажысыдыр...

Ана юз дярдини унутду, чцнки истякли эялини бу бяхтийарлыьын ичиндя саралырды, «гарыневли» иди, «юз цряйини юз гурдуна» йедирирди, дярдини она ачмырды, данышмырды. Ананын аьлына эялмязди ки, оьлу Бяняфшя иля йола эетмясин, онун хятриня дяйсин, ону юзцндян инжик салсын. Ана эялининин абыр-исмятиндян, щяйасындан чох разы иди. Щямишя цряйиндя доландырырды ки, онун эялдийи йоллара гурбан олум, айаьы сайалыдыр, Аллащ бу рузини, бу игбалы оьлума она эюря вериб. Яли бярякятлидир, тамлыдыр, хюрякляриндян эцл ятри эялир, бармагларыны йалайырсан. Пал-палтары гар кими аьардыр, габ-гажаьы дюня-дюня йуйур, йахалайыр, гулфаллащлайыр, бязи эюрмямишляр тяки щяр шей мяним олсун демир, аза да ганедир, чоха да, щамысына мин шцкцр охуйур. Эюзцмцн ичиня бир дяфя дя дик бахмайыб, бир дяфя дя сюзцмцн чцрцйцнц-чарыьыны чыхартмайыб. Гайынанасына эюйяриб юзцнц ажы еляйянлярин мининя, милйонуна дяйишмярям, бир тцкцнц дя дяйишмярям. Аллащ мяни оьлумун, эялинимин габаьында юлдцрсцн. Дцнйадан ялиузалы эетмяйяжяйям. Амма эялин щейва кими саралыр. Бялкя икижанлыдыр?.. Йох, буна эюря дейил. Бундан олса биринжи дяфя аьырайаглы оланда да эюрярдим. Йох, щяр няся юзэя щиллятдир.

Ана истяди эялининдян сорушсун, анжаг цзц эялмяди, бир ахшам сцфря йыьышар-йыьышмаз оьлуну щим-жимля йанында сахлады, галхыб эетмяйя гоймады. Эялин дя ана иля оьул арасында кяся эизли сющбят олажаьыны дуйуб отаьын бириня чякилди, ара ачылана кими «ачыглыьа» чыхмады.

Ана пычылдады:

– А бала, цзцм айагларынын алтына, утанмагдан кечиб. Эялинин дярди нядир?

Ялгямя башыны ашаьы салды, анайа еля эялди ки, оьлунун бу утанмаглыьы эцнащкарлылыгдыр, бу лаллыьы-лиллийи тягсирлиликдир, йягин эялинин цряйиндян анасыны эюрмяк, гощумларыйла эюрцшмяк арзусу кечиб, оьлу дик данышыб, бозарыб, эялинин хятриня дяйиб. Она эюря дя щямян симя тохунду.

– Щямишя эедиб эялдийиниз йолдур, ня чятиндир?! Апар, гой бир-ики эцн анасынын йанында галсын, лап эяляндя анасыны да эятир, гой ушаьын эюзц-кюнлц дойсун. Машынын ялиндя нядир ки!.. Эюзцнц йумуб ачырсан-о йандасан, салават чевириб бахырсан-бу йандасан. Азаны аздырмазлар, жаным-жийярим! Безяни бездирмязляр, а эюзцмцн ишыьы! Яйилян йцкц дцзялдярляр, йохса адам йары йолда галар, Аллащ елямясин, а диним-иманым!..

Ялгямя эялини саралдан сары дярди яввялляр щисс етмямишди, бу эцнлярдя билмишди. Сон эцнляр Бяняфшя ешийя эежя чыхыб гайыданда йатаьа учуна-учуна эирирди, Ялгямяйя гысылырды, бцзцшцрдц, аз галырды гызынмаг цчцн онун синясини йарыб ичяри кечсин. Ешийя тяр кюйнякдя эетмирди, галын халатыны эейиниб эедирди, щям дя йайын милчяйи дя эижялляндирян няфяси чаггалармудуну да биширян истиси ону нийя цшцдяйди?

Ялгямя синясиня сыьынан бу бузун сойуглуьуну щисс едир, чох да ящямиййят вермир, йухулу-йухулу сорушурду: «Йаьыш йаьыр?»

Бяняфшянин биржя «Йох» унун щяр парчасы дилиндян зорла гопурду, бир-бириндян айры дцшцрдц, чох араланырды. Бир бцтцнцн бу жцр параланмаьы, щяр ганадынын бир гцрбятя дцшцб гяриблянмяйи Ялгямяни ойадырды, айылдырды, тяндирдян чыхарылан шах-шявял гору тязя бошалдылмыш гайнар «саж яллярини» онун кцрякляриня йатырырды:

– Хястялянмисян?

Щямин «йох» ун щяряси бир дийара дцшмцш лялякляри бир-бир эялиб юз ганадына дцзцлцрдц. Лакин бу дцзцлцш, бу низам Ялгямянин ойанмыш шцбщялярини алдада билмирди.

– Бяс, нийя цшцйцрсян?

Бяняфшя чийинлярини гысырды, еля йыьылырды ки, кюйняйинин ашырмалары голларынын цстцня сцрцнцрдц.

Ялгямя жялд галхыб истиликюлчяни эятирирди, чырпыб она верирди, галын гонаг йорьанынын бирини о бири чарпайыдан чякиб Бяняфшянин цст-башыны басдырырды, Нянягызын бешийиня йахынлашырды. Кюрпяни щямишя «шейтан алдадыб» эцлдцрцрдц, анжаг бу дяфя умахшатды, аьлатды. Атасы «бисмиллащ!.. бисмиллащ!..» дейя-дейя бешийи йырьалады, бяляк баьына санжылмыш ямзийи верди.

Ялгямя ешитмишди ки, ана билижидир, дцнйанын о башында да олса, баласынын щал-щавасы ону тез вурур: ювладын кефи кюкдцрся, дурдуьу йердяжя эцлцмсцнцр, йери олду-олмады данышыр, эцлцр, цряйи той-дцйцн истяйир. Баласынын башында бир бяла варса, кюкдян дцшян саз кими щяр сими бир сызылты иля инляйир, бир сярсяри кядярин ялиндя ясир галыр, цряйи хофда, гялби горхуда чырпыныр, ана беля анларда цзцнц эюйлярин тямизлийиня тутур: Аллащ, сян юз кюлэяни баламын цстцндян яскик елямя: – сюйляйир, «Танры, мяним тифилими щяр дярд-бяладан щифз еля!» пычылдайыр.

Ялгямя ешитмишди ки, ана арзусу, ана диляйи щаваларда учур, балайа чатыр. Ешитмишди ки, ана няфяси щавада щямишя дири галыр, ана алгышы эюйлярдя юз жанлылыьы иля сцзцр, ювлада щяйан олур, яйан олур, бяйан олур. Ешитмишди ки, ана сясини, ана няфясини эюйлярдян чякиб хябяр верян ана сцдцдцр, ана сцдц ювладын жанында, ганында юмрцн сон эцнцня, сон анына, сон кючцня кими йашайыр.

Инди Нянягыз йухуда аьлайанда йадына бу рявайят дцшдц. Йягинляшдирди ки, Бяняфшяни цшцдян фикирдир, гцссядир, онун дярк едя билмядийи, бу эцня кими ящямиййят вермядийи бир гямдир, кядярдир.

О бириси эежя йатмады, эюзцнц йумду, юзцнц йатмыш кими эюстярди. Бяняфшянин щярдян галхыб ушаьы ямиздирдийини, онун бешийини йырьалайа-йырьалайа зцмзцмя етдийини билди, ешитди. Ананын: «О даьлардан ашдым эялдим, о баьлардан учдум эялдим, бу йердя сюздян горхурам, бир йаман эюздян горхурам», – дейиб бешийи охумаьы кюрпянин цстцня сойуг су тяки чилянди, ону эюйярдя-эюйярдя аьлатды.

Бяняфшя Нянягызы гужаьына алыб ейвана чыхаранда Ялгямя дя «ойанды»:

– Мяним балам нийя аьлайыр? – дейя эцлцмсцня-эцлцмсцня яйилиб кюрпянин цзцндян юпдц, онун щяр йанаьында йумруланмыш бир эиля эюз йашларыны додаглары иля гурутду. – Жан... жан!.. – Яркля Бяняфшянин кцряйиня бир шапалаг вурду: – Нийя инжитдин ону? Инди мян дя сяни дюйцммц?

Юзц гясдян беля етди ки, ана сцдцнц кяссин, ана ящвалыны дяйишсин ки, кюрпя дя аьламасын, йеня дя тез йатсын, йеня дя ону йухуда «шейтан алдадыб» эцлдцрсцн.

Сясини, щядясини Хавяр хала ешидиб бу «гясди» эерчяк сандыьына эюря о бири отагдан она ажыланды:

– Ай бала!..

Хавяр хала эялин отаьына щеч вахт кечмязди, Ялгямя иля Бяняфшя икиликдя данышанда онларын сющбятиня баш гошмазды, онларын данышыгларынын арасына эирмязди, щямишя цряйиндя дейярди ки, жавандылар, гаратикан колу олуб онларын арасында эюйярмяк, битмяк эцнащдыр.

Анжаг Ялгямя хорузлананда, кишиляняндя дюзмцрдц, биржя дяфя: «Ай бала!..», йа да «Ай оьул!..» дейярди. Еля билярди ки, бу чаьырышы бир кютцкдцр, гяфил гопан селин габаьына атыр. Еля санарды ки, бу «е-е-щей»и од алмыш от тайасыны сюндцрян чай суйудур. Еля эцман едярди ки, бу чаьырышы овчу бярясиня йахынлашан бир бала ялийя «гач!» демяйидир, ону намярд эцллясиндян йайындырмаьы, саь-саламат сахламаьыдыр...

Онлар юз отагларына дюндцляр.

Нянягыз тез йухуйа эетди. Ялгямя дя тез «йатды». Щисс етди ки, Бяняфшя горжухур, ешийя чыхмаг истяйир, анжаг еля бил горхур. Аьзыны долдуруб «дур, мян дя эедирям» демяк истяди, анжаг диллянмяди. Ахы, щяйятдя йанан ики лампанын ишыьы гапы-бажада горхулу йер гоймамышды, гаранлыглары баьын кцнж-бужаьына говмушду, щяйятдя ийня ахтарсан, тапыларды, Бяняфшя дя эцндцзя дюнян бу щяйят эежяляриндя щеч нядян ващимялянмямишди, Ялгямя онун горхдуьуну, ешийя тяк эедя билмядийини биржя дяфя дя дуймамышды. Бяс, инди о, нийя беля еляйирди?..

Бяняфшя дюзя билмяйиб ешийя чыханда о да айнанын пярдялярини аралайыб щяйятя бахды. Бяняфшя артырма дабанындан узаьа эетмяди, яллярини гойнуна гойуб Иса кишинин евиня сары бойланды. Ишыг о сямтдя олан аьажларын йарпаглы, мейвяли будагларына чиляниб сцзцля-сцзцля тордан чякилмиш чяпярин цстцня эцжля чатырды. Чяпярин о тяряфиндя дайанмыш гаралтынын синясини ишылдадырды. Бу ишылтыда гырмызылыг, йашыллыг варды, аь шцшя парылтысы варды. Гаралты тярпяняндя бу ишылтылар ойнайырды, бири сюнцр, диэяри йанырды. Бу ишартыларын алтында бир жцт гоша биляк бир-биринин цстцндян ашмышды. Ялгямя ону таныды, Фяхрийя иди, тятиля эялмишди, яйниндяки дя чящрайы ипяк дону иди. Ялгямя ону щямин донда бу эцн эюрмцшдц, эцнортацстц Бяняфшя иля нащар фасилясиня эяляндя эюрмцшдц, юзц дя щямин йердя. Щямин чяпярин башындан анасына бир габ гоншу пайы верирди, щамысы да сечмя шяфтяли.

Онлар Хавяр халанын щямин пайы сойуг бир дил-аьызла алдыьыны, ятяйиня тюкдцйцнц, щеч вахт бош гайтарылмайан пай габыны бошжа гызын юзцня вердийини эюрмцшдцляр, ешитмишдиляр. Ону да эюрмцшдцляр ки, Хавяр хала щямин шяфтялиляри евя эятирмяди, апарыб зибил «калафасына» тюкдц, цстцня нюйцт чиляди, кибрит чякиб йандырды, тцстцсцндян юскцря-юскцря, дейиня-дейиня чайа эетди, ял-цзцнц йуду, «важибят» дуасыны охуйуб юзцнц пака чыхартды. Евя эяляндян сонра да гашынын яйриси дцзялмяди, дейинтиси кясилмяди: «Аллащ, сян сахла!..» нидасыны ужадан деди, санки цряйиндя сюйляся, йа да пычылдаса, танры онун арзусуну ешитмяйяжякди...

Фяхрийянин дайандыьы чяпяр далындан онларын кялля отаьынын, ейванын ичи айналардан щяр ири-хырдасына гядяр эюрцнмяся дя, орадан нязяр салан эежяляр пярдяляря дцшян кюлэялярдян бязи отурушу, дурушу тяйин едя билярди. Билярди ки, евин ичиндя, ейванын бойабой эенишлийиндя щансы «кеф» вар, яр-арвад арасында сцфря ачылыб хюряк-чюряк йейилир, чай ичилир, йа да кинли бир сющбят «дидилир». Кялля отаьын щансы ишыьынын сюндцрцлцб щансы ишыьынын йанылы галдыьындан билярди ки, йатыблар, ойагдылар...

Бяняфшя Фяхрийяни орада щяр эежя эюрцрдц. Щямишя дя ялляри гойнунда. Онун эюзлярини эюрмцрдц, анжаг о дуршун бахышларыны щисс едирди. Она еля эялирди ки, о эюзлярдя бир щясрят аьлайыр, щяр ан бу еви, бу мянзили чаьырыр, бу мяканда кимися щарайлайыр. Бу нисэил юлмяздир, итмяздир, эежялярля эялян байгуш чаьырышы кими даим ешидиляжякдир.

Бяняфшяйя еля эялирди ки, о эюзляр онларын евинин щяр дашында да вар, щямишя Ялгямяйя бахыр, щямишя онун юзцня бахыр, икисинин бир кюрпясиня бахыр, эежяляр кюрпяни йухудан чаьырдыб ойадан да щямин эюзлярин бир бешийя вердийи бяхтявярликдир. Бяняфшя ичдийи суйун дурулуьунда да, гайнатдыьы чайын гаймаглы дяминдя дя, биширдийи хюряйин дадында, тамында да о эюзцн нящслийини, о няфясин аьырлыьыны дуйурду.

Бяняфшя евя йеня дя титряйя-титряйя гайытды. О, артырмалары галхыб ичяри эиряня кими Ялгямя пярдяляри дцзялдиб йатаьа эирмишди, йеня дя «бярк йатмышды». Еля «йатмышды» ки, дцнйанын бир тяряфи даьылса хябяри олмазды.

Бяняфшя йорьанын гулаьыны галдырмаг истяйяндя Нянягыз бирдян гулун кими гышгырды. Бяняфшя ону тез гужаьына алды, атасынын чарпайысына эятирди йорьаны чийниня салыб дюш верди, йырьалады. Цряйиндя бяхтиня, талейиня лянятляр йаьдырмаьа башлады: «Бу гара игбал мяндян ня истяйир? Йувасы даьылмаг бизями дцшцб? Аьымызда да, гарамызда да эяряк эюзмц олсун? Аллащ нийя щяр дярди бизя вериб?..»

Ялгямя «ойаныб» Нянягызы охшайанда лянятляриня ара верди, чцнки яринин ушаьы: «Йат, анам, йат!.. Ата гурбан, йат!.. Гузу гурбан йат!..» – дейя-дейя охшамаьы санки щям дя онун юзцня дейилирди. Еля бил Ялгямя дейирди ки, язизим, а мяним даь бяняфшям, цряйини сыхма, мян тоз дейилям щяр кцляйин ганадында эедям, мян чян, думан дейилям щяр эцндя ярийям, шещя дюням, щяр чичяйин бир лячяйиндя сырьаланам. Сян дя мяним кими сыныгсан, сян дя мяним кими атасыз бюйцмцсян, сянин дя ушаглыьын аран кимсясизлийиндя мяляр галан бир гузу кими ана ахтарыб, арха ахтарыб, щяйан ахтарыб, бизя эюйлярдян хор бахан танры ахтарыб. Ахтарыб ки, десин: мяни нийя йетим гоймусан? Мян ня эцнащын йийясийям ки? Юзцн демирсянми ки, кюрпяляр жяннят гушларыдыр, бяс, юзцнцн йаратдыьын жяннят гушларыны нийя яламанда гойурсан?.. Горхма, эцлцм, чичяйим, Бяняфшям, горхма, мяни сяндян юлцм айыражаг.

Нянягыз еля бил охшанмаг, язизлянмяк истяйирмиш, юзц дя ата сясиндя, ата авазында ювлад мащнылары ешитмяк истяйирмиш, тез уйуду.

– Фяхрийя йеня бура бахырды?

Бяняфшя цзцнц яриня сары тез дюндярди, о, бу ана гядяр еля санмышды ки, Ялгямянин бу «ишлярдян» хябяри йохдур.

Бяняфшя:

– Йаман горхурам, – деди. Бир голуну Ялгямянин бойнунун алтына узатмаг истяди. – Йазыьым да эялир.

Ялгямя дя яввялки тюмял йетим дейилди. Кянддя башладыьы «вурщавур», «гоймащагойма», «ирайкомун биринжи катибийнян гардашлыьы», кимин долашыг, дцйцнлц иши олурдуса онун цстцня йцйцрмяси, «кяляфи буруланларын», «башынын цстцндя гара булуд щярляндийини» эюрянлярин онун «ятяйиндян» йапышмасы Ялгямянин бойуну узатмышды, кцрякляриня, синясиня пящляван гцввяси ахытмышды. Гоншу гоншу иля дя телефонда эюрцшцрдц, телефонда данышыр, ян важиб, утанжаг сюзцнц телефонда дейирди. Оьлу, гызы шящярдя охуйан, шящярдя ишляйян ата-аналар, нявяляри шящярдя «йекялян» няняляр, бабалар юз «жан-жийярлярийля» бу «исми-язям» дуасынын мюжцзяси сайясиндя эюрцшцрдц. Чобанлар йатаглардан «ямр» едирди. Бригадирляр дцшярэяляря щамыдан габаг эедиб ишя чыхмайанларын евиндян орада ящвал тутурду. Щесабат-мялумат эюстярижиляри, юлчцляри, щядляри бцтцн дягиг вя доьрулуьу иля орадан сюйлянирди. Колхоз идаря щейятинин щяр гярары радио говшаьындан евляря, аиляляря билдирилирди, сабащын щазырлыьы, сабащын «йцрцшц» бу ахшамдан хябяр верилирди, щеч бир хябяр, щеч бир чаьырыш сящяря галыб кющнялмирди. Дягигяляр, анлар саатларын, эцнлярин, щяфтялярин ишини эюрцр, иллярин йцкцнц дашыйырды. Артыг пулу – «йолхяржи» жибиндя галанлар, яли цряйинин цстцндя интизар чякянляр, щясрятдя цзцлянляр – «дцнйанын о башыйла» – ясэяр оьлу иля данышандан сонра Ялгямянин гарасына «юмрц узун олсун!» дейирдиляр. Щамы онун цнванына «Аллащ анасына бярк ялнян версин!» сюйляйирдиляр. Бу гядяр алгыш, бу гядяр арзу, истяк кимя ганад вермязди, кимин башыны булудлара чатдырмазды?! Ким «ел цчцн ики эюздян ола-ола» гцрурланмазды?! «Аьзындан сцд гохусу эялян бир ушаг» колхоз партийа тяшкилатына катиб сечилмишди, колхоз сядрини, «испалкому» – «кяндин ики тракторла тярпядилмяйяси бу кюклц аьажларыны бязян дивара дайайырды, онларын сыхыб суйуну чыхарырды». Кяндя асфалт йол чякмяк, булаг суйу эятирмяк мцшэцлляриня эиришмишди, мяркязя райкомун буросунун гярары, жамаатын тяляби эюндярилмишди, мяркяздян мцсбят жаваб алынмышды, тязя илдя ишя башлайажагдылар. Район фяалларынын щяр топланышында, щяр йыьынжаьында райком катиби Ялгямяйя сюз верирди, ону данышдырырды. Района эялян гонаглар «нцмунявиляшян» бу мцасир кяндя эятирилир, бу кянддя эяздирилирди. «Биринжи катиб онун щаггында бюйцк фикирлярдя иди, ону мяркязя чякиб бюйцдяжякди.»

Бу гядяр шющрят Ялгямяйя ловьалыг, дикбашлыг эятирмямишди, яввялки кими «ушаг» иди, щялим иди, дили дузлу, сюзц дадлы иди. Щарада олса, щарада отурса галхыр, йерини бюйцйя, аьсаггала верирди. Бир дяфя дя биядяб сюз данышмазды, щаваланыб йекя юлчмязди, йекя бичмязди, щеч бир гыз-эялиня башга эюзля нязяр йетирмязди. Бу «пейьямбяр ювладынын» няфяси тох иди, цряйи тямиз иди, бахышында кющня кинляр, тязя гярязляр боьушмамышды, бу мейданда ганлынын ган изи, жайнаглынын жырмаг йери галмамышды. О эюзляр бу ана кими щеч бир ишвяйя, наза щярисликля, киши ещтирасы иля, шющрятли, адлы-санлы яр чыльынлыгы-позьунлуьу ниййяти иля бойланмамышды.

Бяняфшя бу йашыл йарпаьа юзц дя йаз айында пайызын сары халы дцшяжяйиндян горхурду. Бу сары хал йарпаьы йа ортадан, йа да бир гырагдан йейя-йейя, чцрцдя-чцрцдя бюйцйцрдц, мящв едирди, бурада галан эюй соьан саплаьыны да гаралдыб гурудурду. Бу сары пайыз халы узагда дейилди, щяр бахышда эюрцнян гоншулугда иди, щялялик эежяляр эюрцнцрдц, тятилдян-тятиля эюрцнцрдц, беш-алты айдан сонра ялиндя дя тяйинат вяряги ишя эяляжяк, йашыл йарпаьын будаьынын бир тяряфиндя дя о дайанажаг. Щяр эцн цз-цзя, щяр эцн эюз-эюзя... Щяр эцн иш сющбяти, щяр эцн ишдян бир чыхма... щяр эцн йашылын ямрини йериня йетирян сарынын жилвяли гылыьы...

Ялгямя ону–бир гужаглыг, бир аьушлуг бу балажа бяняфшяни голлары арасына алды:

– Горхма... горхма... горхма...

Ялгямянин щяр кялмясиндя бир анд сяслянди, щям дя язиз анд, сон сюзя сядагят анды, сон ящдя вяфа анды...

Бу анд-аманлар Бяняфшянин цстцндян ятирли бащар мещи кими ясди. Онун жанына долан сойуьу, шахтаны говду. Лакин бу сары пайыз халынын тор чяпярин далындан бойландыьыны тясяввцрцндя жанландыранда бир дя цшцдц.

Ялгямя ону даща бярк гужаглады.

Нянягыз еля ширин йатмышды ки... Гузу мышылтысы ешидилирди...

 

***

Бир эежянин йарысы Ялгямяни узун телефон зянэи ойатды.

Гыш эежяси иди. Щяр йаны гар юртмцшдц. Гаранлыьын ятякляри башына аь папаг гоймуш, аь йайлыг юртмцш аьажларын бойуна гядяр аьармышды. Щеч йандан бир инли-жинли сяси эялмирди. Щяйят, кцчя лампаларынын титряк ишыглары галын гарын цзяриня чилянир, йашылымтраг даш дуз гырмалары тяки ишылдадырды. Мещ дя ясмирди, санки щава донмушду.

– Ай бала, кимиди, ня деди, ня дейирди?

Телефон зянэиня сяксяниб дурмуш Хавяр халанын щяйяжаны тялясик эейинян оьлунун дилиндян биржя кялмя дя бяд хябяр сораьы ала билмяди. Анжаг «ана!..» дейя-дейя аьлайыб, йорулуб йухуйа эетмиш Нянягызы саз кими гырды, инилдятди. Ана нявясини овундурмаьа гайытды, оьул гапыдан чыхды. Хавяр хала бир аздан кяндин о башындан машын сяси ешитди. Машын партапарт салмышды, йаман эурулдайырды. Бу эурулту сонра гаггылтыйа чеврилди, щязинляшди, ахырда ешидилмяз олду.

Ана нявясиня алма сойуб дилим-дилим йедиряндя, телефон дястяйини эютцрцб мяркязи почту чаьыранда, онларын евиня кимин щарадан зянэ вурдуьуну сорушанда, ону доьум еви иля жалашдырмаьы хащиш едяндя Ялгямя Бяняфшянин сон няфясиня эцжля чатмышды, Бяняфшя сон сюзцнц, сон вясиййятини пычылдайырды:

– Нянягызы Фяхрийя щамыдан йахшы сахлайажаг. Мяним кими... ана кими... ясил ана кими... Гой арзусу эюзцндя галмасын... Гой сянин евиндя онун эюзц галмасын... Икимизин бир яманятиня дя завал эяляр о эюздян, о няфясдян. Йеня хошбяхт олажагсан. Фяхрийя Нянягызы еля сахлайажаг ки, о, йетимлийини щисс етмяйяжяк. Ушаг анадан йетим олар. Фяхрийя сянин хатириня, юз истяйинин, юз камынын, юз ачылан бяхтинин хатириня, эюз дикдийи йувайа гонмаьынын хатириня... Нянягызы бала кими, юз баласы кими чох истяйяжяк. Тякжя сян айрылма, сян сойума, онун истяйини, щявясини нюврагдан салма. Гыз гялби тез сынан олур, тез кцсян олур... тез инжийян олур. Евдя кцскцнлцк мяляйяндя дашлар-диварлар да гярибя дюнцр...

Бцтцн сон мцсибятляр дя о эежядян башланды.

Бяняфшянин юлцмц, «Ана, щардасан, эял!» – дейя тез-тез мялямяйи, бязян гябристанлыьы – анасынын «эизляндийи йери» нянясиня эюстярмяйи, ора эетмяк истядийини, анасыны «эизлянпачда» тапыб эятиряжяйини эцман етмяйи Хавяр халанын синясиня саьалмаз даьлар чякирди. Ушаг бязян анасыны унудуб чюряк-хюряк дя йейирди, данышырды, эцлцрдц, анжаг бу дярдин аьырлыьы нянянин цряйиня щяр эцн тязя бир гцсся эятирирди. Йеня дизляри ясирди, ялляри учунурду. Нявясиня дуру хюряк, чай, су ичиряндя каса, гашыг, стяканы лярзя тутурду, ичиндяки щяр шей цст-башына, йеря-йурда даьылырды. Бармагларындакы яввялки, тутум, цряйиндяки яввялки дюзцм, эюзляриндяки яввялки эюрцм галмамышды. Бязян аьы гара эюрцрдц, алаторан бир гаранлыгда эюрцрдц, дуруну буланыг эюрцрдц. Бязи тябяссцм, эцлцмсцнмя онун эюзляриндя аьламайа охшайырды. Ушаьын-бюйцйцн икижя палтарыны йуйуб, суйа чякиб зивядян аса билмирди. Картоф сойанда, ят доьрайанда щяр ял, бармаг учунтусу иля бир дяфя сяксянян бычаьа бармагларыны кясдирмишди, бармаьынын чоху сарыглы иди. Щяйятя ениб чыханда нечя дяфя бцдрямишди, йыхылмышды, дизляри сыйрылмышды, овужларынын дяриси йердя галмышды.

Симузяр эцндя бир дяфя эялиб хюряк биширирди, дцняндян галан булашыглы габлары йуйурду, су эятирирди, щяйят-бажада йыр-йыьыш едирди. Лакин евин гарьашасы бунунла гуртармырды, ишин, язиййятин болу анайа галырды.

Ана да, бажы да, тай-тушлар да, щятта гардашы Дурсун да Ялгямяни евляндирмяк фикриня дцшмцшдцляр. «Юлянля юлмяк олмаз, галана да эцн-дирилик эярякдир». «Истясян ки Нянягыз индидян бирини ана эюзцндя эюрсцн, ону ана кими истясин, евиня бир адам эятир. Гызын аьлы кясяндян сонра йада чятин йовушсун, доьмадан чятин йадырьасын»...

Кянддяки гызларын чохунун ады чякилди. Ялгямя щеч бириня «щя» демяди, башыны булады. Мяслящят-мяшвярятчиляр еля билдиляр, «елини цркцдцб ахсаьындан тутмаг» истямир, она эюря ки, «дулдур», «йетимчясиня эюря гыз дилинин юз цстцндя узанмасыны истямир». Дейирдиляр, Ялгямя аьыллы оьландыр, йцз йаш йашамыш гожадан чох эюрцб, чох эютцрцб, юзцня эюря ад-саны вар, евлянмяйяжяк ки, аналыг гызыны инжидяжяк, о да буна дюзмяйяжяк, бир-ики ушаг да ондан олажаг, ахыры бошайыб-бошанмаьа чыхажаг, беля кишиляря дя йахшы бахмырлар; ирайком достунун эюзцндян дцшяжяк, она чатдыражаглар ки, юз евиндя юз арвадына бюйцклцк еляйя билмяйян адамы щюрмятлилярин, хятирли кишилярин йериня чыхарыб данышдырмаг, ону щамыйа «Аллащын, пейьямбярин ясабяси» кими танытмаг, эюстярмяк эцнащдыр.

Бязиляри дя дцшцнцрдцляр ки, эюзц гырагда кимися тутуб, эежянин бириндя эятириб гапыдан ичяри салажаг, тязядян той вурдурмаг, яркян оьлан тяки евлянмяк онун щансы эцнцня йарашыр. Досту Дурсун бундан да башдыр, бундан да аьыллыдыр, она «гясябянин щачары» дейирляр. Гясябянин о бири бюйцклярини о гядяр сайан йохдур, онлары таныданлар чох аздыр, онларын цзцнц ишляри дцшянляр эюрцрляр. Анжаг щара эедирсян, Дурсундан данышырлар. О, ашханайа, чайханайа эиряндя щамы йербяйердян галхыб ону юз столуна, юз сцфрясиня дявят едир. Бир дя эюрцрсян столунун цстцня щяр йандан бир пай эялди. Ялини жибиня салмаьа гоймурлар. «Дурсун гаьа, айыбдыр», – дейирляр. «Дурсун ляля, биз бурадайыг» – сюйляйирляр. Дурсун Ялгямядян дя ушагдыр, анжаг даь бойда щюрмяти, сел кими хятири... Бу достлар бир-бириня «бичдикляри, тикдикляри палтарлары йахшылыьына щеч бир шякк етмядян эейинирляр». Инди дя бу «армуд о аьаждан гыраьа дцшмяйяжяк» – Ялгямяни гясябядян евляндиряжяк...

Дурсун бир эцн онлара эялди. Эуйа бу эялишдян Ялгямянин хябяри йох иди, тяк эялмишди, гардашына демямиш, билдирмямиш эялмишди.

Дурсун тез эетди, чюряк дя йемяди, чай да ичмяди. Онун гырмызы «Жигули» си почтун габаьында аз дайанды, Ялгямяни эютцрцб дцз йола чыханда эцлля кими шцтцдц. О, щеч вахт машыны беля сцрмямишди. Диряклярин, аьажларын йанындан кечяндя, цзляшдийи машынын бюйрцндян ютяндя юз «Жигули»синя «гыжыт-выжыт» дедиртмямишди, дяряляря илдырым шаггылтысы иля эирмямишди, дярялярдя илдырым эурултусу гойуб эетмямишди. Ачыг айнадан йахасына долан кцляк кюйняйинин «гулагларыны» таппылдадыр, бойнуна, чянясиня, гулагларына чырпыр, чырпырды. Йолларда йатан йай бцркцсцнц тякярляря долайыб ашырды, машынын далынжа ня гядяр тоз-торпаг сцрцнцрдц, санки йалварыр, «эетмя!» дейирдиляр.

Ялгямя ондан щеч ня сорушмурду. Щисс етмишди ки, анасынын илк жавабы даш атыб башыны алтына тутмаг олуб. Дуймушду ки, Хавяр халанын Дурсунла юз арасында олан ана-оьуллуг мещрибанлыьынын юмрцня сон гойулуб.

Машын гясябяйя эирщаэирдя башыны дюндяриб Ялгямянин цзцня биржя дяфя бахды, тяяссцфля башыны булады, «Жигули»ни юз кцчя гапыларынын аьзында сахлайандан, йеря дцшяндян сонра деди ки:

– Йаман сящв етмишик, гардаш.

– Йохса... иш-ишдян кечиб? – Ялгямя еля билди, Фяхрийя кимяся сюз вериб, буна эюря дя Иса кишинин евиня елчиляр эялиб, «щя» сини алыблар, Хавяр хала бу «сювдяляшмядян» хябяр тутуб, кянддя щамы ешидиб, тякжя Ялгямянин юзц хябяр тутмайыб. Щейфслянди: – Ня гядяр эюзлясин... Бир шей щисс елятдирдикми?!

– Еля шей йохдур, – дейя Дурсун айналара гонмуш тозу силя-силя динди, – гызын тяйинатыны эедиб сизин кяндя алмаьымы – йаздырмаьымы дейирям. Бу дяфя башсыз иш тутдуг, гардаш, арха чатмамыш чырмандыг... Аз галды цряйи дайансын. Аьлады. «Эюрцнмямиш ишлярин щамысы эяряк мянимми башыма эяля?» деди. Нянягыз да юзэя жцря...

Дурсунун эюзляри долду, сюзцнц ахыра чатдыра билмяди. Ахы, Хавяр халайа сюз ачанда бу сющбятдян, сющбятин нядян эетдийини билмяйян тифил нядянся аьлады, чыьырды, нянясинин цз-эюзцнц дидишдирмяйя башлады. Дартыб кофтасыны жырды, яллярини жырмаглады, дизлярини жырмаглады, сонра да нянясинин кюксцня сыьыныб ичини чякя-чякя щюнкцрдц. Кюрпя ня дейирди, ня истяйирди, щеч бири анлайа билмяди.

Дурсунун алдыьы бир ятяк нювбянюв конфети ейвана даьытды, цчтякярли велосипедини тяпикляйя-тяпикляйя нянясинин дизляриня чыхартды. Ахырда Дурсунун гужаьында арам тапды, «ямисинин лайласы иля» сакитляшди.

Дурсун бунларын щеч бирини демяди. Юмрцндя щяля беля ана инкары ешитмямишди, бала кцрлцйц эюрмямишди. Щяр эюрцнмямиши эюряндя, щяр ешидилмямиши ешидяндя чашмайан, «дявя йекялийиндя тязя тцк назиклийини, инжялийини сечян» адам кей кими олмушду, еля бил гапаглы гайнар газанын ичиндян чыхчышды, башындан, жанындан галхан буь узаьы-йахыны щяля дя айдын сечилмяйя гоймурду.

Йарымчыг ишляри унутдулар, Дурсун телефонла баш мцщяндися бир-ики эюстяриш вериб башыны ачды:

– Эятир эюряк щазыр няйин вар, ай нявян гурбан. Аз йедиляр, чох ичдиляр. Еля бил дузлу гахаж йемишдиляр, араг да су иди, ичдикжя йаньылары чохалырды. Аьылларынын чашдыьыны, эюзляринин думанлыьыны щисс етмядиляр.

Дурсун ону эежя йарыдан ютяндян сонра кяндя эятирди, евя эирмяди, чюлдян гайытды.

Ялгямя анасынын эюзцня эюрцнмямяк истяйирди. Астажа йериди, «ана отаьынын» гапысы аьзына йахынлашды, анасынын, кюрпясинин йатышына бахмаг, бу тясялли иля кечиб юз йериндя юз фикирляри иля тянща галмаг, бир аз уйумаг фикриндя иди.

Гапы пярдясини аралайанда ичяри бир золаг ишыг дцшдц, бу сары золаьын бир башы Нянягызын башыны дизляри цстя гойуб йатыртмыш, юз чарпайысындажа бцзцшцб отурмуш ананын цстцня дцшдц.

Башыны галдырды, бахды, алныны ялиня дайады, гямли-гямли йырьаланды. Санки дейирди: мяни ел ичиндя дамьалы елямяк истяйян оьул, щарадасан? Эял евиня, ушаьына йийялик еля, мян эедиб Симузярин голтуьуна гысыларам, йад оьлунун ожаг дашына, бужаг йашына дюнярям. Нейняк, йазыйа позу йохдур, мяним дя алныма Аллащ беля йазыбмыш...

Нянягызы йавашжа, чох чятинликля эютцрцб йатаьа узатды, мяляфяни цстцня чякди, дцшяндя айагларынын йеря чатдыьыны эцман еляди, анжаг щоппанан кими олду, она эюря дя, аз галды йыхылсын, Ялгямя ялини бир ганадына чатдырмасайды, бялкя дя гол-габырьасы язилярди, йараланарды.

Ейвана чыхдылар. Габагжа Хавяр хала отурду. Оьул ана иля цз-цзя яйляшя билмяди. Стулун бирини анасынын чийниндян бир аз эери чякиб отурду. Хавяр хала да тез-тез она бахыб бу йетим ещтирамын йерини бир аз да даралтмады, сойутмады. Анжаг Ялгямя бу ишыгда даща чох шиддятлянян сыхынтыйа давам эятирмяди, дурду, папаглы лампаны йандырды, папаьыны да йан гойду ки, ишыг чюля бахан айналара дцшсцн. Тавандан асылан лампаны ися сюндцрдц.

– Оьул, – дейя ана аьлар, сызлар цряйинин фярйадыны боьа-боьа динди, анжаг бу биржя кялмя сюзц эцлля дяйяндян сонра юз гатарындан цзцлцб бир мцддят эюйлярдя сцзян дурна кими щавада чырпынды, онун щарайына щеч бир йол йолдашы, гатар сирдашы эялмяди, юзцнц йетирмяди. Сцкут бу биржя сюзц удду, яритди, итирди, тязя сяс, тязя сюз эюзляди, лакин ана бундан артыг бир кялмя дя дейя билмяди, дуруб йериня кечди, йатаьына эирди, мяляфянин бир ужуну цзцня чякди.

Ялгямя боьулдуьуну, щаванын чатмадыьыны щисс етди, дуруб ешийя чыхды, гол цстцндя гол ачмыш, мин будаг олмуш, юзц якиб бежярдийи аьажларын арасында эязинмяйя башлады. Дилим-дилим, папаг-папаг кюлэялярдян кечди, щяйятдяки лампаларын чил-чил нахышлайыб йеря сярдийи «халыларын» бириндян диэяриня адлады. Тямиз эюйляря, улдузлу эюйляря бахмады, эежикиб сабаща галмыш айпаранын эцмцшц ораг тийяси кими цздцйцнц эюрмяди. Кялля отаьын гяншяриня эялиб гайыданда тор чяпярин далында дайанан Фяхрийяни эюрдц. Гара жакет эейинмишди, алтдан эейиндийи кофтасынын йахасы аьарырды. Гара жакетин гуршаг йериндя чатагланмыш аь билякляри аьарырды. Башы, цзц зоьал аьажынын чятир кюлэясиндя эизлянмишди.

Аь биляклярин долашыьы ачылды, аь ялин бири щавада ики дяфя ганад кими чырпынды, Ялгямяни чаьырды.

Ялгямя эетмямяли иди. Эюрян оларды, сабащ бири эцн кянддя нечя наьыл данышыларды. Дейярдиляр ки, фикирляри, ниййятляри дцздцрся, «эежянин эцнортасында» нийя эюрцшцрляр, нийя данышырлар? Бир-бириня ики кялмя сюзц эцндцз дя дейя билмязлярми? Дцздя яйри тапардылар, тямиздя чиркинлик ахтарардылар, абырда абырсызлыг арайардылар. «Гыз онсуз да йоллардадыр, щяр базар эялир, эедир, беля сюзц гырагда даь еляйиб сонра ожаг башына чыхардарлар. Кяндимизя пис дяб салмасын. Биржя бу галмышды ки, гоншу гызлар аналарынын гойнундан сивишиб чыхсынлар, баьа кечсинляр, гоншу оьланларла мазаглашсынлар. Бяйям хейир-бярякят йери мазаг йеридир?!»

Ялгямя юзэя бир сюздян дя горхурду. Горхурду десинляр ки, Ялгямянин кющня йарасы саьалмайыб, Исанын гызыны пис йола чякир, дядясинин щейфини алыр. Ойнадыб-ойнадыб тяпикляйяжяк, сянинки сяндя, мянимки дя мяндя дейяжяк. Гыз ушаьынын ады бирийнян чыхды, эяряк жаны да онуйнан чыха, йохса щара эется эюзцкюлэяли, башы гапазлы олажаг...»

Бцтцн бунлара бахмайараг, о сяссиз чаьырыш Ялгямяни эюзляйирди. Ялгямяни сойуглуьундан сойуйуб перикмямиш, учуб юзэя кана, мякана эетмямиш о истяк бу эежя дил ачмаг истяйирди. Ялгямя евляняндян, ата оландан сонра да дюнмяйян ниййят, дяйишмяйян арзу бу ахшам бцтцн сябрсизлийи иля динмяк, сюйлямяк, унудулмаз бир няьмяйя дюнцб охумаг, охунмаг истяйирди.

Ялгямя юзц дя билмяди ки, Фяхрийянин йанына сары нежя йериди, онун гаршысында нежя дайанды, ялини чяпярин цстцндян узадыб онун биляйиндян нежя тутду, гызы зоьал аьажынын чобан папаьы кюлэясиня, гаранлыьына нежя чякди.

Биляйини бурахмады. Гыз йарпаг кими ясирди.

– Гурбанын олум... Ялгямя... Ясирин олум, Ялгямя... Башына доланым...

Ялгямяни дя йарпагтюкян лярзя тутду. Гызын биляйини сыхыб:

– Дарыхма, – деди, – дарыхма... Эет... дарыхма...

«Чобан папаьынын» алтындан чыхыб евя дюндц. Кялля отаьа кечди, пярдялярин арасындан о сямтя бахды. Фяхрийя дайандыьы йердяжя дурмушду. Йеня дя синяси, йахасы, билякляри аьарырды.

Йатаьа эирди, йорьаны башына чякди, жаны гызмады. Бир дя дуруб бахды. Гыз йеня дя щямин йердя иди.

«Ана отаьына» йериди. Цряйиндя, дилиндя нечя сюзцн дцйцнц ачылмышды, бу сюзляр гара щяйа юрпяйини атмышды, цсйанкар бир рущла долмушду, анасынын башы цзяриндя шимшяк кими ойнайажагды, эюй тяки эурулдайажагды, ахырда щеч бир кимин, кимсянин ямриня, эюстяришиня тяслим олмайан шыдырьы йаьыш кими йаьажагды: щяр ня олуб атамла атасынын арасында олуб, ана, бизя ня? Бяняфшянин юмрцнц эюдялдян, Нянягызы йетим гойан бу евдя галан о эюзляр олду. Истяйир, ня тягсири вар? Истяйини кцсдцря билмир, нейнясин? Евляндим, дюнмяди. Ушаьымыз олду-эюзц бу евдян чякилмяди. Диндириб-сюйлятмядим, цзцня биржя дяфя дя хош бахмадым истяйи азалмады, юзэясиня мейл салмады, нейняйим? Сян нядян билирсян ки, атамда эцнащ олмайыб? Биринин юлцм-итими о биринин тягсиридирми? Лап фярз едяк ки, белядир, буна эюря Фяхрийяни Аллащын бир тулланты яскисими щесаб елямялийик? Ана, валлащ, биллащ, юзцмдян ютрц йалвармырам, сянин, Нянягызын дярдини чякирям. Кцл ожаг йериндя галар, ана! Кюз кцлдя сахланар, ана! Мян биздян ютрц ялдян-дилдян эедяни бяйянмяйиб мяня дул, гызыма йетим эюзц иля баханын бирини эятирсям, йола эетмяйяжяксян, дюзмяйяжяксян, кющня йурдун гядрини тязя йурдда биляжяксян, ана! Ганы ганла йумайыблар, ганы су иля йумайыблармы, ана, ана!..»

Бу чыльынлыг, бу ещтирас, бу хялвятдя дил-дил ютян жясарят «ана отаьынын» гапысы аьзында гейбя чякилди. Ялгямянин бцтцн варлыьы пис ишляр эюрмцш адам пешманчылыьы иля сусталды, ону гайнар тяр бцрцдц.

Ешийя чыхды.

Фяхрийя эюрцнмцрдц. Мещ ясир, йарпаглары ойнадырды. Щяр йана чилянмиш сцд айдынлыьы кюлэяликляря бир аь галай чякирди. Чайын суйу ойанмышды, ужадан охуйурду, сясиндя галиб шянлийи варды.

Ялгямя йеня кечди, хийабан архынын кюбясиндя отурду, кцряйини армуд пющрясинин гамчы эювдясиня сюйкяди. Гамчы эювдя эери яйилди. Ялгямя кцряклярини чякди, дизлярини гужаглады, чянясини дизляриня сюйкяди. Бойнунун ачыг галан архасындан кцрякляринин тярли арасы ашаьы няфяс-няфяс сярин щава ахды, бцтцн бядянини, жаныны сойутду. Ону ширин бир мцрэц тутду. Эюзлярини айаг сясиня ачды, башыны галдырды. Дан йери сюкцлмцшдц, эюйцн галайлы цзцнцн гырмызы пахыры чыхырды. Цфцгдяки аь булудлар ширядян доймуш аь цзцм салхымлары тяки гызармышды. Бу гырмызылыг евин ейван пянжяряляриня дцшмцшдц.

Эялян Симузяр иди. Эюрясян, ня хябяр варды? Ахы, о, щеч вахт беля тездян юз ата евиня эялмямишди. Артырмалары галха-галха ганрылыб баьа бахды, Ялгямяни щямин вязиййятдяжя эюрдц, эери дюнцб онун йанына эялди. Чюмбялди, дизлярини йеря гойду, гардашынын бойнуну гужаглады:

– Диним-иманым гардаш... Юмрцм-эцнцм гардаш...

Симузяр айры сюз демяди, анжаг бу сяся бир эцжлц етираз гарышыб эялирди. Бу етиразда:«Гардаш, адам ирялини-эерини фикирляшяр» варды. Бу йалварышда:«Гардаш, ели бизя эцлдцрмякми истяйирсян?» инжиклийи, эилейи варды.Бу бажы мязяммяти сящяря гядяр чырпынан йорьун цряйя йаман аьыр йцк олду. Ялгямя бу йцкцн алтындан тез чыха билмяди. Дарыхды. Бажысынын голларынын долаьыны, сарыьыны бойнунун бу сящярки эцжсцз, дюзцмсцз назиклийиндян эцжля ачды. Лакин ишя эедяндя гаршылашдыьы, саламлашдыьы адамларын эюзляриндя итилянян гынаьа гцруруну, вцгарыны кясдирмяйя билмяди. Бу сыхынтылар, аьрылар ичиндя говрула-говрула иш столунун архасына кечди. Графиндяки тязя судан бир стякан долусу ичди ки, аьзынын ажылыьыны итирсин, боьазынын эюйняйини кяссин. Стяканы йеря гойанда чобан Мящяммяд ичяри эирди. Даь щавалы, йайлаг сясля динди:

– Салам ялейкцм, гардашоьлу! – Ялини синялик аракясмянин цстцндяки йувадан Ялгямяйя узатды. Ялини онун ялиня тохундуруб голуну чякди, голтуг жибиндян яманят кассасынын сахланж китабчасыны чыхартды, арасында хейли пул варды. – Ня вар, ня йох? Хавяр бажы нежядир?

– Чох саь ол, йахшыдыр... саламатлыгдыр.

Дуалы-сяналы нязярлярля Ялгямянин башыны чякиб эюйляря узатды:

– Шцкцр... Чох шцкцр! Мин будаг оласан, иншаллащ, олажагсан да!.. Беля ки хятир-щюрмят газанмысан, щяля галх дедикжя, галхажагсан. – Ани сцкутдан сонра сахланж китабчасыны Ялгямяйя верди. – Зящмят олмаса, буну да эютцр, йаз, йаман эцнцн йараьыдыр. Саьлыьына бу ил гузулар йахшы пула эетди. Эядя институту битириб эяляня эяряк бир бабат тойун щазырлыьыны эюря биляжяйикми?!.

– Щачан кючмцсцнцз даьдан? Тез дейилми?

– Ялбяття, тездир. Кцляшлярдя йаман дян галыб. Сцрцнц эятирдик ки, кцляшликдя дянлянсин. Цч-дюрд эцндян сонра йеня гайыдырыг.

Ялгямя даныша-даныша, Мящяммяд кишини диндиря-диндиря йазды, пулу сейфя гойду, сахланж китабчасыны кишинин юзцня гайтарды.

Бир щяфтядян сонра айын ахыры эялди, алдыглары иля вердиклярини цзляшдирди, щесабат йазмалы иди, мяркязи яманят кассасына эюндярмяли иди. Бу цзляшмядя, «тярязи эюзц дцз чякмяди, бир эюзц щавада галды». Сянядляри дюня-дюня арашдырды, тякрар-тякрар бахды, эюздян кечирди, галанлары сайьажа вурду, эедянляри цстцндян чыхды, яйрилийи нядя елядийини йеня дя тапа билмяди. Эцнортайа кими юзцндя кюклц, ясаслы йохлама апарды, щеч бир шей ашкар олунмады. Башы ишлямяди, эюрдц ки, щяр шейи долашдырыр, щяр щесабы гарышдырыр, чай ичмяк истяди, ачыг щавада эязмяк, эюз мянзярясини дяйишмяк, башга кянар сюз-сющбятля бейниндяки дурьунлуьу, йорьунлуьу эютцрмяк истяди. Гясябяйя зянэ вурду. Дурсун эяляня кими почтун габаьында салдыьы, биржя буьум зоь атмыш кюрпя аьажлыгда эязинмяйя башлады: «Кассанын пулундан бир манат да эютцрцб хяржлямямишям, щамыдан дцз алмышам, щамыйа алажаьыны дцз вермишям, бяс сящвим нядя олуб? Беш мин дюрд йцз манат аз пул дейил. Бир аз юзцмдя вар, бир аз да Дурсундан алыб йери тапылана кими кассайа гойарам, щесабаты дцз верярям. Йерини тапмасам?.. Ахы, щавайа йеря нийя зийана дцшяк? Юзцмя щяр сящвимя эюря беля зийанлары тез-тез вурсам, даща бу, ня ишлямякдир?!»

Дурсунла сющбяти дя еля бу кясирдян башланды.

Дурсун да йанырмыш, икиси нянянин бир армуду самовар чайыны гайнар-гайнар ичдиляр. Няня щяйятдя, чардаьын алтында чолпа гызардырды.

– Бу эцнлярдя кимя пул вермисян?

– Чох адама!..

– Кимлярдян пул алмысан?

– Чохундан!..

– Кимлярдян ня гядяр алдыьын йадындадырмы?

Ялгямя жибиндян бир каьыз чыхартды. Узун бир сийащы иди. Сахланжа гойулан пулларын гябул едилмя тарихляри, мигдары сялигяли бир ардыжыллыгла бура кючцрцлмцшдц.

Дурсун каьызы юз габаьына чякди:

– Йавяр киши... ики йцз ялли манат... Ханпяри гары... отуз беш манат.

Дурсунун шящадят бармаьы адларын, рягямлярин цстцндя эязиб ашаьы ютя-ютя ахыра чатды, Мящяммяд кишинин цстцндя дайанды:

– Алты мин манат?.. Бу, ола билмяз гардаш!

Мящяммяд киши цч ай бундан габаг сахланжа йцз ялли манат вериб. Цч айдан сонра бу, алты мин манаты щарадан алды?

– Юзц деди ки, гойун-гузусу чох имиш...

Дурсун ялини онун алнына йапышдырды, Ялгямянин башыны яркля эери итяляди:

– Баш дейил ей, башабяладыр! Ай дяли, чобан Мящяммяд алты мин манат пул йийяси олмагдан ютрц эяряк йцз баш гойун сатайды. Щардады онун йцз гойун-гузусу?! Эюйдян йаьыр?! Гардыр кцрякляйиб эютцря, ятякляйиб эятиря?! Инди бах, эюр ня дцз эялир?! О вериб алты йцз, сян йазмысан алты мин. Беш мин дюрд йцз недостатка да бурадан эялир? Гурана ял басарам ки, бу, белядир. Гардаш, бир аз...

Дурсун бир ялини эижэащы бярабяриня галдырды, бармагларыны бир-бириня гарышдыра-гарышдыра ойнады. Ялгямя онун ня демяк истядийини баша дцшдц: «Евдя сюз-сов оланда, бюйцйцн сюзцйнян кичийин дедийи дцз эялмяйяндя эцж баша дцшцр, башда яляшян-эцляшяня гарышыр, гардаш! Пул щагг-щесабында эюзц ачыг олмаг эярякдир. Инди эюрдцнмц алты йцз нежя шишиб алты мин олур?!»

Дурсун мяслящятя-мяшвярятя башлады:

– Йерини дцзялтмя, онсуз да бу эцнлярдя ня сяни йохлайажаглар ня дя щеч кими!.. Чцнки рцбцн башына щяля ики ай вар. Эялян базар эцнц, ахшамтяряфи Гайаалтына кими машынла эедярик, орда ермяни достлардан бир ат аларыг, минярсян, галхарсан йайлаьа, Мящяммяд кишийнян эюрцшярсян. Щалал адамдыр, шярлямяйяжяк.

Лакин бу тядбир баш тутмады, онлар чолпа гызартмасыны йемяйя дя мажал тапмадылар. Дурсун зынг-зынг зынгылдайан дястяйи тез эютцрдц, биржя дяфя «Бяли» деди, хейли гулаг асандан сонра «Баш цстя!» сюйляди. Дястяйи гулаьындан эеж айырды, Ялгямянин йанына дяймиши дура-дура, калы тюкцля-тюкцля эялди:

– Эедяк, гардаш... Фяхрийя зянэ вурмушду. Дейир, Бакыдан эялян вар.

 

*** 

Мцфяттиш бир няфяр гадын иди, бир няфяр дя район мяркязи яманят кассасындан эялмишди. Яманятчилярля дя эюрцшяжякдиляр. Бу иш азы дюрд-беш эцн чякяжякди. Гонагларла Дурсун шярти шумда кясди:

– Ишдян сонра эялим сизи бизим бюйцк шящяря апарым, истярсиниз-мещманханада, истярсиниз – мяним йай «игамятэащымда» эежялярсиниз. Бир айнабяндим вар ки, эежяляр даьларын гузей сяринини чякиб эятирир.

Бакыдан эялян гонаг эцля-эцля билдирди ки, «гонаг ев йийясинин гулудур»

Дурсун да юз щазыржаваблыьы вя дилавярлийи иля онун «сящвини» дцзялтди:

– Гонаг – ев йийясинин эцлцдцр! Эцлц хошламайан, эцлцн гядрини билмяйян надандыр. Инди галыр... – Дурсун сюзцнцн бу йериндя дилини сахлады, Ялгямянин цзцня бахды.

Ялгямя баша дцшдц ки, о, хябяр алмаг истяйир: «Бяс, нащары щарада йейяжякляр? Кяндиниз дя ашхана йохдур. Олса да евин ола-ола гонаглары ора апармаг ейибдир...»

Ялгямя бир ялини галдырды: бу дягигя...

Мцфяттишлярин башы ишя гарышандан сонра гаш-эюз ишаряси иля Фяхрийяни йан отаьа чаьырды. Дурсуна да ора эялмяк ишаряси верди.

Гызла габаг-гаршы дайаныб бирдян-биря деди:

– Отур бир яризя йаз. – Бош стулун бириндя дя юзц яйляшди: – Мян дя йазырам. Кянд совети сядриня йаз. Йаз ки, биз бир-биримизи истяйирик, гяти гярара эялмишик, евлянирик. Сян дя юз яризяни апаражагсан, мян дя... Бярабяр эедяжяйик.

Дурсунун эюзц кяллясиня чыхды. Ялини онун кцряйиня вурду:

– Ящсян!

Гапыдан чыхды. Гапынын чюлцндя, «бцтцн тядбирляря йекун вурду»:

– Щяр шей щазырдыр.

Сяси Фяхрийя иля Ялгямя олан отаьа эцлцш кими долду, диварларда гаггылдады. Санки бири «Мцбаряк олсун!» деди, диэяри «Хошбяхт олун!» сюйляди, цчцнжцсц, дюрдцнжцсц гошалашды, юзц бир ойнаг ойун щавасы чалды, юзц дя сындыра-сындыра сцздц...

Фяхрийя ишя о эцн чыхмышды. О эцндя дя кябин кясдирдиляр. Ялгямя «испалкома», онун катибиня, щятта, Фяхрийянин юзцня дя тапшырмышды ки, бу никащ щялялик щеч кимя билдирилмясин, бу сирр щялялик щеч кимя бяйан олмасын. Фяхрийя дя юзцнц Ялгямянин дедийи кими апарды: Хавяр хала ня гядяр дейинся, бурун-дамаг еляся дя, бянд олмасын, гонаглара гуллуг елясин, бу гяриблярин щяр эежя гясябядя ахшамламаьына, орада йейиб эялмяляриня ешидян, билян йахшы бахмады. Дейирдиляр ад-саны дцнйаны тутан Ялгямянин адамлыьына бах, кишилийиня бах! Гонаг да ашыг тяки ел-ел эязянди, бу елин-обанын щяр шейини эюзцндя, кюнлцндя эяздирянди, буранын йахшы-йаманыны орада-бурада данышанды. Елин бириндян данышдылар, йа щамысындан, ня фярги?! Бир обанын бир кишисинин ганажагсызлыьындан сюз салдылар, йа щамысындан – бирдир! Бир дана бир нахырын адыны щямишя корламайыбмы?!

Фяхрийя дя Ялгямянин тапшырдыьы кими еляди: «Юз иш йолдашынын кюмяксизлийини нязяря алыб Хавяр халайа ял-айаг верди». Юз евляриня тякжя йатмаьа эетди.

О эцнляр Хавяр хала илана дюндц. Яввялляр гызы юртцлц чалды:

– Хейир-бярякятимиз эюйя чыхажаг.

Фяхрийя цзцнц о йана чевириб иш эюря-эюря эцлцмсцндц, санки даш гайайа дяйиб гайытды, тякжя юзцнц эятирди, юзцнц апарды.

Сонра ачыг далады:

– Бурада сяндян башга иш бажаран йохдур! Индийяня кими гонаг-гарамызы сян эялиб йола салырдын? Йохса шящярли гонаглара шящяр хюрякляри биширирсян, аз? Ичиндя бир гартоф, нимчя долусу боз-буланыг су... Шящяр хюрякляриндя аз балыг тутмаьа эиришмяйибляр, гой кянддя дя тутсунлар. Йахшы еляйирсян, еля хюрякляр бишир ки, тярки адят олуб йадырьамасынлар.

Фяхрийя йеня жаваб вермяди. Явязиндя ири сумкасыны ачды, ичиндян гырмызы донлу, сары сачлы бир кукла чыхартды, архасы цстя яйиб дикялтди, кукла «мама!» деди. Нянягыз яввялжя тяяжжцбля о йан-бу йана бойланды, Хавяр хала ушаьын биляйиндян йапышыб ону юз «ана отаьына» апарды, лакин Нянягыз онун ялиндян чыхыб Фяхрийянин йанына эялди. Фяхрийя куклайа бир дя «ма-ма!..» дедиртди, она да, голларындан тутуб, «ма-ма!..» дедиртмяйи юйрятди. Нянягыз куклайа юзц биринжи дяфя «ма-ма!..» дедирдяндя юз гялябясиня щищилдяйя-щищилдяйя эцлдц, аьзынын суйу чянясиня сцзцлдц. Фяхрийя юз дясмалыны чыхарыб онун аьзыны, чянясини силди. Сумкасында эятирдийи бязякли конфетлярля жиблярини долдурду, биринин кюйняйини сойундуруб йедиртди.

Хавяр хала эюрдц ки, «бу шейтан баласы ушаьы юзцня иснишдирир», Нянягызы гужаьына алыб евдян чыхмаг, Симузярэиля апармаг истяди. Ушаг нянясинин гужаьындан чыьыра-чыьыра сивишиб чыхды, эялиб Фяхрийянин йанына йапышды.

Хавяр хала чаршабыны ачыб тярс юртя-юртя:

– Бюйцклц-кичикли эюзцнцз биздя иди, – деди, – а байгушлар, гой бу дядя-баба йурдумуз да сизя галсын, ня гядяр истясяниз улашын!

Ажыг еляйиб эетди...

Инди будур, гядямляриня щеч ня атылмайан, гядямляриндя щеч ня сындырылмайан, айаглары алтында щеч ня кясилмяйян, эялишиня, гапыдан ичяри бир мящрям кими эиришиня щеч бир шадлыг-шянлик гурулмайан, эялинлийи тякжя вятяндашлыг вясигясиндяки мющцрля тясдиглянян эялин гайынанасы иля йанашы отуруб, Нянягыз щям нянясиня, ян чох да она пянащланыр, о эялин ки, Нянягызы нечя дяфя щцндцр щасарларын архасына эятирмишди, Нянягыза «Ата!» чаьыртмышды, ушаьа дил ачдырмышды, ону чийниндя отурдуб атасына эюстярмишди, юзц ися эюзляринин йашыны йеря йаьыш кими йаьдырмышды...

 

***

– Щакимляр мцшавиряйя эедир! – дейиляндя щамы айаьа галхды. Салон санки юз гямли щекайятиня сон гойуб кюкс ютцрдц.

Прокурор чох йцнэцл жяза тяляб етмишди: сящлянкарлыг!.. Пычылдашырдылар ки, щаким шярти жяза иля кифайятляняжяк, амма бунун «ач, бурахы» да вар.

Дейясян, щакимин ижазяси варды ки, мцгяссир аракясмядян чыхарылмышды. Нянягызы гужаьына алмышды, анасы бойнуна сармашмышды. Ширин-ширин эцлцмсяйян Дурсуна щяля мажал вермирдиляр. Фяхрийя бир аз кянарда дайанмышды, бойнунун буруглуьу, бир голуну синяси алтындан кечириб ялини голтуьунун алтында сыхмасы, диэяр ялинин бармаглары иля пюртмцш щяйалы цзцнц дидишдирмяси онун Нянягызын анасы Бяняфшяйя охшадырды.

Лакин Ялгямя онларын доггазындан ял чякмирди, Иса кишинин йетмиш йашында «тапдыьы» юзц йашлы гызы Фяхрийя иля ойнамагдан доймурду. Бязян Фяхрийяни чякя-чякя юз евляриня эятирир, анасына сцфря салдырыр, евин ян йахшы немятини ортайа эятирдир, гонаьына щюрмят еляйирди. Гызы да щямишя бир пайла йола салырды: эащ щяр ялиня бир алма, нар, йа да щяр овужу долусу гах-гоз верирди. Гыза киши-киши тапшырырды ки, щеч кимля ойнама, бах, сяни юзэясинин евиндя эюрсям, гулаьыны чякяжям. Фяхрийя Ялгямянин «гуллуьунда» гул кими дурурду. Фяхрийяйя щяр баханда бир эюзц аьрыйан анасы оьлунун беля кишилянмяйиндян хошланыр, гцрурланыр, гызын эялиши иля гювр едян кющня йараларын сызылтысына дюзцр, щеч ня билдирмир, оьлуна щеч ня демирди. «Вахт эяляр, ондан-бундан йалан-йанлыж ешидяр, мяндян сорушар, о вядя данышарам, достуну, дцшмянини таныйар, – дейя ана сябрля дцшцнярди. – Бир тикя нятяванын ня вахтыдыр индидян дцшмян тярязисиня эирсин. Анжаг ахыр вахтлар Фяхрийя дя «юз нишанлысыны» евляриня апарырды, Ялгямянин жибляри мер-мейвя иля долу гайыдырды. Ана оьлунун башына бир мцсибят эятириляжяйиндян горхурду. Она эюря дя Ялгямя гоншуэиля эедяндян бешжя дягигя сонра баьын ашаьысына эедиб оьлуну чаьырырды, юзц дя икижя дяфя! Сясини «гарышга йувасына» ешитдирирди. Бу йолла дейирди ки, а йурдумуза сцпцрэя чякмяк истяйян гожа гурдун йувасы, сабащкы гяниминизи бялякдя боьмаг фикриня дцшмяйин, бурадайам, бахырам! Ушаьа шцшя уну йедирдярсиниз ща!.. Эюрцб эюряжяйимя сичан дярманы уддурарсыныз ща!.. Иманыма-динимя тянбяки суйу ичирярсиниз ща!.. Елдян эялянин иткисиня дюздцм, жандан эялянин йарасына дюзмярям, бу узунсачлынын, гараигбаллынын ащы, нифрини йурдунузун алтыны цстцня чевиряр, еля фярйад чякярям ки, эюйляр эурулдайыб цстцнцзя тюкцляр. Ана щарайыны бяс ня билмисиниз!..»

Ялгямя бязян щяр эюзцндя, щяр бахышында севилдийи, чох истянилдийи юзцня щисс елятдирилян ушаг йекяханалыьы иля эялярди:

– Ана, – дейярди, – бу конфети, бу гырмызы алманы мяня Иса баба верди, алнымдан юпдц, башымы сыьаллады. Ана, о, еля йахшы бабадыр ки... Анжаг Фяхрийя дейир, пис бабадыр. О, нийя беля дейир, ана?

Хавяр хала дейя билмязди ки, сян о баьын цстцндян бир дяфя учуб кечян гушжуьазсан, мяним балам, Фяхрийя ися о кол-кослуьун билдирчинидир, юз сащибинин рящминя, кярамятиня чохдан бяляддир, билир ки, дары йийяси щансы кечиддя жяля гуруб, щансы чяклимя тяля атыб.

Анжаг анасы сюзцн башга тяряфиня баш ачарды:

– Фяхрийя бабасынын сюзцня бахмыр, бабасы да ону чох истямир.

Ялгямя эцлцмсцняр, бир аз да юйцнярди ки, мян эюр нежя йахшыйам йад ола-ола хятрим язиз тутулур, доьмалардан да артыг истянилирям.

Сон эцнляр Ялгямя бязян сящяр эедиб евя шяр гарышанда гайыдырды. Ана бу достлуьун, бу мещрибанчылыьын аьыр бу пешманчылыгла битяжяйиндян горхур, щеч билмирди оьлуну Фяхрийядян, «гарышга йувасындан» нежя ийряндирсин...

Сонра да Ялгямянин ону юзц иля щямишя апарыб эетдийи щяйятя – Иса кишиэилин мящлясиня сары эютцрцлцрдц.

 

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцражият едя билярсиниз:

Тел.: 98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

 

 

 

Hosted by uCoz