Исмайыл Гарайев

Bир эюрцш бир айрылыг

(Mikroroman)

 

Аз2

Г21

Тяртиб едяни вя нашири

Гошгар Ismayылоьлу

         Гарайев  Исмайыл.

Г21   БИР ЭЮРЦШ БИР АЙРЫЛЫГ. (Микророман). Бакы,   "ЧИНАР-ЧАП" мцяссисяси,  2003,  – 76 с.

 

       

Г  4702060200                                               

           122                  

                                © "ЧИНАР-ЧАП", 2003

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

 

Гырмызы хоруз банлайанда Жямо кишинин еля бил анасыны сюйцрдцляр. Залым оьлунун хорузу юзц дя тярс кими щямишя эялиб лап гапынын аьзында банлайырды. Жямо кишийя ян чох да йер еляйян бу иди ки, гоншунун бу чюмбялян юлдцрмцшц галын чяпярин цстцндян кечиб эялир, йаландан гырт-гырт салыб ешянякдян тойуг-фяряляри йемя-дяня чаьырыр, ганадынын бирини дараглайыб йеря ендирир, бир йаны цстя дювря вуруб «гыгг-гыгг» еляйя-еляйя биринин белиня минир, сонра да дцшцб тякяш-тякяш эязинир, башыны эюйя атыб боьазынын йоьун йериня салыр, еля бил дейирди, «мян беля хорузам, мяндян олмаз! Тякжя юзцмцн бир гошунумун йох, гоншунун да гырхдан-яллидян чохуна ярлик еляйирям. Гоншу да «хорузум вар» дейиб ики йолуг-йасар чолпаны бурахыб ортайа. Яши, беля эядя-эцдядян киши олар?! Сясим эялян кими билмирляр башларыны щансы кола сохсунлар. Нежя олдулар онлар? Одур е, эирибляр чяпярин алтына!.. Ща-ща-ща!.. Бир йерийим цстляриня, эюр юзлярини щара пярчим еляйяжякляр?!»

Гырмызы хоруз дайчаларын цстцня шыьыйан айьыр кими эедяндя чолпалар чяпяри дешиб о тяряфя кечирдиляр. Онлара о тяряфдя дя эцн йох иди. Бир дя эюрцрдцн гырмызы хорузун бейни ганмаз адамын бейниндян дя йахшы эятирди, чяпярин дибиндяки аьажын алчаг будаьындан щцндцр будаьына галхды, айаьына тикан батырмадан, саь-саламатжа о цзя щоппанды. Чолпалары щяляк-фяляк еляди, башы ганлы, пипийи даьым-даьым, дидим-дидим олмуш йазыглар ганад-гуйруглары иля йер сцпцря-сцпцря йола чыхдылар, гырмызы хоруз тара чыханажан ораларда эижялляндиляр.

Жямо киши гырх беш ил шящярдя йашамышды. «Нет»ля «йес»и билмяйян жамаатын ушагларына русжа дярс демишди. Тякжя демямишди, юйрятмишди. Юйрятдикляри русларын юзляриндян йахшы данышмышдылар, йахшы билмишдиляр дили. Жямонун ян юлц тялябяси бармагла эюстярилмишди. Алими алимликдя, назири назирликдя, катиби катибликдя. Киши щяр елмин-билийин билижиляриндян, башчыларындан сайылырды. Еля орта мяктяб китабы йох иди онун йыьыжыларынын, бурахыжыларынын гатар сийащысында онун ады башда йазылырды ки, йяни, ей тялябяляр, ай мцяллимляр, архайын олун, бу ишя, бу китаба Жямо мцяллим эюз йетириб, гол чякиб, онун дашындан сцзцлцб чыхан суда буланыг ахтармайын, натямизлик арамайын.

Илин тяк-тяк эцнц оларды ки, Жямо мцяллимин йанына, эюрцшцня бир-ики тялябяси эялмясин. Бязян истиращят эцнляриндя беш-ону, ийирми-отузу сюзц бир йеря гойуб кишини евиндян эютцрцр, машын карванынын юнцндякиня миндирир, баьларын, даьларын йазлыьына, пайызлыьына апарыр, онлара учуш, галхым ганадлары верянин гаршысында йеня дя тялябяйя дюнцб онун агил сющбятлярини динляйирдиляр, о дярйадан йеня дя дамжы эютцрцр, о булагдан тязя няьмя ешидир, о кюкдян дцшмяз сазын тязя халларыны юйрянирдиляр.

Киши щяштад йашында мяктябя эетдийи йердяжя хястялянмишди – выздаьан кими фырланыб йыхылмышды, гол-гычлары гожалмышды. Беля адам йердями галарды?!

Щякимляр гошун-гошун эялиб бахмышдылар, щамысы демишди ки, щавасыны дяйишмялидир, Жямо киши анадан олдуьу кяндя апарылмалыдыр, юзц дя беля истяйир.

Жямонун ата йурдунда ики отаглы еви варды, баьы варды. Гоймамышды аьзыэцня галсын. Эедиб щярдян гурдаламышды. Йай тятилляриндя ора кючмцшдц, тялбяляри дя базардан-базара, езамиййятдян гайыданда кишийя баш  чякмишдиляр, онларын да щяряси бир иш эюрмцшдц. Кишинин бу йийясизи йийялиляринкиндян йахшы галмышды, йахшы сахланмышды.

Оьлу, гызы йох иди Жямонун. Бир арвады иди, бир дя юзц. Гямяри дя гожалмышды, лакин яриндян ийирми йаш кичик иди. Еля билирди жаны Жямодадыр, Жямо юляндя о да юляжяк. Жямойа ися цряйиндя йцз йаш юмцр вермишди.

Чарпайынын бирини ешийя, баьын йахшы йериня гоймушду. Еля йериня ки, бу синядян баханда адамын эюзляри эязмяйя чыхырды. Даьларын дюшцндяки, дярялярин боьазындакы кяндлярдя, чюлляря, дцзляря йайылмыш аьлы-гырмызылы, гаралы-алалы сцрцлярдя долашырды. Тысбаьа кими эюрцнян ирили-хырдалы машынларын «шцшя» йолда гачышы, чапышы, эялин апаран, эялин эятирян миник карванларынын тойлу-дцйцнлц вурщавуру, бязи кяндлярин зирвядя бязякли, гаш-дашлы дябилгя, арагчын охшайышы, онлара чох алчаглардан, дярялярдян галхан яйри-цйрц аь жыьырларын гырыглары баш-баша дцйлянмиш аь кяндир атмаларыны хатырладан бянзяйиши, эащ дидилмиш гара йунун, эащ да чубугланыб пардагландырылмыш тямиз аь памбыьын юзц тяки олан топа булудларын дяринлярдя сцрцнцшц Жямонун башыны гатырды. Киши эюзлярини йуманда Гямяр билирди ки, йатажаг, бу дойумлугла ращат-динж уйуйажаг, йастыьын бирини башынын алтындан йавашжа чякирди, дейирди, чох щцндцрдцр, бойну аьрыйар.

Ики саатдан артыг йатмаьа гоймурду ки, ахшамлар отаьа айнабяндя йыьышардылар, гаранлыг, зцлмят онлары щябсхана дарысгаллыьына салыр, ганун-гайда щасарларына охшар мящкум-мящдудлуьун эюзляри, бахышлары безикдирян дарыхдырыжылыьында сящяря гядяр дцнйа эенишлийи, дцнйа бюйцклцйц, щяйат ялванлыьы щясрятини чякирляр.

Жямо эежяляр щеч арам тапмырды, тез-тез сорушурду:

– Гямяр, саат нечядир?

Гямяр дя гясдян вахты дцз демирди, бир оланда дейирди цчдцр, цч оланда дейирди бешдир. Щяр дяфя бир йаланла Жямону сящяря, сящяри Жямойа йахынлашдырырды. Эежянин юмрцнц «эюдялтдикжя» щисс едирди ки, кишинин цзц нурланыр, эюзляри ишыгланыр – дан йеринин илк аьартысы, илк гызартысы иля ишыгланан гарлы даь зирвяляри кими...

Бязян дя киши сящяря кими Гямярдян эцндцзляр мцшащидя етдиклярини сорушурду:

– Надир нийя еля бахырды?.. Ялйар нийя тез эетди?.. Сярхан чай да ичмяди, тялясди, иши олан адамын тялясмяйи дейилди о тялясмяк. О гядяр гянди-чайы нийя алыб эятирирди? Билмирми ики башыг, бурда да чох галарыг бир ай, бир айа он кило бясимиздир? Бурдан шящяря гянд-чай шялляниб апаражайыг?

Гямяр пис йухуну йахшылыьа, хейирлийя йозанлар кими онун юзцндян щяр бядэцман сорьуларына инандырыжы бир уйдурма тапырды. Ялйарын тез эетмядийини, чюлдя аьладыьыны, цзцнц йудуьуну, эюзляринин гызартысы чякиляня кими щяйятдя эязиндийини демирди. Дейирди Надир ижласдан эялмишди, бир эцн мярузя етмишди, ики эцн дя чыхышлары динлямишди, ахырда да сон сюз сюйлямишди, йорьун иди. Гянди-чайы, ону-буну чох эятирирляр ки, йанына эялиб-эедян чох олур, щяр хырда шейдян ютрц дцкан-базара гачмайаг, эялянин чоху аж эялир, йесин эетсин, йазыглар бир балажа вахт-имкан тапан кими бура гачырлар, бу мажалда да гарынларына бир шей гоймасынлар?! Гясдян аж эялирляр ки, сяни дя йедиртсинляр, сянля чюряк йейяндя иштащлы йейирляр. Щамысы да тапшырыр ки, кишийя суйу-чайы аз вер, компот бишир, гой су-чай йериня дя компот ичсин. Дейирляр ки, кишийя щямишя чолпа, щиндушка ятинин хюряйини щазырла, йцнэцлдцр, аьырлыг эятирмяз, жана да хейри чохдур. Щей бир уждан дашыйырлар, йыьмаьа да бош йер йохдур, щяйятимиз дюнцб тойуг-щиндушка фермасына. Ня гядяр дейирям, бясдир, алмайын, эятирмяйин, кимдир бахан мяним сюзцмя, дашы ки, дашыйасан, еля бил пул хяржлямирляр, чюля тюкцлцб, чюлдян йыьырлар.

– Ай Гямяр, – сян атанын эору, эюр кянддя кимин яли касаддыр, вер онлара. Дейяндя дя еля де... Сяни ня юйрятмяк?! Инсан балажалы-бюйцклц айры жанлыдыр. Сянин йахшылыг билиб елядийини бир дя эюрцрсян йаралады. Йара йаман шейдир, саьалмыр – дил йарасыны, сюз йарасыны дейирям. Дилянчийя «дилянчисян» дейяндя, ян эцжсцзц-вежсизи дя, аз галыр эюзц иля даьыда адамы... Юйрятмяк олмасын, щярясини бир дилля... Бириня «сахлайа билмярик», бириня «йеримиз йохдур гоймаьа», бириня «лазым оланда эялиб эятирярям, щялялик сизя язиййят верирям»ля.... Еля ща эюзлясинляр ки, эяляжяйик, апаражайыг. Ахырда баша дцшяжякляр... Онда да биз щарда олажайыг!.. Инсан йаман шейдир, Гямяр! Дцнйанын ян чятин, ян шылтаг елми – инсандыр! Бахырсан – гузудур, тохунурсан – йыртыжы! Ян йекяси, щейвяряси иля дост олурсан – о бойда нящянэи гарышга жанлы бир шей щесаб еляйирсян, ян арыьы, жяляфи иля аранда щяр шей ки, башланды яйри сарынмаьа, яйри доланмаьа дейирсян бу йел йыхасындакы бюйцклцйя бах! Дцшмянин ян зяифи дя горхунждур, гцввялидир... Инсан йаман шейдир, Гямяр, эцлдцр, тикандыр. Ещтийажда эцл, варлылыгда тиканды инсан, йаман шейдир...

Гямяр бахырды ки, киши пахыр газана дюнцб, дишяйи эетмиш дяйирман дашына дюнцб, йахшы биширмир, йахшы цйцтмцр, ириляйир, йармалайыр, дириляйир, бир садя, ади мисалын щяллини тапа билмир, баш чыхарыр, бир шейин щаггында данышанда мцщакимяси бяситлямир, мцлащизясиндя байьынлыг охунур. Щяр нядян сющбят ачылса тарихляри, кечмишляри дийарлар, мямлякятляр щикмятляриндян кечиря-кечиря эятирян, ахырына да юзцнцн «щасилини» рябт едян инсан бары йыьылмыш, йарпаглары тюкцлмцш баьлара охшайыр.

Беля анларда Гямяри аьламаг тутурду, эюрцрдц киши щамыны апаран сон йолдадыр, сон мянзиля эедир, лакин аьламырды ки, Жямонун «ихтийарында олан сон бир нечя эцн дя даш атылмыш сярчя сцрцсц кими бирдян учуб эедяр.» Эюзцнцн йашыны сахлайа билмяйяндя эцлцмсцня-эцлцмсцня дейирди:

– Жямо, билирсян йадыма ким дцшцр?

Жямо севинжля кядярин, гцсся иля истяйин беля тутушуну, беля уйушуьуну биринжи дяфя эюрмцрдц. Билирди ки, юмцр йолдашынын йадына йеня дя Сядайя дцшцб.

Голунун бирини галдырырды. Гямярин башы зяриф, тяр тязя эцн йарпаьы кими ещмаллыжа онун синясиня гонурду. Беля анларда онлара еля эялирди ки, «атасыз йазыг Ненни, анасыз йазыг Ненни» мащнысынын иглимдян иглимя эялян йаныглы охунушуну динляйирляр. Мящмятин «нердя галды мяним бабам» тцркцсцня гулаг асырлар.

Сядайяни тапмышдылар, ян дцзц, Гямяр сцбщ тездян зибил сябятини зибиллийя бошалтмаьа эедяндя артырма башында, юз гапыларынын аьзындажа бир гундаг эюрмцшдц. Нежя эюйчяк ушаг иди, илащи! Нежя динж ушаг иди, худайа! Гямяря бахыб эцлцмсцнцр, ямзийини сорур, учмаг истяйян гуш баласы кими голларыны чырпыр, санки Гямяря «мяни эютцр» дейирди.

Гямяр гундаьы эютцряндя ону даьларын йаз чямянлийинин эцл-чичяк ятри бцрцдц.

– Ай Жямо, эюр бизя ким эялиб?

Ял-цзцнц йуйуб гурулана-гурулана эцзэцнцн габаьына йерийян киши дюнцб бахды, эялиб шящадят бармаьыны ушаьын бурнуна тохундурду, мушгурду. Ушаг аьзыны гарангуш баласы кими ачыб гыьылдады.

– Нийарынкыды? Базара эетди?

Гямяр оьул доьмуш эялин щцняри, гцруру иля йырьаланды:

– Йох!

– Ятайянинди? Онун ки, гайнанасы йанындады, ня яжяб? Йохса гары насазланыб, йа арайа йеня дя бюйцк дювлятляр сярщядди гойублар?

– Йох, тапмадын!

– Эцлнаря чамаданыны эютцрцб йеня эетди? Назим йеня эетди «гялят елямишям, сонунжу олсун, бир дя ичмяйяжям» демяйя?

– Йох!

– Бяс киминди, айры кимин олар?

– Бизим!

Жямонун дилиня эялди ки, «Ай Гямяр, еля щцняр щардады биздя бизимки дя ола». Демяди. Жямо беля эцллянин щара дяйдийини, нежя дяйдийини йахшы билирди. Ону да йахшы билирди ки, беля атмалар юзцнцн дя йарасыны ганадыр, тязяляйир. Гямярин ня эцнащы!

Адыны Сядайя гойдулар. Йашыны бир тяхмини бяхтийар эцндян башладылар. Щяр илин ахырынжы чяршянбясиндя щям Сядайянин йашыны, щям дя Новруз байрамыны кечиртдиляр. Отаьын бири онунку олду. Жцрбяжцр ойунжаглы, палтарларла долу шифонерли, аквариумлу, велосипедли, машынлы, атлы, автоматлы, ракет атанлы... «Сядайянин отаьы» дейирдиляр, эейиндирир, бяйяндирир, эязмяйя апарырдылар. Жямойа «дядя», Гямяря «ана» дейирди. Мящлянин эюзц иди. Сядайя щяйятя чыханда еля бил дцнйанын щеч йериндя эюрцнмямиш эцл пейда олурду. Щяр банты бир рянэдя, бир гыврымда. Сифяти еля аь, сачлары еля гара иди ки, дейирдин шякилдир чякилиб, еля топпуш, еля йапышыглы иди ки, дейирдин гцдрятин ялиндян чыхыб. Ушагларын щамысы Сядайя иля ойнамаг истяйирди, чцнки сяхавятли иди, црякли иди, ойунжаг истяйяня ойунжаг верирди, бир конфетини тян йары бюлцрдц, башында йанында нечя тай-тушу олса, о гядяр дя дондурма алдырырды. Биржя дяфя эцзэцдя юзцня бахмагдан ютрц эейиндийи жибляри, йахасы гызылы дцймяли, ятякляри эюй, жанлыьы гырмызы донуну мяктябя щямишя бир палтар эейиниб эедян йашыдына баьышламышды. Мящяллянин бюйцкляри дя, кичикляри дя «Сядайядян олмаз!» дейирдиляр. Мцяллимляр ону щямишя тярифлямишдиляр – щям охумаьына, щям давранышына эюря...

Жямо да, Гямяр дя еля билирдиляр юз балаларыдыр, чох истяйирдиляр, Сядайянин щяр буйруьу «эюз цстя» олурду – тяки онлары тапан бу бяхтийарлыг итмясин, тяки онларын – икисинин бир щяйат пющряси цз доьмалыьынын цряк йадлыьыны дуймасын.

Лакин Сядайянин он беш йашынын тяхмини тамамында – бащарын щяр чяршянбя бир байрагла эялишинин ахырынжы гялябя ахшамында тай-тушлары Сядайянин отаьына, гоншу бюйцкляри дя Жямонун «клубуна» йыьышыб илк шярбятляри, илк шампан гядящлярини бу аьэцнлцнцн саьлыьына жинэилдядяндя гапынын зянэи айры жцря сяслянди. Еля бил бундан сонра бир фялакятин бцтцн дцнйаны сарсыдан бир ажы хябярин радио иля охунушу башланажагды. Еля бил бу дягигя долу сцфрядя щяр ня вар айларла, иллярля аь чюряйя, дадлы хюряйя щясрят ясирлярин гарынларына, жибляриня, гойун-голтугларына тяпишдирмяляри иля бошалажагды, евин щяр бязяйи, щяр гиймятли шейи бир дойумлуг, бир йейимлик чюряк цчцн базар дяйяр-дяймязиня сатылажагды, бир овуж уна-дяня дяйишдириляжякди. Еля бил дава ачылажаьы бу дягигя гапыдан ичяри долуб гясбкарлыьа гуршанажаг, гонагларын чющряляриндяки эцмращлыьын кюклярини дя црякляриндян гопарыб апаражагды.

Бармаглар гядящляря йапышды, ялляр чянэяллярдя донду, бахышлар юлц эюзляри кими бяряля галды, щяр шей жанлылыгдан, дириликдян чыхды, ряссам таблосуна охшады...

Гапыны Жямо ачды. Сорушмады «ким лазымдыр?» «ня лазымдыр?..:

– Ичяри буйурун, – деди. – Хош эялмисиниз... Кечин... кечин...

Гапыда эюрцнянин гара плашы, аь айаггабысы, аь йайлыьы, аь тор ялжякляри, боз чамаданы, аь гол сумкасы варды. Сумканын аь гайышларыны биляйиня кечирмишди. Аь йайлыьынын алтындан пыртлайыб алнына чыхан сачлары чаллашмышды, бир йанаьынын дярин чапыьы, кцрзчц киши ялляриня охшар назик билякли, дамарлы, бяркимиш ялляри, сярт щядяфляря атылмагдан зирещ ужлуьу итилянмиш оха, низяйя бянзяр бцтцн варлыьы онун изтираблардан кечдийини, мяшяггятлярдян чыхдыьыны билдирирди.

– Танымадыныз?

Жямонун йанына Гямяр дя, Сядайя дя эялмишди, Сядайя бюйцклярин арасына эирмишди, щяр ялини дя онларын бир голуна чатдырмышды, санки гайыгда идиляр, туфан гопмушду, гайыьын  йарпаг атымы, дальаларын айгыр кишняртиси, аслан няряси ону горхутмушду.

Жямо чамаданы онун ялиндян алды, голундан тутуб ичяри чякди:

– Гачагачды?.. Таныйарыг, – деди. Арвадынын цзцня бахды: – Ай Гямяр...

Гямяр кишинин ня демяк истядийини баша дцшдц, гонаг гябул едян гуллугчулар кими мцнтязир дайанды ки, бу сирли инсан палтосуну сойунсун, йайлыьыны ачсын, ялжяклярини, айаггабыларыны чыхартсын, йумшаг шапшупларынын бирини айагларына тахсын, отурсун, жамаата гарышсын.

Щисс етмишдиляр ки, йахын адамдыр, бу евя, аиляйя ярки чатандыр, анжаг гаранлыгда эюрцнян бир гаралты кими хатырланажаг, юзцндян чох башгаларына охшадылажаг, ону юзц кими эюрмяк цчцн «ишыьа» чыхармаг лазым олажаг, бу «ишыьын» ися йери дейилди, вахты дейилди; о гямли бир щекайятя бянзяйирди, шянликдя охумаг олмазды.

Гонаглар даьылышандан, сцфряляр йыьышдырыландан сонра Гямяр цч стякан чай сцзцб эятирди. Сядайяйя дедиляр, «сян эет йат, гузум, дярся тездян эедяжяксян...»

Ушаг эетмирди, щансы бир гцввяся ону щей гонаьа сары чякирди. Бязян эялиб дирсяйини о яйляшдийи стулун сюйкяняжяйиня гойур, тякжя юзц ешидя билдийи аьлар бир байатыйа гулаг асырмыш кими диггят кясилирди. Бязян дя кянара чякилиб узагдан щей бахыр, бахырды.

Жямойа да, Гямяря дя айдын иди ки, бу, Сядайянин анасыдыр, ушаьын йанында сющбяти ачмырдылар, дейирдиляр, бялкя буну щеч кимя билдирмяк лазым олмады, анадыр, бялкя бу ушаьыны яриндян эизлядир, эялиб ки, эюрсцн нежядир, эцнц нежя кечир, она нежя бахырлар? Бялкя щеч апармайажаг, ушаьын анасы олдуьуну билдирмяйяжяк? Билдиряси олсайды, бу вахтажан бир мяктуб йазарды, бир щалда ки эялди, гызыны гойуб эетдийи гапыны тапды, демяк, цнван йадында имиш, каьыз эюндяря билярмиш. Буну елямийибся, сюз йох ки, ону ялагя сахламаьа гоймайан чох жидди бир сябяб олуб. Сябяб бирдирми?! Щяйатда Жямонун инанмадыьы «тясадцфляр» аздырмы?! Бу айрылыьы, бу эюрцшц щансы тясадцфля баьлайа иди ки, Жямо, щеч олмаса, ещтималла, эцманла щягигятя бир аз йахынлашайды? Жямо охудугларынын, эюрдцкляринин, ешитдикляринин жяминдян, аьлына эялянлярин эерчяк ола биляжяк гянаятиндян бу йягинлик, бу мцтляглик гярарына эялмишди ки, щяр инсан щяйаты цмуми бянзяйишдян, защири охшарлыгдан – чохларына эюрцнмялилийиндян башга яглин, щиссин, дуйьунун нцфуз едя билмядийи мюжцзялярля долудур, щямин ежазларын мящвяриндя чох заман щяр адамын тяк юзц дайандыьы цчцн «мяркязин мцряккяб сирри» юртцлц галыр, йалныз ялагяляр ядавятиндя, зиддиййятиндя, антагонистлийин физики-мяняви дюйцшкянлийиндя ашкарлашыр. Щяр инсан – йерин дярин гатларында эизлянян ян гиймятли сярвятдир, асан тапылыр, чятин таныныр. Инсан – мейлляриня, алышма вя дяйишкянлийиня эюря щяр эцндя дя йох, щяр саатда, дягигядя тядгиг олунасы сещрдир. Юзэялярин кяшфиня щяср етдийимиз юмрцн милйонуну, милйардыны тяк юзцмцзя сярф етсяк, йеня дя аздыр, йеня дя тящлиля эялярик, чцнки юзцмцз юзцмцзц башгалары кими эюрмцрцк, чцнки юзцмцз юзцмцзц щазыр стандартларын, щазыр гялиблярин мягбул сайылан юлчцляриндя, кейфиййятляриндя тясяввцр едирик.

Жямо бязян бу гянаятя эялирди ки, щяр инсан ян тящлцкяли бир микробдур, йашамагдан ютрц башгаларыны мящв едя-едя юзц дя мящв олур, эцнащы, тягсири дя щямишя  «заман»ла, «дювран»ла шяртлянян «мяьлубедилмяз кортябиилик»дя эюрцр, унудур ки, заман да, дювран да онунла заман-дюврандыр, бу эцжсцзлцйцн, итаятя кюнцллц щазырлыьын башланьыжыдыр. Инсан – йазыгдыр, Инсан – залымдыр! Инсан – бир няьмядир, охунанда щамыйа хош эялир, инсан – бир зящярдир, щеч ким ичмяк истямир! Инсан мяхмярдир, ону сыьаллайан ял дя ляззят чякир, инсан – эижиркандыр, тикандыр, бир йахынлыьын, бир тямасын сяси ондан щямишялик узаглашдырыр. Дцнйа – музейдир, инсанлар о музейин юляня кими щярякятдя олан жанлы, дири експонатлары. Дцнйа – инсанлар сярэисидир, биз щамыйа, щамы да бизя тамаша едир, сон тамаша юлцм йатаьыдыр, юлцмдцр, илк тамаша дцнйайа бир кукла кими эялишимиздир...

Гямяр Сядайяни йатыртмышды, чайлары тязяляйиб отурмушду. Жямо щяля дя дцшцнцрдц. Гонаг сюзцнц тез демяйя тялясянляр кими гурдаланырды.

– Сян Ясибясянми? – Жямо бирдян сорушду.

– Бяли, мцяллим.

– Сядайя сянинкидир? – Жямо ялини Сядайянин отаьына сары узатды: – Сядайя...

– Бяли, мянимкидир. Он беш ил иди гябристанлыгда сахланырдым.

Гямяр яллярини цзцня чякди:

– Гябирдя?..

Ясибянин цзцндян ажы бир тябяссцм кечди.

– Тутулмушдум. Тутуланлар дустагханайа, «дириляр гябирстанлыьы» дейирляр.

Жямонун йадына дцшдц ки, бу гыз «8 б»дя охуйурду, мцяллим хястяляндийи цчцн цч эцн ону явяз едяндя эюрмцшдц. О цч эцндя ийирми алты шаэирдин щамысындан дирибашы иди, щяр сорьуйа «там» жаваб вермишди, бир аз да йарадыжы, артымлы, бядии. Жавабларындан «тящлцкяли йаш», «кечид дюврцнцн» романтиклийини дуймушду. Жямонун йадында сялигяли эейиминя, йарашыглы-йапышыглыьына, суйуширинлийиня кими нежя вардыса еляжя дя галмышды. Йай тятилиндян сонра – йени тядрис илинин яввялиндя ешитди ки, щямин гыз итиб, йоха чыхыб, тапылмыр, ата-анасы ахтарыш елятдириб, милис идаряляринин щамысына шякли вурулуб, йашы, яламятляри йазылыб, она эюря дя мяктябя-мцяллимляря дя сюз эялиб: «тялим-тярбийя ишляри зяифдир, ушаьын икинжи ата-анасы сайылан синиф рящбяри шаэирдин фярди характери иля пис мяшьул олуб, онун фярди мейлляр иля, ону жязб едян мадди-мяняви тягсириля марагланмайыб...»

Ушагларын щансыса демишди ки, Ясибяни пялянэ дярисиня охшар шуба эейинмиш, башына сур дяридян арагчын кими эцмцшц папаг гоймуш узун бир гызла эетдийини эюрмцшям. О узун гызын саь балдырынын топугдан йухарысы тянзифля сарынмышды. Тянзифин чюлцня дярманын сарылыьы да чыхмышды. Айаьында да щцндцр гара дабанлы ала йай айаггабысы варды. Ясибяни гоймурду йанынжа йерисин. Ясибя бюйрцня кечян кими цзцня бахырды, бахан кими дя гыз эериляйирди. Эетдиляр гара «ГАЗ-24»я миндиляр. Ясибя далда отурду. Машыны балдыры сарыглы узун гыз сцрдц. Мян о бири эцн Ясибяйя дедим ки, о гыз бюйцк бажындыр, машын юзцнцнкцдцр? Ясибя гулаьыма пычылдады ки, щеч кяся демя. Бир дяфя «Фантамас»дан чыхмышдыг, ахшамдан иди. Фамил деди, дядямэил баьа эедибляр, бу эежя баьда галажаглар, ики шцшя чахыр вар, йадындан чыхыб, апармайыб, эедяк ичяк, эюряк кефлилик нежя олур. Ичдик, мян онлардан зянэ вуруб анама дедим, «бяс филан йердяйям, филанкясэилдяйям». Анам орда галмаьыма ижазя вермяди. Чахырын щавасы бир аз тутмушду мяни, щеч билмядим аьзым щайана дцшдц. О кцчя щара идися адам сел кими ахырды, ордан трамвай да, троллейбуслар да, о бири машынлар да эурщаэур ишляйирди. Баьырмасан сясини, сюзцнц йанындакы ештимязди. Кцчянин о бири тяряфиндя бешмяртябяли узун бина варды, бир тяряфиндя дя щамам. Щамам алтлы-цстлц иди. Алт мяртябясинин айналары сякийя бахырды, ичярини, чюлц эюстярмяйян айналар вурулмушду. Айналар ордан-бурдан гырылмышды. Эюрдцм ютцб-кечянлярдян бязиси айналардан ичяри бахырлар. Мян дя эедя-эедя бахдым. Эюрдцм арвад щамамыдыр, сойунурлар, эейинирляр.

Щамамдан бир гыз чыхды, баханлара ажыгланды: «Утанмазлар!» Яйниндя эюй хялят варды. Балдырынын аь сарыьыны эюзцм чаланда бахдым ки, Ясибяни йанына салыб апаран щямин узун гыздыр.

Кцчянин о тяряфиня кечди. Бешмяртябяйя эирди. Онун лифтя миндийини дя эюрдцм, ахырынжы мяртябяйя дцшдцйцнц дя эюрдцм. Гулаг веряндя ешитдим ки, лап цстдяки мянзилдян жаз сяси эялир, айналарын гара пярдясиндян кюлэяляр ютцр. Бешмяртябянин сякисиндя чинар аьажлары вар, шцл, щцндцр, щача-пучасы аздыр, чох йери телефон диряйи кимидир. Еля бил мяня дедиляр Ясибя ордадыр. Айры вядя цстцмя дири илан салсалар да чинара чыха билмяздим. Пишик кими дырмашдым. Цч айна иди, цчц дя гара пярдяли. Пярдянин биринин бир гулаьы йахшы чякилмямишди, дивардан ял енлиликдя аралы иди. Аллащ ямяйими онда итирмяди ки, она киминся ялими, йелими тохунду, бир аз да аралады. Ичяридя Ясибяни эюрдцм. Башы цстцндя дурмурду, ахырды, гожа бир киши ону гыдыгладыгжа гыдыглайыр, ахыб эедирди. Гожа киши ону сойундурурду. Яйниндя щеч ня гоймады галсын. Сонра отаьын щарасынданса бир лцт оьлан да эялди. Ясибяни гужаьына алыб креслода отурду. О гожа киши ися о йанда яйляшиб онлара тамаша етмяйя башлады. О эцн ахырынжы имтащандан чыхмышдыг. Ясибяни эюрмядим.

Жямо сонра ешитди ки, щямин ев мякр йувасы имиш. Щямин узун, балдыры сарыглы гыз щямин щамамда кассир ишляйирмиш. Ясибяни кишилярин, «щюрмят етдийи» «ян йахшы» нюмряляря салырмыш. «Ян йахшы» кисячилийи дя вармыш, белялярини пулсуз-парасыз юзц кисяляйирмиш. Гыз – оьлан имиш. Ики мярязи, ики азары вармыш, юзц тяки азарлыларын хястялийиня, дярдиня чаря тапан «щякимбашына» чеврилибмиш, сонра тамашалар гурурлармыш... Ону Ясибя юлдцрцб. Эюлцн гыраьында. Габагжа бир бычаг вуруб цряйиня. Сонра машындан сцрцйцб, йеря салыб, йердя синясини йарыб, цряйини чыхардыб, дешик-дешик еляйиб, эюзлярини дя. Эюр нежя йаныглыймышса голларыны, гылчаларыны ивдян-ивдян доьрайыб, милися эялиб, дейиб, филан иши эюрмцшям, филан йердядир. Бу, бу сябябляря эюря юлдцрмцшям.

О вахт Жямойа данышмышдылар ки, «о мяжлисин, о тамашанын ондан чох тяшкилатчысы йохланыб, щамысы да шящяр ортасында абырлы, щюрмятли «адамлар», назир кими шейляр, щярясинин ики жянняти – бири дя баьда, сейфляриндя чякдикляри кефлярин, тамашаларын шякилляри, лентлярдя ишрят сясляри, мазаглашанларын щяйасыз данышыглары... Истяйяндя бязи лентляри фырлайыб кино кими бахырлармыш. Ясибя ора жялб едилян ийирми гызын сийащысыны вериб. Чоху орта мяктяблярдяндир. Щяля мялуму будур, бялли олмайаны, билинмяйяни ня гядярдир – ачылмайыб, о да ачылажаг...»

Жямо сорушду:

– Щачан чыхмысан?

– Бир айдыр.

– Бяс нийя эеж эялмисян?

– Узагдайдым.

– Щарда?

– Бурахыландан сонра Юзбякистанда. Калонда бир тцркя яря эетмишям, евляри Бухарададыр.

– Тяк эялмисян?

– Хейр.

– Бяс о, щаны?

– Ашаьыда, щяйятдядир.

Жямо галхды:

– О – гонагдыр, сян – ев йийяси. Гонаьы чюлдя гойуб эяляр ев йийяси?!

Ясибя дурду:

– Сиз зящмят чякмяйин, дейярям, эяляр.

Евин щяр йол-йолажасына бяляд адамлар кими чашыб елямядян бирбаш мятбяхя йюнялди, ордан балкона чыхды. Биржя дяфя: «Мящмят!» – деди, яли иля йухары чаьырды.

Сир-сифяти арыг, узунбаш ят дейиляндян дейярдин йарымжа килолуьу да йохдур, щамысы сцмцкдцр, бычагкясмяз, балтачапмаз дамардыр. Дейярдин щеч сцмцк дя дейил, поладдан дцзялдилмиш адама охшар бир шейдир, эюз алдатмаг цчцн бу полад йыьымынын цстцня дяри чякибляр, ялляри айы пянжяси кими. Онун эцжцнц Жямо эюрцшяркян бир-бириня йапышыб ачылмаг билмяйян бармагларынын сыхымында, ялинин тутумунда дуйду, ялини сиркяляйяндя аз гала чийниндян гопуб эедян голунда дуйду. Эюзляриндя бир тярс бахышы иля гошуна силащ тюкдцрян язазил жяллад зящми варды. Ачыг синяси, чянясинин алтына вердийи енли биляйи дейирдин тунждан тюкцлцб, цстцндян аьыр йцклц миникляр йцз ил кечиб эедяр, бир гялпясини гопара билмяз. Бцтцн эюркяминдян ганмазлыг, щейванлыг йаьырды, санардын ки, дцнйа айаьынын алтындан даьым-даьым даьылмаьа башласа, истяся-йатар, демяз юлярям, демяз учгуна дцшярям, йарьанда галарам, мящв оларам. Бахырдым ки, ондан ютрц ялван дцнйа йохдур, жазибядар щяйат йохдур, о, бир щечликдя, бир йохлугда йашайыр, алям, каинат щаггында рюйалар да эюрмяйиб, онун жащан барядя йуху тясяввцрц дя олмайыб. Няйя, кимя бахырдыса, щисс олунурду ки, эюзляриндян бир «нолсун!»ла рядд едилян, бир ял чырпымы иля щечя, щечлийя ендирилян истещза, ейщам, кинайя кечир.

Гямяр гонаглара тязя сцфря ачмышды, тязя хюряк щазырламышды, тялябяляринин Жямойа шцшясиня эюря бир йарашыг олан хариждян щядиййя эятирдикляри сахланж араглары, ромлары, конйаклары сцфряйя гоймушду. Хейли йемишдиляр, ичмишдиляр. Мещмят щамыдан аз йейирди, лакин чох ичирди. Ички тясир етмирди. Еля бил жаны-ганлы дейилди, сярт араглар гайанын-дашын цстцня тюкцлцрдц. Щяр йцздян сонра бир сигарет йандырырды. Бурнундан шешя тякя буйнузлары тяки чыхан гоша лцля тцстцляр дизляриня дяйиб гайнайырды. Тунж сифятиня дан гаранлыьыны чох узагларда кюзярдян бир шяфягин нуру йайылырды, о щейван, вящши, йыртыжы эюркям адамын эюзцндя зярифляшмяйя башлайырды, зярифляшдикжя дя тяяссцфлянирдим ки, бу хястялик щалыдыр, нахошлуг яламятидир, о оранын юлмязлийи мящвя, ябяди арамэащ мящкумлуьуна йахынлашыр.

Жямо истяди десин ичмя, дейя билмяди, гонаьа щюрмятсизлик оларды, онда Ясибя дя инжийярди ки, о эцнлярдян кечя-кечя мцяллимин евиня эялдим, баламы етибар етдийим кишинин эюзц бир тикя йемяйинин, ичмяйинин далынжа галыб.

Жямо щейфсилянди ки, ички иля зяифляшян киши, щялимляшян инсан бошалмыш саз сими кими олур, цстцня бир милчяк гондуму – аллащ амансан, бу, нежя дюняр, нежя вящшиляшяр, щеч бир ирадя, мцгавимят гяфяси сахлайа билмяз ону, даьыдар, парчалайар щяр шейи!

Щям дя Жямо чохданды беля адам эюрмямишди. Беля адамда кишилик дейилян басылмазлыг, сыхылмалара сыьышдырылмазлыг, сюзцнц йемямязлик эюрмцшдц. Тякжя юзцнцн йох, юзэянин дя цстцня дыьырладылан кютцйя-тиря синясини верян, мярдимязарлара «уста дярси кечян» эюрмцшдц. Жямо истяйирди Мящмят дяйишмясин, щяминжя вящшилийиндя, щейванлыьында, айылыьында галсын, кобудлугдан чыхдыгжа зяифляширди, ажизлик, итаят рямзиня чеврилир, ядябляндикжя чиркинляширди.

Мящмят ки бирдян аста-аста охумаьа башлады, йоьун бору боьазындан ахан мялащяти лятиф бир ширинликля щачанса гошулмуш гядим мащнынын гямли щекайят тяряннцмцндя ипяк йелкянли эями кими мяхмяр сцзцш ачды, санды ки, дорлу тцрк эямиляри Истамбул сащилляриня йан алыр, тцрк-йунан давасындан гайыдан галиб тубайларын бойнуна оьуллар-гызлар, ата-аналар, бажы-гардашлар сармашыглар тяки сарылырлар. Эямиляр бошалыр, щамы севиня-севиня эедир, лакин жаван бир эялин, ялиндян тутуб дурдуьу оьлу иля орда тяк галыр. Кюрпя сорушур ки, анажийим, йохму бабам нердя галды эялмяди. Ана дейир, кюрпяжийим, сянин бабан он беш байрам ютяр эедяр, сонра эяляр. Ушаг гямя далыр дярин-дярин, она щарам байрамларын щяр бир илдя сайыр бирин, эялмир ата, ганлы тяря бата-бата йцйцрмяйир, сыьынмайыр бабасынын гужаьына, севинжинин сямалара пярваз етмяк йувасына. Дярдли-дярдли охуйур ки, анажийим, он беш байрам кечиб эетди, йохму атам, бяс сяфярдян щачан дюняр, мян жожуг да юз эюзцмцн эизли-эизли, кцскцн аьлар-сызлар мурадына чатам. Бир намя йаз ки, жожуг дярдя-гямя бцрйан олуб, гцссялярдя эирйан олуб, мяляр галан щясрятляри чюллярдядир, сольун сары интизары диллярдядир, бир сусмайан байатыдыр щей охунур эежя-эцндцз, йетим галан жожуьумузун аны олур ащсыз-цнсцз. Йаз ки, жожуг будаглардан йарпаг кими гопмамыш эял, дин-иманым, елми-эцманым торпаглара щопмамыш эял? Йаз ки, Мящмят амандадыр, йамандадыр, йейими йох, эейими йох, дейими йох, юйцм йохса бюйцмц йок! Ораг сябир бичир гями, ясир дюзцм ичир гями, Мещмят цчцн ня сонсуздур гямли зями... Йаз ки, Мящмят истямяйир олмазлардан аласан сян, аталылар эюрмяйяни эятирясян, щейрят едиб тамашама чыха щамы, аталылар сейр едяляр о бяхтийар ещтишамы. Бой-бухунун, тяк гуружа бир гаралтын бир дцнйадыр Мящмятиня, юз сясинля, няфясинля йетишмяйин сон гойарды онун дяниз-дярйа мющнятиня...

Мящмят охуйурду, охуйа-охуйа аьлайырды. Ясибя дя аьлайырды. Гямяр дя, Жямо да аьлашырдылар.

Сядайя эялмясяйди арабасынын тякяри йатмыш йердя галан аьыр кюч кими цзляря чюкян, црякляри тутан кядяр бу еви тез тярк етмяйяжякди. Сядайя дя аьламышды. Билдиляр ки, йатмайыбмыш, онларын щяр сющбятини ешидирмиш, анасыны таныйыбмыш, беля олмасайды, эюзляри йашлы щалда юзцнц Ясибянин цстцня атмазды, дизлярини йеря гойуб ону башдашы кими бярк-бярк гужагламазды...

Сядайя дя Бухарада йашайырды. Тибб институтуну битирмишди. Щяким иди. Яря эетмишди, ики оьлу варды. Ики-цч илдян бир йыьышыб Жямоэиля эялирдиляр. Ясибя дя эялирди, Мящмят дя эялирди. Мящмятин дя беш оьлу олмушду, Ясибя дейирди, алты оьлум вар, бюйцйц Сядайядир. Мящмят дя дейирди Сядайядир. Мящмят щямин щейван иди, щямин айы иди, вящши айы иди. Щяр эяляндя «нердя галды мяним бабам» тцркцсцнц охуйурду. Сядайя дя «унутмарам» тцрк шяргисини охуйурду, юзц дя Жямо иля Гямярин арасында отуруб, щяр голуну онларын биринин бойнуна долайыб охуйурду. Охудугжа башыны эащ Жямонун чийниня, эащ Гямярин синясиня йатырдырды.

Дейирди, дядя, мама, аллащ елямясин башыныз дишиниз аьрысын, щачан кефсизлясяниз, мяни чаьырын, мяни чаьырмасаныз, мящшяр айаьында йаханыздан асылыб чыьыражам: «Ей жящянням малики! Бунлар мяня боржлудурлар, бунлары о дцнйанын щеч бириня бурахмайын. Дейирди, эцлцрдц, онлары баьрына басырды, дейирдин жаванлыьы йашлылара вериб гожалыьы онлардан алмаг, юзц иля апармаг истяйир.

Сядайяэил щяр эялиб эедяндян сонра Жямо Гямяря дейирди:

– Ону щяр эюряндя еля бил йашымын цстдян беш-он ил эютцрцлцр, беш-он ил язяля гайыдыб йашайырам.

Жямонун кефи позуланда Гямяр щямишя дейирди:

– Сядайяни чаьырыммы?

Жямо да жаваб верирди ки, йох, о бойда йолу эялиб эетмяк асандыр?! Юзляри вахт тапыб эялярляр.

Гямярин инди дя цряйиндян кечирди ки, Сядайяни чаьырыммы?» десин, лакин демирди, горхурду киши бу чаьырышы вида эюрцшцня охшатсын. Она эюря дя «чаьырымын» «юлцм йахындадыр», «яжял йетишиб» хябярдарлыьыны «... билирсян йадыма ким дцшцр?..»ля аздырырды.

 

* * *

– Ай Гямяр!.. Ай Гямяр! – дейя ону ики дяфя сясляди. Гямяр аьыр йатан дейилди. Эюз гапагларыны сящня пярдяляри кими ендирмишди, ойаг архасындан шякил-шякил эцнляр кечирди, щяряси бир бахымлыг галхымлы-енимли юмцрляр ютцрдц, ишыглы бяхтийарлар, торан бядбяхтляр эялиб эедирди.

Кишинин ойандыьыны дяйишян няфясиндян, яснямяйиндян дуймушду, кирпиклярини аралайыб бахмышды, эюрмцшдц айнабяндин шцшяляриня сцбщцн гызартдаг аьлыьы дцшцб, ичяри о башдашын «жяннят мещи» ипяк парча гулажлары тяки ганад-ганад гонур, цзлярини жцжя-чолпа лялякляринин йумшаглыьы иля охшайыр, эюзлярини гапайыб тярпянмямишди ки, бялкя йухуйа эедиб бир аз да йатды, щякимляр бунун биринжи дярманы «йухудур» дейиб.

Лакин ики дяфя чаьырмаьындан баша дцшдц ки, йухудан дойуб, уйуйан дейил.

– Йатажаьымы баьа апар. Булагдан су эятир, ял-цзцмц сойуг суйнан йуйажам сящяр-сящяр, щям дя ичяжям бир аз.

Щякимляр онсуз да тапшырмышдылар ки, ял-цзцнц щямишя сойуг су иля йусун, йуйунсун, щятта, сящяр-ахшам жаны да сойуг суда исладылыб сыхылмыш дясмалла силинсин. Лакин Жямонун бу дейиминдя тяяжжцблц бир шей о иди ки, Гямяри нийя беля тездян, ишыглашар-ишыглашмаз эюндярирди? Булагдан су эятирмяк Гямярин йадындан щачан чыхмышды ки, киши она бу «важиби» хатырладырды?

Арвадыны щейрятляндирдийини Жямо юзц дя щисс етди.

– Гямяр, – деди, – эежяляр дцнйада жанлы-жансыз билдикляримизин щамысы кими су да йатыр. Истяйирям ону жцрдяйя йухулу-йухулу долдуруб эятирясян: Габла гырыг-гырыг долдурма жцрдяйи, новуна тут, гой нежя кей-кей ахырса еляжя ахыб эялсин, габла кясяндя сяксяниб чыьырыр су. Истяйирям цзцмя вуранда ойансын, овжумда ойансын, булаг суйунун цздя, овужда ойаныб охумаьы айры шяргидир, Гямяр.

Инандырды Гямяри. Анжаг фикриндя бу иди ки, тойуглар тардан индижя тюкцляжяк, гоншунун гырмызы хорузу тезжя бу йана, онларын баьына кечяжяк, щеч саймайажаг бурда киши вар, йа йох, юз бяй дядясинин кяндиндя аьайана эязиб-доланмаьа, щямишя чыхан ловьа, щеч кимдян горхмайан бяйзадя кими башлайажаг эюзц ня тутду, аьлына ня эялди елямяйя, чолпа башы батмышлар да чох ола-ола щамысы йыьышыб бир карлы карына эялмирляр, щяряси о щейвярянин биржя тцкцндян йапышса, йатырдарлар йеря, анасыны аьладарлар, бир дя о, гялят еляйяр кечяр онун-бунун щяндявяриндян о цз-бу цзя! Гейрят йохду сайы чох, самбал йох гырышмалларда, чолпа эюрмцшцк щяля жцжя вахтындан пипийи чырт еляйиб чыхан кимижя башлайыр хорузланмаьа, юзцндян йекялярин башына щоппанмаьа, бунлары щяряси бир дявя гушу бойда, амма нолсун, йохдур хорузлуьу! Ингубатор жцжясидир дя щамысы, ня юлцдцр, ня дири, фаьыр-фаьыр доланандыр щамысы...

Гямяр жцрдяйи эютцрцб эедян кими Жямо дикялди ки, гырмызы хоруз бир беля лянэимязди, йягин, хялвят эялиб буралардадыр, эюзляйир ингубаторлар аракясмядян чыхсынлар, сонра башласын щейвярялийя. Бяс ингубаторлар щаны?

«Сяня ня дейим, ай Гямяр? Гапысыны нийя ачмамысан бунларын дараныб дянляняр?! Эеж бурахдын, тез бурахдын – бирдир бунлардан ютрц, атмалысыны онсуз да атажаг, бир сцпцрмяклик зибил-мибил нядир ону тямизлямяйин дярдиндян аллащын йазыгларыны галада сахлайырсан?!.»

Дурду. Аракясмянин гапысыны ачды, ожаг йеринин йанындан бир йармача эютцрцб гайытды. Йармачаны чарпайынын гылчасына сюйкяди ки, лазым оланда ялиня щазыр эялсин. Тойуглары «дц-дц»ляди ки, гырмызы хоруз сясини ешитсин, эялсин, Гямяр гайытмамыш юз билдийини елясин.

Бахды ки, щавасы чатмыр, отузжа аддымлыг йолу йеримяйи цряйини ат кими чапдырыр, цряйи язялляр дя эюйнцйярди, дейярдин хамламыш кющляндир, даьлардан, дярялярдян илдырым кими кечир, юз чапарыны гялбиляря галдырыб булудларын цстц иля апаражаг. Амма инди жилов гошгу йабысына дюнцб цряйи, еля бил гачмыр, йериндяжя щоппаныб дцшцр, бу дягигялярин бириндяжя йыхылыб галажаг.

Голлары, гылчалары еля бошалды инанмады хоруз эяляндя гала биляр, йармачаны эютцрцб атмаьа щейи чатар. Амма чолпалар юзлярини кола-коса соханда, «бигейрятлилярин» чоху гайыдыб юзцнц аракясмяйя веряндя, тойуг-фяря «щяйасызлар»да гырмызы хорузун бир «гыг»гына ялцстц йасанда, ганадларыны бостанчы чардаьына, баь гараулчусу талварына дюндяряндя щеч билмяди йармачаны нежя эютцрдц. Хоруза бир салве атды, щеч демяди юз  тойуг-фярялярини дя тутар, беш-алтысыны бирдян мундар еляйяр. Салве щяля эюйнян эедяндя тойуг-фяряляр пырылдашдылар, йумурта цстцндян пишик эюрцб йарымчыг галхмыш кими щяряси бир эюй гаггылты гопартдылар. Йармача аьажа дяйиб шаггылдайанда гырмызы хоруз да пырылдайыб эюйя щоппанды. Пярян-пярян олмуш тойуг-фяряляр кими гачмады. Цч-дюрджя дяфя, «гыг-гыг» еляйиб бойнуну яйди, йармачайа бахды, Жямойа тяня атыб «йекя кишисян, анжаг ушагжа да аьлын йохдур» демяйи, беля дейя-дейя щямишя йумаг тяки эюрцнян синясини галхан йастылыьына дюндяриб габаьа вермяйи, узунбоьаз чякмяли, галфе шалварлы бяйзадя кими дик-дик дайанмаьы Жямонун йедди гатындан кечди. Йармачаны бир дя гапды, бир дя гапды, бир дя атды. Йармача бу дяфя дя алманын алчаг будаьыны тутду, будаг йармачаны эери туллады, аллащ онда истяди ки, йармача гайыдыб кишини юз башына дцшмяди, бир ужу дюшцня дяйди, тилишкяси голсуз аь кюйняйинин йахасына илишди, жырды. Аь тцклц синясини дя бычаг тийяси кими жызыб ганатды.

Жямонун йарысыны чапыб апарсайдылар, йеня щисс етмязди. О, хорузда щяля беля цз эюрмямишди. Беля дя хорузму оларды?! Она бах бир, эюр щеч вежиня олармы ки, юзэянин баьындадыр, йийясини щирсляндириб, йармача бойнуна-башына йапышан кими йердя парпылайажаг! Биз эюрмцшцк «киш!» еляйяндя щяр ня йекяликдя хоруз олур-олсун, гачыб, эязиб, ора бир дя эяляндя горха-горха эялиб, иншяря-иншяря, диншяря-диншяря эялиб, ордан бир дям, бир овунту эюряндя башыны нечя дягигя галдырыб, о йан-бу йана бахыб бойланыб ки, вурулар ща, еля вурулар ичини биржя дяфя дя чякя билмяз. Бу, еля бил щеч хоруз дейил, адамдыр. Беля адам да олмаз. Ня гядяр щяйасызы олса, дящмярляняндя, бурунлананда йийясиня йахын дцшмяз, аз-чох абыр-щяйа еляйяр. Эюр кишини ня гядяр щеч щесаб еляйир ки, щяля бир цстцня сары да эялир, дейясян, ону пейин жцжц-мцжцсцня охшадыр, истяйир ону да димдикляйиб тойуглары чаьырсын.

Жямо йармачаны гапды, бу дяфя атмады, башлады хорузу говмаьа ки, бяря веряндя еля вурсун, даща тярпянмяк щалы олмасын. Хоруз гыггылдайыб дазыдыгжа тойуглар, фяряляр гагг-гагг гаггылдашдылар, чолпалар да гыьылдаша-гыьылдаша Жямонун далынжа дцшдцляр. Бязиси Жямодан габаьа кечирди, гырмызы хоруз биржя ан дайанан кими еляйиб бойнуну гармаглайанда щоппаныб эери эедирди. Тойугларын сяси кянди башына эютцрмцшдц. Жамаат бу кяндин тарихиндя щяля беля бядуьур сящяр эюрмямишди, щамы фикирляшди ки, тойуглар илан, корамал, кирпи эюряндя дя бир аз гыгг-гугг салыб кириширляр, амма даща дцнйаны башларына беля, бу жцр алмырлар, йягин, ев учуб, йа да щяр ня ися бир бядбяхтлик тюряниб, бялкя дя киши зада эедяндя чюлдяжя йыхылыб, жан верир, Гямярин дя бундан хябяри йох.

Щяря бир йердян пыртлайыб чыхды, чяпярин чюлцндян бахыб эюрдцляр ня? Киши алт палтарында, чыл-чылпажаг, ялиндя дя йармача говур хорузу. Говур дейяндя, еля жаны щардадыр, ган-тяря батыб, чяняси дюшцня дцшцб, ичини дюйцр, йерийя дя билмир, хоруз залым да ки, башлайыб киши иля ойун чыхармаьа, гачыб жящянням олмур, бирдян аз галыр юзцнц кишинин айаглары алтына гойсун, еля бил: «Тут эюрцм! Ай тутдун ща... Сян йумуртадан тязяжя чыхан аллащын бир жцжясини дя тута билмязсян», – дейир, Жямо иля мазаглашыр: «Пахыл гарнын дешилсин, чюряйини йейирям, суйуну ичирям? Щансы тямизиня димдик вуруб мундарламышам ки, утанмаз-утанмаз ялиня голун бойда бир йармача да эютцрцб йортурсан?! Сян нейняйя билярсян мяня? Кишисянся еля дя эюрцм нежя еляйирсян, бу сян, бу да мян. Бундан йахын ара да вермяк олар?! Эет юлдцйцн йердя юл, ушаглыг елямя! Валлащ, ушаг да сяннян аьыллы олар. Йахшы, инди ки беля олду, вур!»

Хоруз бирдян Жямонун цзцня, синясиня нежя ки атылмады, айаглары, дюшц иля ки кишини нежя вурмады, киши йыхылды, еля бу мягамда да Гямяр щяйятя эирди. Юзцнц чатдырыб кишини голтуглады, биртящяр сцрцйцб йериня эятирди, узатды. Евдян гача-гача дярман эятирди, дамжылатды, ичиртди. Атма дярман щябинин дя йарысыны гырыб дилинин алтына гойдурду. Кишинин щалы бир балажа йахшылашандан сонра бахды ки, хоруз лап йанындадыр, бойнуну узадыб Жямойа бойланыр, щярдян дя айаглары иля йери жырмаглайыб торпаьы эери ата-ата еля бил хоруз хорузу давайа чаьырыр. Ялини галдырыб «киш!» еляйяндя ганад галдырыб чарпайынын башына, кишинин баш тяряфиня гонду. Жайнаглары иля чарпайынын йумру башыны еля гармалады ки, дейирдин бу саат дартыб гопаражаг, галдырыб кишинин кяллясиня чырпажаг.

Гямяр ону кишлямяйя, ял-голуну тярпятмяйя горхду. Горхду ки, инди дя кишини бурахыб онунла дава еляйя. Хоруз еля дурмушду ки, биржя димдикчалма иля эюзцнц дешярди, ону кор еляйярди. Тез йорьаны чякди, башына салды, башы, яли иля йорьанын алтындан хорузу вуруб йеря салды. Сонра Жямонун йанына эириб йорьанла цзлярини юртдц.

Хоруз инди цстляриня чыхды. Щисс етдиляр ки, гябир цстцндя эязинян кими эязинир, амма биждир, ону алдатмаг олмаз, бурдакыларын юлмядиклярини билир, дейир, бу чолпалар орда эизлянибляр, орда чох галмазлар, чыхарлар вайларыны верярям, тойларыны тутарам.

Хоруз бир айаьыны Жямонун, бир айаьыны да Гямярин башына гойуб банлады. Жямо да, Гямяр дя йорьаны алтдан галдырыб хорузу цстляриндян йеря салмаг истяйяндя хоруз эюйя щоппаныб онларын цзцня даш кими дцшдц, айаг тяряфляриня кечиб эяшт еляйя-еляйя йеня башларына сары гайытды. Йорьаны димдиклямяйя, дартышдырмаьа башлады. Дедиляр йорьанын цзцнц, кяфрямини дя дартыб даьыдажаг, йунуну димдикляйиб сюкяжяк, сонра баш-эюзц ганмайажаг, щаралары эялди дешяжяк, йаралайажаг. Бу аллащ вурмушун димдийи дя ки, тяндир щалгасы кими, щара чалды – эедяжяк дяриня. Хоруз дейил бу, жанавардыр, жанавардыр, тутаьан итдян писдир. Няфясляри дя  йорьанын алтыны буьлу щамама дюндяриб, щава чатмыр, тярлямякдян дюшяйи дя исланмыш Жямойа сяринлик лазымдыр, щеч олмаса аьзыны чюля чыхара, бир о йана, цзц дя гала бу йанда юртцлц?!

Няфясляри цзлярини йандыранда ешитдиляр ки, бир ушаг «Миша! Миша!» – дейиб хорузу чаьырыр, Миша да онларын цстцндяжя гыгг-гыгг гыггылдайыр ки, эетмирям, бунларла ишим чохдур щяля.

Ушаг тутмаг истяйяндя юзцнц тутдурмады. Жямо иля Гямяр ону эюрдцляр ки, бу, он ики-он цч йашлы оьландыр, ялиндя дя бир силмя, хорузу бала гапысыны ачыг гойуб эялдийи дарвазайа сары говур. Лакин хоруз онунла да ял-яля галхыб, бунларын ки, йорьанын алтындан чыхдыгларыны эюрцб, ордан-бурдан эери сохулур. Йорьаны бир дя башларына чякдиляр, дедиляр, бу ган-хята гой жящянням олуб эетсин, дана диши зящяриндян-задындан тапыб атсынлар, юзлярининкилярин щамысы гырылса да тяки о юлсцн, йох олсун. Сонра да юзляриня ар эялди, щям дя фикирляшдиляр ки, бу эцн-сабащ чыхыб эедяжякляр, еви-баьы кцрякляриня шялляйиб юзляри иля шящяря апармайажаглар, щяр шей гоншунун цмидиня галажаг, кинлянярляр, евдя евлик, чюлдя чюллцк гоймазлар.

Кянддя щамы ешитмишди ки, Сящлийин ит хорузу Жямо киши щюрмятли бир кишинин башына ня мцсибят эятириб; онлары йорьанын алтына нежя долдуруб, Жямонун сир-сифятини ня кюкя салыб, Гямяри нежя чыьырдыб. Ящвалаты шиширдянляр, цстцня, бюйцр-башына бязяк-дцзяк гойанлар да аз олмамышды. Щамы щирслянмишди, щамы да эцлмцшдц. Тязя вагия онларын йадларына кющняляри салыб эцлдцрмцшдц:

Гямярин кяндя, Жямонун бурдакы евиня эялдийи биринжи эцнцн эцнортасында доггаза чыханда диши ешшяйи йолла гован еркяк ешшяк ангырмышды. Жцрдяк ялиндян дцшцб гырыг-гырыг олмушду. Гачыб евя дцртцлмцшдц, сяксянмя тапмышды, дедиляр шящярдя бир ай йатыб, дярман-дава ичиб. Дедиляр, Жямо «кяндя эедяк» дейяндя учунурмуш, йалварырмыш ки, сян аллащ, тяк эет.

Щирслянмишдиляр ки, «мал йийясиня охшар», Сящлийин юзц дя  тараз адам дейил, адам иши дцшяндя таныдар юзцнц, эюрярсян йейяндир сюзцнц, йа чыхарыб вермяк истяйяндир эюзцнц. Эюрцр ки, о йандан яли йалынын бири эялир, тутаьаныны ачыб бурахыр, итин дя пешяси итликдир, горхаьы да, горхмазы да бахан кими таныйыр, Сящлик хялвятжя фишт верир, ит адамын цряйини аьзындан эятиряндян сонра ажыгланыр, амма бу йандан ят атыр, дишини гана батырыб ганыхдырыр. Арвад-ушаьы нежя чыьыртдыьына эцлцр. Мярдимязарлыгдан ляззят алыр, бу да беля башы батмышдыр, бу да беля эюзц чыхмышдыр. Пислик дя йахшылыг да щцняр истяйир адамдан. Бунда бунларын бир гырыьы да йохдур гыраьында эюрясян, эюрясян бядюйц ашкардадыр, цстц йахшы эютцрцлмцш кющня гябир кими шейдир, алтда няляр олур – тякжя юзцня яйандыр, чюряк йейиб сцфряйя дуа охуйанда дейир ки, ай аллащ, биз йедик, дойдуг, ажлары юлдцр. Филанкяси дя, филанкяси дя, филанкяси дя... Бу «филанкясляр» дя кянддяки кишилярин, кишилийи балажалыгдан билинян оьланларын щамысы олур. Щамыйа аллащдан юлцм истяйир гырышмал! Бир дя эюрцрсян жиблярини яппякля долдурду, о итин-бу итин аьзына ата-ата дцшдц гапы-гапы, о айнадан бахды, бу бажадан бойланды. Сян бурда ширин йесян, о орда зящяр удар, санжы доьрайар баьырсагларыны. Бурда бунун тойуглары гырылыр сцрцйнян, орда онун. Бурда мяним гойун-гузум ислаща тюкцлцр, орда сянин. Дохдур-мохдур да бахыб дейир, зящярляниб. Кимди, щансы дярман щансы дярди галдырыр?! Отузунжу иллярдя ки, эедиб алты айлыг байтар дярси кечмяди, бу мярдимязарлыьы юйряниб эялди. О, байтар ишляйяндян бяри щяля бир азарла щейван дирилиб сцрцйя гарышмайыб. Юзц дя еля йуристдир, еля йуристдир бижлийинин башыны тутмаг олмур. Тутсан, ня вар, дейярсян, ала дана, бусан! Щойдан дейяжяксян, ня яли галыр ялиндя, ня ятяйи, сюздцр гуружа, беля сюзляри дя кюз еляйиб басырсан жанына, йандырмыр ону, ялиндися – ялиня, дилиндися дилиня йапышыб юзцнц даьлайыр. Яжлафын ушаглары да юзцня охшайыб. О сийилжим гызы щяр сящяр тездян йуйулмайасы габ-гажагларыны эятириб тюкцр архын гыраьыны дяринляринин ичиндя дя сары торпаг, аьзы да юртцлц. Щеч сящяр-сящяр, жамаат чайдан су эютцряндя буланыглы габ саларлар ахара?! Бу башлайар суйу буландырмаьа! Дярд тякжя сары торпаьын дярди олса ня вар ки, тюкярсян даша, аз-чох тамы галса да, сцзцляр, аллащ билир ичийара Сящлийин ичийара баласы сары торпаьа ня гатыб бурахыр. О эцн арвадларын бири сачлайыб гойубмуш айаьынын алтына, Сящлик басдырырды годуглуьа доггуз ушаьын анасыны, йеня саь олсун бюйцкляри жяримяляйиб бурахыблар... Бир эядяси вар е, Жумадыр Жума! Щансы ушагнан далашырса, ялини эюзцня атыр. Дейясян а кюпяйоьлу, эюзнян зарафат олар?! Жырнадын-жыьылладын айры шей еля дя, о бойда бядяндя айры йер тапмадын даьытмаьа, о йекяликдя щектарда бир сямт олмады бюйцртэянини, гаратиканыны санжыб йун диддирмяйя, эяряк ишыглы дцнйасыны гаранлыгда гойасан адамын?! Ичийарадыр  щамысынын! Фашистдир кюпяйоьлунун юзц дя, тюрямяляри дя! Ялаж бир аллаща галыб, аллащ артырмасын онлары, артыра-артыра бцтцн бир кянд эюзцндян батар. Нейняйяжяксян, юлдцряжяксян, даща демяйяжякляр бир итдир эябярдилиб сцрцйцн салын калафайа, торпаглайын цстцнц, гой ийи щаваны корламасын, дейяжякляр инсандыр, сай-санбал сийащысында бирдир, щамымыз бярабярик, биз дя онун, о да бизим биримиз. Бу дярд дя сяни бу йандан чцрцдяжяк... Натяряс оьлу натярясин накишилийини эюрмцрсян о хорузун башыны якмир ордан? Бир хоруз нямянядир Жямо кими щюрмятли адамын йанында! Мягсяди вар ниййяти башыны йемишин. Дейир киши йа тез йыьышыб эетсин шящярдяки харабасына. Ахы, бунун щяр икиси ондан ютрц беля хейирлидир ки, «Жямонун баьы бу ил йаман тутуб, беш тон мейвя вар аьажларда. Жямоэил тез кцрцнсяляр, баьын эюрцмц, бахымы онлара галар, онлар да башларлар бир аз чох кясиб гурудуб мал йийясинин башыны алдатмаьа, галаныны да анбара вуруб йазбашына сахламаьа. Азы онжа мин пул йатыр Жямонун баьында.

Щеч ким Сящлийя сюз дейиб сызанагланмаг истямирди ки, нийя сонра да жаны гашынсын, юз дырнаглары олсун, бир дя цзц, димдиклясин, чимдиклясин сифятини. Бюйцкляр галажагдылар гырагда, ушаглары чыхажагдылар габаьа. Ким абырсыз олмаг истяйир – ора кечсин. Ким милися чаьырылмаг щявясиндядирся – онларын доггазында эюрцнсцн. Кимин кюнлцндян юзцнц бющтана салмаг кечирся Сящлийин барясиндя, лап онун хейриня дя олса, аьзындан ики кялмя сюз гачыртсын. Ким Сящлийин «бу эежя гапыма оьру эялмишди» шяриня дцшмяк истяйирся бир эцндя онун евинин йанындан чяпяр-чалысына ики дяфя баха-баха кечсин.

О кянддян щеч ким Сящлийя демяди ки, айыбдыр, бир еллик гядир-гиймяти олан Гянимят кишини юз доьма йер-йурдунда беля ужуз елямя, бир хоруз нямянядир? Гызылдыр дейясян бир дя газана билмярям?! Вязифядир йаьдан чыхыб йавана галасан? Нахышдыр дейясян бир дя тутмаз?! Баьынын бары да сянин олур, юз дядя малын кими сатыб-совурсан, биржя дяфя дя демир, а абдал, гылчыглым щансы гуйуда, гуйруглум щансы товлада гышлады? Щяля кишинин киши оьлу бир аз да шад-шалайын олур ки, ня йахшы мяним малым щагдан-исбатдан чыхмыр, хейир-овсанатдан чыхмыр, киминся эяряйиня эялир.

Адам иди ки, сюз дейяляр, сюз ешидяляр?!

Жямонун назир, сядр, айры-айры йерлярдя коллеэийалы, аьыр йыьынжаглы, бюйцк мясяляли тялябяляри эялиб эюрдцляр ки, киши саьсюкялдир, бу бир щяфтядя – он эцндя щеч ирялиликля иши олмайыб, цстцндян дя эютцрцб, эюзляри диридир, амма юзц эцн батмамыш гаранлыглашан дяряйя дюнцб, онда юлцм ващимяси  чыьырыр.

Гямярдян хысын-хысынла сорушдулар ки, бу, ня ишдир. Гямяр дя данышды ки, гоншунун азар юлдцрмцш бир хорузу вар, адамын башына щоппаныр, эяряк хятриня дяймяйясян, дярдин – олду сянинля ганлы бычаг. Киши дя о эцн, мян булаьа эедяндя, «киш» еляйибмиш, цз-эюз гоймамышды онда. Беля хоруз няди, щеч адам да олмаз! Тярс, кинли, горхуб-елямир щеч нядян. Мян ня билим бу белядир, эялдим эюрдцм кишини ушаг кимижя ойнадыр ялиндя, еля гыггылдайыр чюмялян юлдцрмцш дейирсян лаь еляйиб эцлцр адама. Мян дя «Киш!» Киш!» дедим. Инди дя гайыдыб дцшмяди мяним цстцмя! Аллащ, амансан, аллащ! Эюзцмц чыхардырды. Ганадларыны ачыб ки пырр елямир, дейирсян бизим о кющня дава самалйотудур, алчагдан шыьыйыб эурщаэур эялир, адамын башыны сивириб салажаг йеря... Ахшам, чяпярин башындан чаьырыб дедим гоншуйа. Деди, Гафан пародудур, кяся билмярик. Бизим юзцмцзц дя еляйир. Хятриня дяймяйин, яйишмяйин, иши олмаз. Оьул кими шейдир, онун башына бычаг чякмяк олар?!

Гямяр деди ки, йахшы гоншу адамы дейилляр, онлара сиз дя сюз демяйин, сюз алан, сюз удан инсана охшамырлар, аьыз ачыб биабыр оларсыныз.

Сющбятин бу чиллясиндя гырмызы хоруз юзцнц гонаглара да танытмаг истяйирмиш кими баьда бир аьа йериши ачды, Жямонун дюврясиндя стул гойуб отурмуш кишилярин юнцндя, архасында гыггылдады, йери жырмаглайыб, эащ бу, эащ да о ганадыны дараглайыб щяр ляляйини бир хянжяр тийясиня дюндярди, су чиляниб тапданмагдан кялтян баьламыш йердя еля бил хыш сцрдцляр.

Гямяр йайлыьыны башында ращлады ки, лазым олса, цзцня тутсун. Жямо да йорьаны йухары еля чякди ки, гырмызы хоруз пырр еляйяндя башыны эизлядя билсин. Ики дяфя «лянят шейтана!» – деди. Сюзцнцн ятини йейя-йейя деди. Щамы билди ки, сясини хоруза ешитдирдийиндян горхуб, эюзц хоруздадыр, она сянэяр далындан баханлар кими бахыр.

Сядр тялябяси отурдуьу йердяжя хоруза бир тяпик атды, йяни бу няди горхурсунуз. Хоруз онун чытмасынын ужунда нежя галхдыса дейярдин хоруз дейил, гырмызы аловдур, кишинин цзцндя, башында, синясиндя алышыб йаныр. Сядр яжайиб сясляр чыхара-чыхара ял-голларыны иля ону вуруб салмаг истяйирди, лакин бу гырмызы алов онун яллярини дя еля тез йандырырды ки, киши «ющ!.. ющ!..» еляйя-еляйя щоппаныб дцшцрдц, билмирди жаныны-башыны нейнясин, щара щансы саламатлыьа апарсын.

О бири гонаглар да динэилдяширдиляр. Бири стулун сюйкянжяйиндян йапышыб йердян цзмцшдц, аз галырды стулу хоруза вурсун. О бири яллярини бир-ики дяфя узатды ки, хорузу гармаласын, тезжя дя бармагларыны аьзына тяпиб щовхурду, бахыб сиркяляди, хорузун лялякляри бармагларынын башыны чапмышды. Цчцнжцсц йорьаны Жямонун цстцндян чякди ки, сядрин башына атсын, хорузу хышмаласын. Ай тутду щай! Хоруз шаггылдайыб ялляри иля онун синясиндян нежя вурдуса, «йаньын сюндцрмяйя палаз эютцрцб эялянин» юзц йеря палаз кими сярилди, йорьанын алтына эирмяйя дя мажал тапмады.

Гямяр гачыб ейвана, ордан да евя эирмишди ки, бу бяла ону щеч эюрмясин, айнанын шцшясини гырар, ичяри тяпиляр. Жямо да башыны йастыьын алтына сохмушду, цзц цстя чеврикиб ял-голларыны синясиня йыьмышды, дюшяйя йапышан бурну эцжля няфяс чякирди. Бунларын щеч бири эюрмцрдц ки, дюрд киши бир хорузла нежя дава еляйир. Анжаг ешидирди ки, щыггылдашырлар, чыьырырлар, айагларынын таппатуп сяси кясилмир, хорузун да ки, гыггылтысы дцнйадан чыхыб.

Киминся «Миша! Миша!» чаьырдыьыны ешидяндя билди ки, мал йийясинин щансыса эялиб.

– Беля жящянням ол дейирям сяня! Бах ща, вурарам кялляня, бейнин даьылар. Йери эюрцм, йери, йери эюряк евимизя.

Щямян оьлан ушаьынын сяси иди. Хорузун гыг-гыггы йердян эялирди, амма щисс олунурду ки, щяля дя цряйини цряйинжя сойутмайыб, она эюря дя жыьыра дцшцб йолу ялиня алмыр, йийясинин аьажы галхыб ендикжя о йана щоппаныб бяри эялир, Жямонун гонагларыны яжял кими эирляйир.

Гонаглар дар артырмада тарап-турапла басабас салыб юзлярини айнабяндя саланда гырмызы хоруз еля эюй-эюй чыьырды ки, Жямо деди, вай дядям, вай! Беля дя щейвярями олар я! Гырышмаллар нежя бахдыларса залымы щирсляндирдиляр, щиккясиня щейф алмайынжа эетмяйяжяк.

– Юзцнцз саташырсыныз, сонра да дейирсиниз писдир. Апарыб эедирдим дя, нийя щейля елядиниз. Инди сюзя бахажаг бу?! Дялинин бириди, дялилийи тутанда аллащы да танымыр. Миша, миша, ладна, пашли... пашли. Ну, прасти, прасти. Сиз дя беля еляйин, йохса шцшяни-зады гыражах.

Жямо йастыьын алтындан эюзцня бир балажа сичан йолу ачды, бир эюзц иля бахды ки, гонаглар айнабяндин далында да горха-горха дурублар, яллярини синяляриня гойуб баш яйирляр, цзр истяйирляр, аллащын ганмаз щейваны щесаб олунан хоруз да бу сайылмагдан хошщалланыб, архалы гошун-ляшкяр гырыб гылынждан кечирмиш галиб жянэавяр кими щярлянир мейданда, онун щярлянишийи оьлана ляззят верир.

– Эедяк, Миша, эедяк! – оьлан габаьа дцшдц, бир-ики аддым эедиб дайанды, ону архасынжа йерийя-йерийя бир дя чаьырды: – Ди йахшы, эял!

Хоруз дава-дюйцш мейданында гырыб тюкдцйц мейитлярин арасында эязинян кими эязинди, орда-бурда йеря димдик чалды, жырмаг атды, сонра «сян апара билмязсян, юзцм эедирям ща» дейян бир яда иля аьыр-аьыр аддымлады. Айаьыны щяр галдырыб гойанда айнабяндя бахды, башыны чевириб щяр йеришиня бир атым атды.

Дарвазанын бала гапысы таггылты иля юртцляндян сонра щяйятя чыхдылар, цст-башларыны чырпышдырдылар, ял-цзлярини йудулар, бир-бириня утана-утана бахдылар, хяжалятли-хяжалятли эцлдцляр, санки щяр йердя дюшляриня дюйцб «мяням-мяням» дейянлярин щамысы аллащын бир ушаьына жаваб веря билмямишдир.

Жямо деди:

– Гямяр, йыьыш эедяк.

Гямярин жанындан иди:

– Эедяк, – деди, – эедяк, йаман тярсляшиб. Бир дя атылыб, аллащ елямямиш, эюзцмцзц чыхардар.

Гонагларын бири деди:

– Олмаз о хорузун ятини йейяк, щеч эетмяйясиниз?

Мязячили деди ки, орда галмаз, адамын гарныны даьыдыб чыхар. Онун чыхмаьы да эяряк билясян нежя олар дя!.. Гарныны тутуб юзцнц вурарсан ора-бура, боьазындан хоруз сяси эяляр, юзцнц дя, кола-коса чахарсан, бахан дейяр, сян юлмяйясян, бу, адам олмаьына адамдыр, анжаг хасиййяти тойуг-жцжя хасиййяти. Бири сцбута чалышар ки, адамдыр, о бири дейяр, сясиня гулаг ас, Сящлийин гырмызы хорузудур, щиня салыблар, бурахмасалар, даьыдажаг оралары, чыхандан сонра да эял тамаша еля онун хорузланмаьына. Жамаат да галажаг беля: адамдыр, йа хоруз? Хоруздуса нийя адам кими эюрцнмцр, адамдыса – бу хоруз сяси нийя ондан эялир?.. Тядгигатчылар ахышажаглар бура. Мюжцзя эюряжякляр. Интервйу эютцрцляжяк, шякилляр чякиляжяк, щяр йанда тябиятин «хоруз-адам» сещринин щяля ачылмамыш сирляриндян данышажаг. Бири йазажаг ки, хоруз йумуртадан ямяля эялир, инсан айры шейдян. Хоруз адамын тойугдан-фярядян тюряндийи ещтимал олунур. Беля бир фярзиййя дя мялумдур ки, бу, гырмызы бир фярянин илк ганлы йумуртасынын мящсулудур, чцнки фяря биринжи дяфя йумуртайанда чох чыьырыр. Она эюря бу гянаятя эялмишик ки, мящз щямин фярянин рянэи гырмызы олуб, чцнки бу хоруз-адамын сясиндя дя гырмызылыг дуйулур. Ялбяття, бунларын эениш тядгигя чох ещтийажы вар, лакин щялялик щеч бир шцбщя етмядян жясарятля дейя билярик ки, бу, ня халис хоруздур, ня дя халис адам, ики жисмин гарышыьыдыр.

Гонагларын шофери деди:

– Киши о хорузу сатсын бизя, апарыб верярям Баз Дадашя. Нежя ки, бурахяр ортяйя, бир хоруз дайана билмяз дюшцндя. А... «Баз Дадяш!», «Баз Дадяш!» танымурсуз? Дярячайлы Щязрятгулинин гярдяшидцр дя. Щязрятгулинин чемпийон итц дя вар, пастайанны «Волга» да эяздцрцр. Билирсцз нежя итдцр? Нежя ки буряхир дюэцшя, щцнярляндирир итц, дейир «атям, тут!», «аням, тут! Йахчи-йахчи сюздярц вар Щязрятгулунун ит барядя. Дейир ит кц дишинц аьяртдц, ит олмаз оннян, толла эетсцн. Билирсцз Баз Дадаш ня газаныр хориз дюэцшдцрмяэнян? Щяфтядя бир минц вар, гятляйиб гойар жибляриня. Белянчик хоризин гиймяти чох бащадур оннярин базарында. Нежя кц бир кярям бырахмядиляр дюэцшя, эюряжякляр ня гийамятдир.

Гонагларын аз данышан гарагабаьы шоферя деди ки, Сящлийи бура чаьыр. О да чяпярин бяри тяряфиндян щай-кцй елямяди, машыныны йола чыхарыб Сящлийин ийирми беш-отуз аддымлыьындакы доггазына сцрдц, далбадал сигнал верди.

Сящлийи тезжя эютцрцб эятирди.

Гарагабаг киши она щеч мажал вермяди ки, жамаатла саламлашсын, жибиндян бир яллилик сийириб узатды:

– Ал! Хорузуну як эетсин бурдан...

Сящлик:

– Сатлыг дейил, – деди.

Мязякар гонаг гарагабаьы мязяммятляди:

– Еля хорузу сатарлар щеч?! Тохумлугду.

Сящлик дя ялцстц онун сюзцнц саггыз кими чейняди:

– Тохумлугду.

Гарагабаг гонаг яллилийин цстцня бир онлуг да гойду:

– Бир гойунун гиймятиди.

Сящлик башыны булады.

Мязякар гонаг онун аьзына йеня дил атды:

– Щярянин бир шакяри вар, бунунку да хорузду. Буну сатса, эяряк бир дя Гафана эетсин. Ора да нечя эцнлцк йолду.

Сящлик:

– Дцз дейир, – деди, – бу мяллим. Ушаьымын башыны истя – верим, хоруза дяймя.

Гарагабаг гонаг ялини бир дя жибиня атанда мязякар киши балтаны лап дибиндян вурду:

– Мин дя версян эютцрмяз.

Сящлик башы иля йеря пайа чалды:

– Еляди.

Мязякар гонаг гарагабаг кишини сюзя тутду:

– Сящлик гардаш чох тярс адамды, тцпцрдцйцнц йаламаз! Бу формада щямишя беля мязмун эюрмцшям. Чох саь олсун ки, щяля бизя бюйцк щюрмят гойду, бир кялмя жаваб верян кими дюнцб эетмяди. Ялбяття, бу да Жямо мцяллимя эюрядир.

Гарагабаг киши бир ялини йумруглады, мязякара эюзцнц аьарда-аьарда тохмаг кими галдырыб салды:

– Бясди! – Сящлийя йумшаг-йумшаг деди: – Истяйирсян бу кишини бурдан йары-йарымчыг апараг?!

– Нийя ки?

– Нежя нийя ки? Билмирсян хорузун «хасиййятини?!»

– Дяймясян, дяймяз!

– Эялсин бир габда бизнян йесин дяймяйяк?! Йцз мундара батырдыьы димдийини йаванлыьымыза вурсун, «киш!» дя елямяйяк?! – Яллярини синясиня гойуб цч-дюрд дяфя яйилиб галхды: – Йохса пишвазында дураг, дейяк аьайи мцбаряк, сяр чешмямиздя йериниз вар, буйурун, чыхын отурун башымызда?!

Мязякар киши эцлмяйиндян йеня галмады:

– Аьайи мцбаряк йох, ей гиблейи-алям!

Шофер эюрдц ики достун арасына пяртлик дцшяжяк, Сящлийи голтуглайыб гыраьа апарды, башлады онун бир жанына йцз анда далбадал дюшямяйя. Юзц дя нежя дюшяйирди? Еля бил яли иля сифятиня тязяк йапырды.

– Сцз танумазссуз, бизим даланда бир Мярйямгули вар, жанляря дяэян оьланды. «Мярйямгули», «Мярйямгули» аднанды. Шящярдя кцмнян соришсян пяс филанкясин еви щардаду – эюстяряжякляр. Эцлчи Ирзянин кцрякянцдц. Эцлчи Ирзя дя Ирзяди ща!.. Бу сян юлясян, сяня йаляннян сян юл деэянин юзц юлсцн, Ирзя ки той мяжлисиндя эирдц ичярц – жяйилляр лапдан галхилляр айаья... Мярйямгулу бир кярям, бир кярям деэяндя ики щяфтя габаг тон йарум эцл вуряр самялйотя. Самялйотда нежя ки аблявя башлар, юзцнц ордян бурахяр дянизя, цзя-цзя эялиб бу йандя чыхар гыраья. Бяэям бир хоруз нядцр оннан кечмцрсян. Ядя о киши назцрдц е, назцр, онун сюзцнц йеря салмаэ оляр?! О бюрэцдя назцр тякц бир шей. Бу, сян юл! Басдцрярляр сяни газамата, бу, мян юлцм! Щяряси бир яждащярди!

Мязякяр гонаг гарагабаьа деди:

– Удузурсан!

– Няйи?

– Айда ики мини.

Гарагабаг адам мязякарын щансы дяряйя даш дыьырладыьыны билмяди, чашгынлыгла сорушду:

– Ики мин няди?

– Пулду.

Гымышды.

– Онуму?

Мязякар киши «гоз кисясини» о цз-бу цзя ашырды ки, сяси йахшы чыхсын:

– Бир гошун адамы сярчя кими гован хорузун дюшцндя хоруз дайанмаз. Сянин йериня мян олсам, лап мин манат вериб аларам Сящликдян, гойарам шоферин гужаьына, дейярям: – газанжына! Сящярдян ахшамажан йатыр назирлийин габаьында. Сяни эятирдими ишя, бурах эетсин хоруз дюйцшдцрмяйя, ишин ахырында эялсин жиби долу, бюлцн тян йары бирэцнлцйцнцзц.

Гарагабаг гонаг цч-дюрд аддым араланды, йавашдан «яжлаф!» – деди, лакин онун «яжлаф»ыны Жямо да, Гямяр дя ешитдиляр.

Мязякар гятиййян ясябиляшмяди, бу «дуракада» ахыра сахладыьы «пагонлары» галиб кефлилийи иля «удузанын» чийинляриня йапышдырды:

– Без таварный оборот – дювриййясиз газанж! Щям дя ики йцз фаиз.

Гарагабаг гонаг эцлцмсцня-эцлцмсцня эери дюндц, мязякарла йанашы дайанды, чянясини щиндушка хорузунун димдийи кими иряли чыхарыб эери чякди ки, онлара фикир вер, шофер еля бил «малйардыр», щей чырпыр, йапышдырыр анжаг палчыьы тутмур.

Мязякар о йана эетди ки, гарагабаг да эетсин, сюзцнц кянарда десин, ня дедийини Жямоэил ешитмясин.

– Мин маната да вермяз!

– Веряр!

– Вермяз!

– Эял мярж эяляк.

– Эяляк.

– Нядян?

– Сюзя бахмагдан!

Гарагабаг киши дайанды:

– Щямишя?

Мязякар дурмады, иряли эедя-эедя:

– Биржя дяфя, – деди, – бясдир!

Гарагабаг йерийиб она чатды, айаг сахладылар:

– Мян бир дяфя, сян щямишя.

Мязякар ялини гарагабаьын ялиня шаппылдатды:

– Вур эялсин!.. Удуздун!

Гарагабаг онун ялини сыхыб сиркяляди:

– Удузмарам! Ач ялини!.. Мянимки ачго!

Гарагабаьын дили бир сюзц аьыр сцртмя кими сцрдц:

– Удузмарам!

Мязякарын чяняси уста дялляйин быь дцзялдян гайчысы тяки чаг-чаг чаггылдады:

– Удуздун она эюря ки, о адама охшар шей, – Сящлийи дейирям, – хорузу сатмаз. Жямону бурдан хорузла гачыражаг. Бунлар эетдиляр – баь онункудур. Баьда да, тякжя бу сезон беш-алты мин вар. Жямоэил эетмясяляр, хорузла чярлядиб юлдцряжяк. Жямо да эетди – Гямярин бурда няйи вар, ня ити азыб?! Щеч ким дя Сящлийя гоншу олмаз. Баь галажаг йийясиз, йяни Сящлийя. Сонра да ушаьынын бирини айырыб бураны йаздыражаг онун адына. Олажаг щямишялик юзцнцнкц!..

Гарагабаг эюрдц мязякар дяйирманыны чох ишлядиб чахчахла башыны аьрыдажаг, кясясини еляди:

– Ня удуздум?

– Бир ил дцз йазыб дцз эюстярмяйи!

– Онда яризя вериб ишдян чыхам эяряк.

– Бурахмазлар.

– Бяс нежя еляйим?

– Юзцн бил. Язялкиляри йадына сал!

– Дцшмянимля отуруб дурураммыш...

Мязякар чох жидди тярздя деди:

– Хейирхаща миннятдар оларлар. Щялялик эеж дейил... Юзцнц дярк етсян, тякжя юзцн жязаланарсан. Еля йыхыл ки, ятрафдакылары да мящв елямяйясян.

Жямо онларын, тякжя юзляриндян асылы олмайараг галхан ижлас, йыьынжаг сясини ешитмирди, щям дя бир еркяжин чякиб юз архасынжа апардыьы эяряли-кцряли сцрцнц санки юз эюзляри иля эюрцрдц. Эюрцрдц ки, узагдан бахана бязяк олан, чюллярин йарашыьы олан аьлы-гаралы, кюклц-арыглы, ирили-хырдалы сцрцнцн щамысыны биржя чобан щайлайыр, еркяклярдя еркяклик галмайыб, цзцлцбляр, далла сцрцнцрляр, дырнаглары жыьырлары, чящлимляри гайсаглыьа дцшмцш котан бычаглары кими жызыр, ятякляри салланыб, гуйруьу аз галыр йеря чатсын, дярисини дя бойнундан сийириб йолда гойсун, башы бядяниндян йекядир. Гойунларын да эюзляри булашыглыдыр, алтына эирян балаларынын цстцндян гачырлар, гайыдыб гузуларыны буйнузлайырлар, бош йелинляри бош еймяляр кими бцзцшцб, йунлары кор-ком олуб, йолуг-йолугдурлар, кцляк ясян тяряфя башларыны чевириб отлайырлар, щяр гарпымда дал айагларыны габаг дырнагларынын дибиня санжыб эери дартынырлар, дейирсян, дилляриндян-дишляриндян тяляйя дцшцб, чыхмаг истяйирляр. Сцрцнцн еркяжи кюкдцр, итляри йаллыдыр. Еля бил сцрцнцн сцдцнц тякжя бу еркяк ичир, бу итляр ичир, бу итляр ичирляр.

Гарагабаг чох гаралмышды, дейярдин сифяти дамдан гопарылыб тийяня атылмыш гыр салыдыр, алтдан исти дяйдикжя эюз-эюз олур, бир аздан ярийиб яринмишляря гарышажаг. Мязякар ися аьармышды, цзцнц, бойун-боьазыны тяр басмышды.

Жямо онлары йахшы эюрцрдц, щисс едирди ки, бу «микромцщитдя» эижирткан сыхмасы, овмасы кими гаралан гарагабаг щансы эцнляринся чятин щесабы-щесабаты ичиндян чыха билмир, мязякара: «Онсуз да хястяйям, чаря вар, – дейир, – анжаг йерими кимя етибар едим?! Тяфтишя башлайажаг, гурдалайажаг юз жанынын горхусундан. Тярпятди – эетдим. Тярпятмяди – щяр артырманы бир артымла нежя ганажаг? Яйри кюкцн яйри будаглары ня гядяр дик дурар?!. Щяр шейи ачыб данышмагмы?!. Йериндя!.. Мягам чохдур! Анжаг гайайа гум нейняр?! Бу, гайайа кялля атмагдыр, баш даьылар. Беля дяли гейрятдян мцбариз аьыл йахшыдыр, анжаг да тяклийи писдир, цряклярдя ясир галан, бахышларда, эюзлярдя дирилян, щакимин щюкмран нязяри иля юлян гул «афярин»и вар. Беля «йашасын»лар щеч бир иш эюря билмир, хясиллийя ахнашан гойун сцрцсцнцн габаьына салбе кими жанавар аьзына охшар папаг кими атыландан горхурлар...»

Жямо щям дя дярк едирди ки, Мязякар – котан гайышыдыр, ня чякдийини тякжя юзц билир, щяр шейя эцлмяйи – ипяк сящня пярдясидир, архасында фажияляр драмы эедир. Гарагабаьын щалына ажыйыр ки, досту да, юзц дя билйард дашларыдыр, йарышан ики ойунчунун шющрят ещтирасыны сюндцрмяк цчцн вурмурлар, говурлар, тор йувалара дцшмяйинжя дыьырлашырлар.

Жямо онлары чаьырды:

– Чай сойуйур.

Гямяр ешикдя, алма аьажынын алтында сцфря ачмышды.

Гонаглар отурдулар.

Мязякар нялбякийя чай сцздц:

– Гямяр ханым, – деди, – валидолдан-заддан няйиниз вар?

Гямяр евдян бир гуту эятирди, столун цстцня гойду. Мязякар ордан ики щяб эютцрдц, бирини гарагабаьа верди:

– Ич! Йох, дилинин алтына гой. – Цзцнц Жямойа тутуб эцлдц: – Тялябяни шил-кцт елямишям, амма эюр нежя галибям ки, юзцм дя дярман атырам.

Дярман ичяндян сонра йеня эцля-эцля данышды ки, мцяллим, цзр истяйирям, бир аз биядяб сющбятдир, амма йеридир, сюйлямясям олмаз. Бир эцн Йекатерина гоншу дювлятлярин кралларыны, солтанларыны, шащларыны гонаг чаьырыр. Билирсиниз дя, о рящмятлик дя киши азаркеши олуб. Истяйиб бунларын кишилийини йохласын, эюрсцн щансы горхмаз адамдыр, цряклидир, эюрсцн щансы тутдуьу поста лайигдир, баша папаг кими гойулмайыб киши эюстярсин... Гонаглар эялирляр. Хош-бешин, йемяк-ичмяйин ширин йериндя ишаря верир, топ эурулдайыр. Кющня рус топларынын да эцллясинин сяси горхулу олуб. Гонагларын бири чыьырыб беля йыхылыб, бири баьырыб беля узаныб, бири юзцндян эедиб о йана, бири бу йана сярилиб. Тякжя Иран шащы тярпянмяйиб йериндян, киши кими дайаныб, ня сясини чыхардыб, ня сяксяниб. Йекатерина эюрцб бу гядяр базбурутлунун ичиндя киши чыханы тякжя Иран шащы олду. Ямр едир ки, янам эятирилсин, бяхшишини дя габагжадан щазырладыбмыш. Гуллугчу-гарабаш щядиййяни ялляри цстцндя тянтяняли сурятдя эятиряндя шащ яйилиб Йекатеринанын гулаьына пычылдайыр ки, бу, лазым дейил, дейнян щамамы йандырсынлар, бир дяст дя алт палтары гойсунлар ора...

Жямо да эцлдц. Онларын гаггылтысы боьушан ики итин цстцня атылан сойуг су кими ахыб шоферля Сящлийин башына тюкцлдц, Сящлик араланыб гачан йад кюпяк тяки о йана, шофер дя сащибин цстцня гачан боьулмуш кцчцк кими бу йана араланды.

– Дейирям, адя, ай мян дийян... Бахышлцйцз а, мяни еля щирсляндирди ки... шофер йолуг сярчя кими чырпынырды: – Дедим йцз вярцм, деди, йох, цстя эялдцм он-он, беш-беш вырыб чыхдум ики йцзц боша! Эеня дедц йох, ну!

Мязякар бир щяб дя она верди:

– Ал сян дя ат!

– Бу нядцр?

– Цряк дярманы.

– Аллащ ирязи олсин, цряэим аз галыр чыхсын йериндян... Белянчи натараз адам эюрмямишям.

Гарагабаг киши мязякарын цзцня бу мянада бахды ки, удуздум. Бахышларында мяьлубун галибя щиддятиндян чох юз бяхтиня, талейиня нифряти варды. Эюзляриндя бир сары гязяб ишылдайырды, санки гыш эцняшинин булудлар арасындан сычрайан бир сачымы бузун цстцня дцшмцшдц.

Мязякар ися гядящляря конйак сцзя-сцзя дейирди:

– Бир йаз гонаьымыз эялмишди. Шаир иди. Деди, эедяк тябиятин гойнуна. Щазыр хюряк-чюряйи, йемяк-ичмяйи йыьышдырыб галхдыг мешянин ятяйиня. Дярядя тяшкил етдик щяр шейи. Тязяжя башламышдыг ки, бир дя эюрдцк цзц дцз бизя сары бир чал ешшяк эялир. Эялди, дирянди сцфряйя, щай-кцйя бахмады, ушаглар ня гядяр гыраьа итялядиляр, юзцнц верди цстцмцзя, сцфряни чыьнайа-чыьнайа эяшт эетди. Ушаглар сцфряни, йемяйи дяйишдиляр, тязя кабаб чякдиляр. Еля тязя бисмиллащ елямишдик ки, эюрдцк инди дя цстдян бяри эялир. Ушаглар дуруб гулагладылар, о йана сцрцдцляр янжам олмады, ешшяйин диряняни йаман тярс олур, цзцнц эюрмя, йеня язялки кими ямяйимизи зай еляйиб ютдц. Шаир деди, бу бойда ешшяклик олмаз, йягин, корду, эедиб габаьы гайайа диряниб, щямян сядди дя тутуб гайыдыб. Ушаглар ешшяйин эюзцня чюп узатдылар – гырпмады, билинди ки, доьрудан да еляймиш. Шаир деди: «Ичяк о ешшяйин саьлыьына, йолундан – дцз йолундан чыхмады, биз бир сцрц адам ону юз мяслякиндян, ягидясиндян дюндяря билмядик. Тящлцкяни дуйа-дуйа онун гойнуна тящрикля атылмаг – авамлыгдыр, наданлыгдыр...»

Гарагабаг гонаг, гядящ ялиндя, йеря бахырды, Мязякар да йеря бахды.

Анжаг шофер онларын гядящи иля юз башыны дюйцшдцрцрмцш кими щяр икисиня сары яйилиб йырьаланды:

– Йахчи саьлухду, нуш олсун!

Жямо деди:

– Мяни шящяря апарын, гала билмярям бурда.

Мязякар башыны галдырды:

– Эцллцйя эедяжяйик. Орда мяним гардашым еви вар. Беш-он эцн дя орда галмаг пис олмаз! Сяфалы йердир. Мешянин ичи... Кяндин щяр йанындан бир чай ахыр, ахшамдан сящяря кими няьмя, мащны... Щавада йарпагларын няфяси, понлу мещ, гушларын сцбщ симфонийасы, обашдан йарпаглара чилянян дан гырмызылыьы...

 

* * *

Мязякарын Эцллцдяки ата йурдунда бюйцк гардашы Салещ олурду. Арвад-ушаьы йох иди. Дедийиня эюря бир дяфя, лап чохдан, Мязякар алтынжы синифдя охуйанда гийаби евлянмишди. Цряйиндя арвад алмышды, ата олмушду, милйон, милйард атанын, бюйцйцн чякмядийини чякмишди. Бу гийаби евлянмякля дя яйани евлянмяйин дашыны бирдяфялик атмышды. Онда дядядян галма ики учуг дахмалары вармыш. Отаьын бири кяллайы. Кяллайынын чюля йолу йох имиш, онун гапысы о бириня ачылырмыш.

Даванын тцнд вахтында, эежядян чох кечмиш Салещ сяс ешидир, эюрцр «ай гардаш, ай ев йийяси!» – дейя-дейя кимся йазыг-йазыг онлары чаьырыр. О вядя Салещин атасындан гара каьыз эялибмиш. Эцндцз илан чалмаьындан юлмцш аналарынын гябринин цстцня эедиблярмиш, дядяляринин гайытмайажаьыны аьлайа-аьлайа хябяр вериб эялиблярмиш. Мязякар баш дашыны гужаглайыб анасынын йанында галмаг истяйирмиш. Салещ ону гужаьына алыб чыьырда-чыьырда эцжля эятирибмиш.

Мязякар «ай гардаш, ай ев йийяси»ня Салещдян тез ойаныб дурубмуш, «анамдыр!» дейиб юзцнц ейвандакы гаралтынын цстцня атыбмыш. Гаралты да «жан бала!» дейя-дейя мязякары баьрына басыбмыш.

О эежя долу йаьмышды, чюлдя, ичяридя гыш сазаьы варды. Салещ ейвана анасынын саьлыьында йыьдыьы кярмядян эятириб бухарыйа тюкдц, чахмаг чалыб гова чынгы салды, гову да гуру тязяйин ичиня гойуб цфцрдц, йелляди. Ожаьы алышдырды. Ожаьын ишыьында эюрдц ки, гонагларын бюйцйц ханым-хатын бир арваддыр, йанындакы да Мязякар йашда гыз ушаьы. Гатарла шящярдян эялмишдиляр. Ваьзалда эежялямяйя йер тапа билмямишдиляр, оранын дцз биржя километрлийиндяки бу кяндя йюнялмиш бу кяндин дя лап эиряжяйиндяки бу евя цз тутмушдулар. Зянбилляриндя кющня-тязя палтарлар варды. Тахыла, уна дяйишмяйя эятирмишдиляр. Арвадын ады Сцсян иди, гызын ады Алямзяр.

Сцсян дили иля чюряк истяди.

Аллащ версин жамаата, щям атасына, ужуз да олса, йас вермиш, щям дя йыьышыб анасыны йердян эютцрмцшдцляр. Евдя бир аз ун-дян галмышды, газанда щалва галмышды, бозбаш галмышды. Йуха-лаваш, хямряли гыр-гырынтысы иля бир хейли доланмаг оларды.

Алямзяр чюряйи, яти, щалваны эюзцня тяпирди.

Сцсян габлары, чюрякляри онун габаьындан эютцрцб бу йана гойурду:

– Аз йе, баьырсагларын гуруйуб. Щамысы сяниндир, мяним балам, горхма, сяниндир, йатаг.

Алямзярин эюзц доймурду, яллярини анасынын дизляри цстцндян узадыб габдан щям щалва, щям тикя эютцрцр, аьзына долдурурду.

Сцсян эюрдц ушаг сюзцня бахмыр, горхузду:

– Бизи говарлар, галарыг, дейярляр няйимиз варса щамысыны йейиб гуртаражаглар.

Алямзяр онда сивчиниб Салещи гужаглады, анасынын дедикляриня инанмышды, еля бил йалварырды ки, сян аллащ, гардаш, гой галым бурда, гой анам да галсын, йазыьыг.

Сцсян аьлайа-аьлайа:

– Бундан бюйцк ики гызым да вар, – деди, – ял бойда чюряйин цмидиня гойуб эялмишям.

Зянбилдякилярин щамысы гыз-арвад палтары иди. Сцсян тюкдц, дюня-дюня бахды. Салещдян ийня-сап истяди, гайчы истяди. Ики йекя дон сечиб гыраьа гойду. Бу гара донлардан бир дяст шалвар-кюйняк Салещя, бир дяст дя Мязякара тикиб эейиндирди.

Салещ нечя дяфя ойандыса эюрдц Сцсян кцряйини дивара сюйкяйиб, мцрэцляйир, Алямзярин дя чяняси, аьзы тярпянир, йорьаны тяпикляйир.

Сящяр палтарлары кяндин арасына чыхартды, дашдан йумшаг няйя олса дяйишди. Йыьдыгларыны ики баьлама еляйиб шялляндиляр, Салещля ваьзала апардылар. Алямзяри кянддя гойуб эетди, цстцндян бир эцн кечмямиш йеня эялди. Колхоз сядри чцрцк Мястанла данышмышды, тахыл бичяжякди, бичин щаггы алажагды.

Чцрцк Мястан щямин ахшам Салещэиля эялди. Атдан о ишин йцнэцлцндян елямяйя эедяндя дя цзцлмяйян, жилову биляйиня, голуна кечириб чюмбялян киши эежянин гаранлыьында пийада эялмишди. Адамын цзцня баханда иришян иди. Иришяндя дя цст дамаьында галмыш ики чцрцк диши эюрцнцрдц. Щеч йанда охумамыш савад-зад эюрмямишди, дава башлананажан анбар эюзятчилийи елямишди. Кянддян киши гаралтылары бир-бир сейрялиб силиняндян сонра бригадир гойдулар, сонра да колхоз сядри. Кющня латын ялифбасы иля «мястан» йазмаьы зорла юйрятмишдиляр. Идаря каьызларына, яризялярин гулаг-гыраьына, алтына «мястан» йазанда да «химит» гялямин ужуну тцпцржякляйирди. Дейирдиляр чцрцк Мястан йатанда да иришир. Данышырдылар ки, дядяси буна той еляйиб ону саьдыш-солдыша эярдяйин далына итялятдиряндя дартынырмыш, дейирмиш, дядямин гара зурнасы жанымы цйцшдцрцб, о – бурда, мян – бурда, цйцшцйцм ачыланда эедярям». Дейирмиш, ириширмиш, гыдыгланырмыш, еля о вахтдан гара-гура тутуб гырыгланмыш дишляринин кюкцня, парасына гядяр аьзында, дамаьында ня вармышса – щамысы олдуьу кимижя эюрцнцрмцш, щятта бу гыдыгтутмада додаглары чырманырмыш, дилинин аьзында балыг башы кими, балыг гуйруьу кими ойнадыьы да эюрцнцрмцш.

Данышырдылар ки, чцрцк Мястаны саьдыш-солдышы сцпцрбас еляйиб ичяри сохублар, гапыны чюлдян чякиб баьлайыблар, дейибляр, бу щейван чыхыб гачар, бизи биабыр еляйяр, андыр галмыш жанынын уйушдуьу бялкя щеч беш-он эцн эетмяди, бялкя моллалыг-дуалыг олду, биз еля щяр эцн бу сяфещин йанында щярляняжяйик, щяр ахшам гапы аьзы кясдиряжяйик?!.

Мястан эедиб дуруб эярдяйин габаьында. Йюнц о йана. Бахыблар ки, эярдяйя кюлэяси дцшцб, аьзы кюлэядя еймя аьзы кими ачылыб, эялин дя о тяряфдян дя аьзыны чатмалайыр.

Саьдыш-солдыш пыггылдашанда эялин йорьаны башына салыб ортайа чыхыб, ишыьы сюндцрцб...

Иришя-иришя кечиб отурду. Алямзяри эюстярди:

– Сянинкидими?

– Бяли.

– Бя о бириляр щаны? Дейирдин ахы цчдцляр...

– Шящярдяди.

– Бу, башаг йыьа биляжякми? Балажады, яли йердя галмазмы? Кцляш бармагларыны апармазмы? – йырьаланды: –  Тифаьын даьылсын, а Щитлер! Эюнцнцн цстцндя доьранасан, а немес! Чюряк эюр адамы щаралара апарыр?!. Сцсян, бу эядяляри дя апар юзцннян, йаланнан-эерчякдян гурдалан, гой ушаглар дяннясин алтдан-алтдан эялиб еляйян оланда эиздядин башаьы дярзин-задын арасында. Ахшам да, эядяляр билир, гыраг йолнан эялин, эежя тювлядя дюйцн. Йердя дюймяйин, сяси узаьа эедяр, палазын-задын арасына тюкцб тяпикляйин, дянин щамысы чыхажаг. Йеля верин эежяйнян. Саманыны-пцфцнц тяндиря тюкцб йандырын. Чюряк-ганды бу сащат, кимнян бир овуж тутдулар – эетди.

Онун сясиндя, данышыьындан да щейрят, горху, тялаш сезилмишди, сюзляри дя цзц кими ириширди.

– Сцсян, юрэятмяк олмасын, – сян аннаглы адамсан, аннаглыйа нясийят даннаг кими чатар, – бу эядяляр дя сянин еля бил юз балан, балаларынын йарысы бурда,  йарысы да орда, бир евин бу кянддя, бири дя о шящярдя, ора да, бура да бюйцклцк еля. Буннар гарышга тякин шейдиляр, – кянд ушаьынын щамысы беля олур, – тыьын ки йерини таныдылар, сямтини тапдылар, дашыйажаглар. Гой дашысынлар, щамысы щесабданды, ора да бизимди, бура да бизим.

Чцрцк Мястан дурду, иришя-иришя ялини-ялиня сцртдц.

– Буннан ютрц эялмишдим... Демяйя эялмишдим буну. Мян эялмямишям, сиз дя эюрмямисиниз мяни. Пис вахтды, пис заманады, сюз гайырарлар. Ад галан шейди, балаларымыз вар. Адам юлцр, ад юлмцр, йахшысы йахшы галыр балаларынын цстцндя, писи дя пис. Эежяниз хейря галсын.

Сцсян отурмамышды, голларыны синясиндя чатаглайыб дурмушду, дурушундан билинирди ки, чцрцк Мястанын кишисиз евя ахшамын бу вядясиндя пай-пийада эялмяйиндян цркцб, иришмяйиндян няся айры шейляр анлайыб, она эюря дя няфясини тез-тез дярир, тез-тез кюксцнц ютцрцр, дарыхыр, эенини уна-дяня дяйишиб дарыны эейиндийи донун ичиндя истяйир балажалашсын, гызы Алямзяр бойда олсун, ня синясинин йумруланмаьы, ня йанларынын галхымлары, ня дя балдырларынын эюз чякян донлуьу эюрцнсцн.

Салещ ушаг да олса о ахшам баша дцшдц ки, бюйцклцк ня демякдир, ад-сан сахламаг, абыр-исмят горумаг ня демякдир.

Сцсянин эежяляр гапынын далыны мющкям-мющкям баьламаьы, чюля ишыглашмамыш чыхмаьа, бичиндя йанларына эялян дярз гараулчусуну узагда эюрян кими донуну ашаьы чякишдирмяйи, йайлыьынын чохуну бойнуна долайыб ужлары иля  синясини юртмяйи Салещин йадындан чыхмамышды. Ясирликдян-давадан гайыдан шил-ахсагларын бу сулу эялиня бахмагларыны, ону эюзляри иля йемялярини, бязян тяк-тяк кюмяйя эялиб  чини онун ялиндян алмаг истямялярини, Сцсянин ися бир бахышла, бир сюзля онлары юзцндян гырагда сахламаьа ня гядяр язаблар чякдийини унутмамышды. Салещ о цч йайын бир мяктябиндя охумушду ки, бюйцклцк – тякжя чюряк газанмаг, гарын дойдурмаг, бала бюйцтмяк дейил, чох аьыр зящмятли ишдир, чох аьыр йцкдцр, бу йцкц бюйцкляр юмцрляри бойу чякирляр, дашыйырлар.

Салещ еля о вахтдан фикирляшмишди ки, дцнйада тякликдян, юз яли юз башы олмагдан йахшы шей  йохдур.

«Беля елямя, адына сюз эяляр, бу ад ушагларын цзцня-алнына  йазылар, бцтцн няслиня, тюрямяня кечяр. Еля елямя, айыбдыр, ня кишиликдир, ня арвадлыг. Бу да ишдир, йашамагдыр?! Ичини йандыра-йандыра чюлцнц гору. Цряйини чцрцдя-чцрцдя ешийини саь-саламат сахла, гарасыз сахла. Ата ол – ушаг дярди чяк. Ялиня бир чюп эютцрцрсян, чюп е, чюп, тцк йцнэцллцкдя гуружа бир шей, овжунда сахладыгжа жанынын йери дарыхыр, эяздиря билмирсян, о бойда шейляри цряйинин цстцня нежя  йыхасан?! Ешшяк-ешшякдир ки, онун да йцкц артыг дцшяндя зыг-зыг зыггылдайыр, йийяси кямфцрсят оланда вежиня алмыр, дюйцр, бизляйир, ешшяк дя нейнясин, жандыр, эюрцр аьыллысы ганыб-гандырмыр – йатыр йцк белиндя. Ешшяк дя ки йатды – йцкцнц дцшцр, галдыр, хейри йохдур, щеч аллащын гуружа-башга паланыны да апармаз...»

Салещ евлянмяди анжаг о вахтдан эет-эяли кясилмяйян, яри давадан гайыдандан сонра да онлара баш чякян, бязян аиляликжя онларда ики-цч эцн галыб евин ичини чюля тюкян, чырпыб, силиб йыьышдыран Сцсянин гызы Алямзяри гардашы Валещя эюзалты еляди. Бу фикрини дя она Валещ онунжу синифдя охуйанда пычылдады:

– Хала, Алямзяр Мязякарынды.

Сцсян дя Салещин башыны синясиня басыб демишди:

– Билирям, мяним балам, билирям.

Мязякар институтда охуйанда да онларын евиндя галды. Отаьын бирини она вермишдиляр, «Валещинки, адландырмышдылар. Валещ инди дя щямян отагда йатырды. Бюйцк бажыларын щяряси бир йувайа учмушду, кичик кцрякян гайнана-гайнатайа оьул олмушду.

Салещ о вахтлар да дцшцнмцшдц ки, Мязякар арсыз шейди, дцнйанын щяр цзцнц эцлмяйя салыр, зарафатла йола верир, цряйиня эцж, башыны эиж елямир. Йазнан йаз, гышнан гыш олур, эцн-эцзяран ели щансы сямтя йыхса – йыхылыр, щансы йюня галдырса – галхыр, демир, айыбдыр, палтар кими шейдир, йуйулур, сыхылыр, гуруйур, цтцлянир, олур тяптязя кими.

«Сабащын нежя ачылажаьыны эцнцн батмаьындан билир», билир ки, долу булуду щансы зирвядян ашыр, булудун ганадыны-гулаьыны эюрян кими таныйыр...»

Салещ ферма гараулчусу иди. Ахшам эедирди, сящяр эялирди. Жямойа данышырды ки, мяни ора чцрцк Мястан гойду. Инди онун юзц дя мяня бойунтуруг йолдашыды. Эцндцз ферма онункуду. Онункуду дейяндя орда ня онлуг бир иш вар,  ня мянлик, башымызын чивинини горуйуруг, кимди эялиб фермадан бир шей апаран?! Апараны да юзцндяди, эятиряни дя. Дяйирман щяр нежя ишляйир ишлясин, бизя ня! Бизимки айлыгдыр, йазылыр наьд кюз кими. Чцрцк Мястан аьырлыьыны чохдан йола салыб, далынжа эетмяк истямир киши, еля билир язрайыл иняклярин буйнузундан-задындан горхуб яжял чянэялини она чала билмяйяжяк. Юлцмдян йаман горхур киши. Еля иришир, адамын йазыьы эялир, цряйиндя йалварырсан ки, аллащ, рящмин олсун, дяймя буна, гой гурднан гийамятя галсын... Мян дя ки, беля, баьнан ялляширям. Саь олсун Мязякары, бу щай-щарайы о дцзялтдириб. Мяним ишим чахырдан-арагдан дцзялдиб бала-бала эурулдатмагдыр, Мязякарын ушагларына та тязя мер-мейвя чыханажан баьын щяр шейиндян сахламаг, балалары ямисинин йанына эяляндя машынларыны долдуруб йола салмагдыр. Дядяляриня охшайыб кюпяйушаглары.

Щяр шейя гуйруг гойурлар. Йаман эцляндиляр, долагчыдылар. Ешшяйин белиндян эялмишляр еля гудурублар ки, бирдян мяни дя яля салырлар. Мян: «Ай эядя, е-щей!» дейяндя еля бил гурбаьанын эюлцня даш атылыр, сонра да дюзмцрям, андыра галсын, црякдир, мяндяки йяни бир дягигя йцк алтда гала... – Юзцм илиширям, гурдалайыб кефлярини ачырам.

– Бу жейран сцтцндян яллижя грам ат, Жямо мцяллим, – дейя Салещ Гямярин йуйуб, силиб габа йыьыб эятирдийи гырмызы алманын бирини ялиндя кюз кими ойнадыр, ягряб чянбяри тяки баш-баша эятирдийи баш вя шящадят бармаглары арасында тутуб она узадырды, – цстцндян дя буну эямиртля. Габыглы-задлы... Адама бир иштащ эятирир, даща ня дейим... Бирини йейирсян, – дюнцрсян жанавара. Бахырсан, бирини эямиртля, сцфрядя ня вар – сцпцрдяжяк. Ясил йемяли вахтыды, чцнки инди ичиндякинин щамысы дириди. Дири дя дирилдян олар. Мейвянин ки цстцня гар дцшдц, йа гар щавасы вурду, щяр шейи юлцр, галыр гуружа сябядяси. Щейвана саман ня жцря хейир верирся, мейвянин дя гышдан ютяни инсана еля. Гарын-гартаны долдурур, судан-селдян ичириб кюпцрдцр, йарымжа саатдан сонра эюрцрсян ортан цзцлцр, бошун-бошундан кечир. Адамын ичини дя сыйырыб апарыр, дюнцрсян кярмяси газылмыш гойун йатаьына, эюзля ки, бир дя сцрц эяляжяк.

Жямо биржя гуртум ичирди, гырмызыгабыг алманы да о дейян кими йейирди, чолпа гызартмасынын йумшаьындан эютцрдцкжя эютцрцрдц, эюрцрдц истямяся дя «йахшы эедир», горхурду ки, сонра аьырлаша, эюзц сцфрядя гала-гала чякилирди. Салещ инди дя бир сярниж армуд эютцрцб башлайырды бунун лоьман щикмятиндян данышмаьа:

– Мяллим, йягин фикир вермисиниз армудларын ятиня. Гырма-гырмадыр. Щяр гырманын юзэя яти вар. Йемяйин цстцндян ки бунун бирини сойуб сортуглайырсан, гоймурсан биржя дамжысы да йеря дцшсцн. Сонра да галаныны ютцрцрсян эедир аллащ йолуйнан. Ня гядяр тох олсан, бешжя дягигяйя атасыны йандырыр щамысынын, дюнцрсян гуша, чцнки о гырмалар даьыдыр, юлдцрцр ичиндякиляри. Она эюря дя кющня кишиляр нахош йанына эедяндя щямяшя армуд апарыблар. Алма мейвялярин щяйалы гызы, армуд – гейрятли кишисидир. Инди бу гейряти ютцр эюряк нейнир...

Жямо онун сюзцня црякдян бахырды, чцнки эюрцрдц ки, дедикляри хейир еляйир.

Салещ:

– Мяллим, – дейирди, – бир хайишим дя вар: ойананда йериндян-йатаьындан тез дурма, ойанан кими дурма. Бир дяфя чевирик о бюйрцнцн цстцня, гой кечсин арадан ики дягигя, бир дяфя дя чевирик бу бюйцрцнцн цстцня, йеня дя ютсцн о гядяр, сонра эярняш, бир еля дя эюзля, сонра да йвваш-йавашжа гылчаларыны тярпят, велосибед сцр. Галханда да йа ещмалжа галх. Йери аста-аста, щара истяйирсян эет. Цряк дя йатыр,  мяллим. Ону да бирдян-биря ойаданда дяли олур, о гядяр йцкцн алтына бирдян-биря саланда тювшяйир. Эяряк щяр сящяр бах беляжя сыьаллайасан, хумарыны ала-ала, йохуша щазырлайа-щазырлайа тярпядясян, эюр онда дяли олурму, дюнцк чыхырмы.

Салещ бу сющбяти еляйяндя кяндин о гыраьында бир трактор автомат кими тырылдады.

– Бу дягигя парта-парт салыб йатажаг, хода дцшмяйяжяк,– деди, – ондан ютрц ки, сойуйуб, йаваш-йаваш гызышдырмаг лазымдыр. Бах, бах!..

Трактор, доьрудан да порта-порт салды, сусду. Цчцнжц дяфядя дяли-дяли эурулдайыб тыр-тыра дцшдц.

Жямо бура эяляндян бяри хейли йахшылашмышды, тяяссцфлянмишди ки, Мязякар ону бура эятирмяк истяйяндя нийя разылыг вермяйиб, сифтядян бура эялся бу щал-щава, баь-баьат тябибинин йанында чох эцмращлашар, дцнйанын бу биржя эушяси, бу биржя инсаны она йашыны да, башыны да, цряйинин дашыны да унутдурарды. Салещ ону баьа апарыб, щяр аьажын йанында сахлайыб дейяндя, данышанда ки, «Мяллим, дцнйада щяр шей достлудур, дцшмянлидир. Аьажлар да елядир. Бу нара фикир вер. Бир тяряфиндя щеч ня йохдур, о тяряфи бу ил гуруйажаг:, чцнки о тяряфиндя жевиз аьажы вар – инди балалыдыр, балталайыб аьлатмаг истямирям, гышда йыхажам жевизи. Бу армудла бу шяфтялийя эюз гой икисини дя готур басыб. Йола эетмирляр, гоншулуглары тутмур. Армуду сахлайажам, шяфтялини айры йеря кючцряжям, чцнки армуд он-он беш иля, шяфтяли цч иля ямяля эялир. Дцнйа-давалы дцнйадыр, мяллим. Дцнйада щяр шейин давасы вар. Дцнйада щяр шейин йекяси, эцжлцсц балажасыны, эцжсцзцнц юлдцрцр. Мян дя бунларын аллащыйам... Аллащ да оланда эяряк аьыллысыннан оласан...»

Салещин йахшы саз чалмаьы да варды. Гоша симдя чалырды. Гямли мащнылар чалырды. Биржя дяфя дя саз щавасы чалмырды. Сызлайырды симляр, аьлайырды симляр. Салещ щямишя дя ахшамлар чалырды. Чалыб гуртарандан сонра Жямодан сорушурду:

– Мяллим, нятяр охудум?

Жямо биринжи ахшам фикирляшди ки, бу, дялидир, нядир, сясини чыхармайа-чыхармайа нийя хябяр алыр нежя охудум. Сонра баша дцшдц ки, Салещ чалмаьа охумаг дейир. Дейирди, янтигя охуйурсан, сазда беля охунмаьы билмирдим, ешитмишдим, магнитафонумуз бурда олсайды, щамысыны йазардыг, бир цзцнц кючцрцб верярдик радиойа, щамы ешидярди.

Бир ахшам, Салещ сазын щяр гоша симини бир пярдя цстя кюкляди, кюклямяйи чох узун чякди, азы йарым саат. Саздан тураж биббилтиси эялди, кяклик сяси эялди, еля билярдин йаз ачылыб, сонра ваь сяси, мешяхорузу сяси, жцйцр мяляртиси, кечи мыггылтысы, юкцз, дана бюйцртцсц, айы донгултусу, еля билярдин чянэяллик йийясизлийиндясян. Симлярин, пярдялярин жанында, цстцндя йатыб ойанмыш бу фювгялтябиилийи доггазда дайанан ики машынын щяйятя ахан ишыг шырнаглары сусурду.

Ясибя эялмишди, Мящмят эялмишди, Сядайя, ушаглары эялмишдиляр. Ики машын адам. Габагжа Жямоэиля эялмишдиляр, гоншудан йерлярини юйряниб машынлары бура сцрдцрмцшдцляр. Жямону эюряня кими донуг идиляр, аьлашмайа эялянляр кими эялмишдиляр, кишини эюряндян сонра щяряси бир эцл кими ачылды.

Сон эцнляр Жямонун фикри беля иди ки, Мязякар эялян тяки она десин, мяни апар юз евимя, юз кяндимин юз жамаатымын ичиня, цряйимя дамыб... гынарлар мяни, дейярляр юлцмлц эцнцндя дя юз елини бяйянмяди. Сюз дя йел кими шейди, эетди – ясяжяк. Биржя Сящлик дейяжяк беля ясэийи, ужузу, амма бурда башыма бир иш эялмякнян бащаланажаг онун сюзц, тутажыг йерини. Йерини тутан щяр шейи тярпятмирляр, алтына, цстцня бахмырлар, эюрцрляр йарашыр – дейирляр еля буранынкыймыш:, аллащ буну бурдан ютрц верибмиш. Цряйиндя ися айры шейляр доланырды: мяним баьымда аз йохду. Сящлик кими адама гой щеч олмаса бу ил щарам еляйим юз щалалымы. Аллащ вурсун еля гоншуну! Щяйасызлыьына бах ки, бу шяр-хята бир хорузу итяляйиб салыб цстцмцзя – тез жящянням олаг шящяря, баь галсын яйрийя, щям йейя щям сяйрийя. Юлцбсян сяни! Эюзлядийин о колун дибиня эедя билмяйяжяксян, шалварынын башлыьы ялиндя горуйажагсан ора-бура, булайыб мундарлайажагсан юзцнц. О баьы, о мящляни кечиряжям биринин адына, индидян эятирдиб отурдажам орда. Беля елямясям, сян юлцнцн эюзцня беля торпаг атмасан, ийняйнян дешиляси бябяклярин йумулмайажаг. Нечя илдир щяр шейимиз сянинки олур, щеч ня уммуруг, демирик нядир, щеч аьлымыза да эятирмирик ки, о гядярдян бу гядяримиз оларды. Ата оьула бир баь гыйды, оьул атайа бир салхым да гыймады?! Беля чыхыр да!.. Юз баьымыза, юз евимизя сянин йерини-йурдуну бу гядяр дар елядик?! Ай намярд оьлу намярд, эюрцрсян эетщаэетдяйям, биржя ил дюз дя! Далыма шялляниб юзцмля эора апаражам ки, дирийкян вуруб шялямдян салмаг истяйирсян?! Бунун фяндиня бах. Ниййятин башыны йесин. Щяр шейи эюрярсян, биржя ону эюрмязсян...

Мязякар эялмяйинжя онлары Салещ дя бурахмады, анжаг бу гядяр гонаьын эюзлянмядян йад гапысына тюкцлцшмяйи сюз кясян олду.

Жямо машына минмямишдян дя цряйиндя кинли-кинли дейирди: «Юлдцряжям хорузу!..»

Йола дцшяндян сонра ися щямин сюзц тез-тез тякрар едирди: «Юлдцряжям, юлдцряжям хорузу!» Анжаг щямишя дя эюзцнцн габаьына Сящлик эялирди хоруз донунда.

 

* * *

Гямяр гапы-бажайа эюрцм-бахымы о бири гоншуйа тапшырмышды. Демишди, гой Сящлик бундан габына бир шей гойсун, билсин ки, аллащын зиря-зибиля гатылыб чюлля тулланмалысыны да онлара вермяйяжякляр, онларла бунларынкы гуртарыб даща.

Эялиб эюрдцляр бу гоншу ажлыгда-гящятликдя ялдян дцшяндя дя йердян эютцрцляси, юпцлцб эюзцн цстцня гойуласы адамдыр. Мейвялярин дибиня тюкцляниня дя дяймяйибляр, щамысы дцшдцйц йердяжя цзцсуйнан еляжя галыб, тойуг-жцжяляр, чолпа-фяряляр, щиндушкалар кюкялиб-йекялибляр, тохмаьа дюнцбляр, кефикюклцкдян дяня-дцня дя хор бахырлар, долу дянликлярини дишляйя-дишляйя эязинирляр, димдикляшир, щоппанышыб ойнашырлар.

Гоншу киши юзцня юз евиндян бир гатланма чарпайы эятириб гойуб аьажын алтына, цстцндя дя гараулчу йатаьы кими бир дяст йцнэцл йатыб-дуражаг, ону да бцрмяляйиб, чарпайынын башына гойуб. Чарпайынын алтында ися балажа бир жцрдяк, жцрдяйин аьзына баша шцлля папаг кими гойулмуш аьлы-гырмызылы, ала-шцшя долча.

Чолпалар да хорузлашыблар,  онлар да кишилик елямяйя башлайыблар, дейясян, Сящлийин хорузу бу тяряфляря кечмир ки, бунлар беля байланыблар. Эюрясян, щардады о хоруз? Бялкя йийяси сатыб, йа да бир хоруза эюря итиряжяйи хейирин гядярини тязядян баша дцшцб, ону кясиб?

Жямо кишидян сорушмады буну, демяди хоруз нийя эюрцнмцр, юзцнц онда гоймады кини дуйулмасын, нифряти щисс олунса, дцшцнцрдц, Сящлийин тайы олар, юзцнц чох ендириб бярабярляшяр, бу тайлыг-бярабярлик ися ону Сящлик кими эюстяряр.

Гоншу Мцгтядир киши дя анлайырды ки, бу яр-арвадын эюзц ня ахтарыр, цряйи ня дейир.

– Мяллим, – деди, – сейряк эялир. Эяляндя лязэинка ойнадырам.

Гонагларын щеч бири билмяди ки, Мцгтядир киши нядян данышыр. Онун ня  данышдыьы тякжя бу яр-арвада мялум иди. Онлар да щейрятляндиляр ки, нежя ня тящяр? Йяни о бойда кишиляри говуб ейвана, евя долдуран хорузу бу арыг Мцгтядир тякбашына дидярэин салыб? Йяни она лязэинка ойнатмаг олар?! Бу биж ляззят алыб ону ойнатмаьыннан. Нежя ойнадыб ки, сяси чыхмайыб, сящлийин эюзцня, гулаьына чатмайыб о ойун? Жямонун габаьында дилини дя, йелини дя сахлайасы, гоншулуьа, йахынлыьа эюря «итля ушаьын арасындан» чыхмайасы адам щирс-щиккясини бу щядлярдян, сярщядлярдян ашырдыса, йедди бу йана йад Мцгтядиря щюрмят гойду, сюзцнц йеди, биабырчы бир мярякя ачмады бурда?! Сящлийи таныйан онун бу басылмаьыны ешится даша дюнярди, йа да эцман етмязди ки, Сящлик саьдыр. Дейярди, йягин, киши юлцб, йохса ким щансы аьызла онун хорузуну гарачы айысы йериня гойа биляр?!

Мцгтядир эюрдц гонаглар ики ачылан столу баш-баша йыьышдырыб цстцнц щяр йемяк-ичмякля долдурмагда, алманы, армуду харта-харт эямиртляйиб йемякдя, тойун ара адамлары кими гонаглар эяляняжян тоггаларынын алтыны бу тялясик эет-эялдя бяркитмядядирляр, Жямо иля Гямяри ися йалныз бир шей марагландырыр: бу азадлыг нежя бяргярар олуб? Хоруз тящлцкяси, хоруз зцлмц онларын гапысындан нежя чякилиб? Ляйяня беш-алты овуж дян тюкдц. Апарыб Сящликля Жямонун ара чяпяринин дибиня гойду. Баьын айаьына эедиб ятяйи иля еркяклямиш эижирткан йолутдурду, эятириб узун ял аьажынын башына сарыды. Аьажы чяпяря сюйкяйиб дяни овужлады, тойуг-жцжяляри дцдцляди. Тойуг-жцжяляр уча-уча, гача-гача ора ахышдылар, тоз-торпаьы, хязял-мязяли эюйя галдырдылар, ганадларындан гопан аь, сары, гырмызы тцкляр щавада йеллянди, сярхош-сярхош эижяллянди. Лакин щяряси дяня бир-ики димдик чалыб башладылар мазаглашмаьа, фяряляр варды ки, чолпалары габаьына гатыб говурду, гыггылдайа-гыггылдайа еля бил дейирди ки, сян щяля ушагсан, эет аьзынын гатыьыны сил, кишилянмяйиня чох вар. Чолпалар варды ки, синяси гылынжланмыш гожа тойуглары йасдырырды, сонра да щеч бир иш эюрмяйиб кяклик фярялярин биринин далынжа дцшцрдц, гожа тойуг ися юз ейбиндян утаныб хяжалятляня-хяжалятляня эязинирди. Щиндушкаларын еркяйи фырт-тырт ата-ата юз ичини тямизляйирмиш кими бойнуну узадыб йыьыр, гырт-гыртыны гатар-гатар гырыглайыб дюшцня тюкцрдц.

Мцгтядир ися дяни аз-аз атыб тойуг-жцжяляри бир йеря йыьа-йыьа дцдцляйирди.

Сящлийин гырмызы хорузу эяляндя щямишя о тяряфдян кяшфиййат апарырды, будагдан будаьа галхыб хейли дурурду, бойланырды, сяс еляйирди ки, ей, орда ким вар?» Бахыб эюрцрдц ки, бу тай горхусузду, сонра атланырды. Инди щеч билинмяди щардан галхды, щардан кечди, чяпярин бу тайыны гырмызы йайлыг кими учуб дцшдц. Дцшмяйи иля Мцгтядирин башына-цзцня ганадланмаьы бир олду.

Жямо да Гямяр дя дедиляр, вай, кишинин эюзцнц кор еляйяжяк, о димдийин габаьында даш да дайанмаз, дешиляр, тяндир коьасына охшайыр, инсанын цз-эюзц дя яппяк кими йумушаг, щардан чалса – гопардажаг, даьыдажаг. Ня важиб иди сящярин эюзц ачылар-ачылмаз бу ойун?! Нийя гызышдырдыг Мцгтядири ки, о да юзцнц цздян-эюздян олмаглыьа чахды?!.

Мцгтядир дя хоруз кими бир шеймиш, аьажы жялд гапды, йеря йатыб хорузу башынын цстцндян дала ашырды, дюнцб эижиртканы Сящлийин гочусунун кяллясиня вурду. Хоруз бир дя, щоппанды, эижирткан пипийини, саггалыны йеня далады. Хоруз йатыб башыны йеря гойду. Мцгтядир аьажы фырлайыб эижирткан топасына ону далам-далам еляйя-еляйя дейирди ки, я нолду, кишилийин буражанмыш, ди дур эюрцм, бижлик елямя, эцлдцрмя жамааты юзцня бизи дя биабыр еляйирсян, юзцнц дя. Эюрцрсян тязя гонагларымыз эялиб, айыбдыр, галх!

Мцгтядир чякилиб бяри эяляндян сонра Сящлийин хорузу галхды, эюйя димдик атды, йан-йюрясиня димдик чалды, щяля дя еля билирди онун башына щяр ня бяла эялибся щавадан эялиб, чцнки говмаг, гачырмаг истяйяндя она щямишя даш атмышды, чюп-аьаж атмышды, онларын чоху да ону тутмамышды, тутаныны да ганадлары иля гайтармышды. Хоруз бу йумшаглыгда шейин «кялля-манголлуьуну щачан эюрмцшдц?..

Мцгтядир:

– Мян эетдим, – деди.

Жямо:

– Щара тялясирсян, – деди, – отур чюряк йейяк, сонра...

Мцгтядир баша дцшдц ки, киши хоруздан горхур, дейир, ажыланыб, жумар жанымыза, гой жящянням олсун бурдан, сонра эедярсян.

– Ики-цч сащат йатажаг йердя, бир сащат да дуруб пийан-пийан эязиняжяк, эюзцня ийня дя сохсан хябяри олмайажаг. Сонра да няляр еляйяжяк – камедийадыр, юзцнцз эюряжяксиниз. Юзцнц колун алтына веряндя Гямяр бажы башына бир габ исти су атса яла олар. Йох, йох, дяймясин, онажан ишими гуртарыб юзцм эялярям.

Мцгтядир данышды ки, кяндя тязя сядр эялиб, жянжял адамдыр.  Бир кишини бошда гоймайыб. Сийащы тутуб, щяряни бир ишя  йазыб. Бригадиря-зада етибар елямир, юзц йохлайыр. Бу да кишилярин гянимидир. Мяни баж суйуна йыьыб. Цряйимжядир, еля чятинлийи йохдур, эцндя ики дяфя суйу дцзцрям хярякляря, ики дяфя дя гулагларыны дяйиширям. Лещмядир. Йаьыш йаьыб сел  галдырмайыб ки, селлямя еляйяк, суйумуз щямишя болдур, сядрин дя хошуна лещмя эялир. Баьа да бу хейирди.

Жямонун да, Гямярин дя эюзц хорузда иди, онларынкы йемяк-ичмяк дейилди, гурдаланырдылар ки, гой гонаглар хоруз ящвалатынын пис тяряфлярини билмясинляр, бу, хоруз дейил, гоншудур, елдян еля эялибляр, елдян еля пис фикирля эетмясинляр. Щям дя онларда беля бир тясяввцр варды ки, Жямонун бир ил артыг йашамасы цчцн инсан цряйи лазым олса, щамы истяр синясини йарыб биринжи чыхартсын. Жямо истямирди онларын бу бакиря тясяввцрц корлашсын. Бу Жямойа ловьаланмаг цчцн эяряк дейилди, бурда ел ады, ел сюз-сющбяти варды. Жямойа щямишя еля эялмишди ки, тякжя онун адына дейиляси, данышыласы щяр ня олса, елин цстцня йазылыр, мараглы китаб кими ялдян яля, дилдян диля эязир, дийар-дийар охунур. Жямо мяктябдя-дярслярдя дя, мяжлис-мярякяляр дя щямишя демишди ки, щяр адам – бир елдир, юз елидир, елдя ня вар – онда эюрцлмялидир, еля-беляжя демишди, хырдаламышды, анжаг ушаглар да, бюйцкляр дя щисс етмишдиляр ки, дейилмямишляр даща чох дейилмялидир, щяр кяс юз цряйиндя о дейилмямишляри ахтармышды, бязян дярсдян, бязян дя мяжлис-мярякядян сонра бу мясяля ятрафында мцбащися елямишдиляр, жаваблар, нятижяляр мцхтялиф олса да абыр-исмят, ляйагят-шяряф мящвяриндян узаглашмаг, кянарлаша билмямишдиляр... Хоруз буйнузунун дибини, чянясинин алтыны гашыйан буьа кими пипийини, саггалыны аьажа сцртмяйя башламышды. Эижяллянирди, чох ичмиш сяфилляр кими бир йаныны аьажа сюйкяйир, лакин йеня дя сянтирляйирди. Эцн-аман вермядийи чолпалар дуруха-дуруха йахынлашыр, «гыгг-гыгг» еляйиб бойунларыны узада-узада, бир йанларыны гачаг гойа-гойа узагдан димдик атыр, сонра чякинмядян димдикляйирдиляр. Гырмызы хорузу бяла башындан нежя тутмушдуса, ятрафыны эюрмцр, димдиклядийини щисс етмирди. Аьаждан араланыб чяпяря сары эедяндя дя дцз дуруб, дцз йерийя билмяди, эащ бу, эащ да о йана йыхылан жаныны дараглайыб йеря дирядийи ганадлары цстцндя эцжля сахлайырды.

Дюшцня эялмяйя горхан чолпаларын беш-алтысы далдан онун гуйруьуну димдикляйяндя, бязиси эери дартанда хоруз нежя чыьырыб ганадларыны шаггылдатдыса узагдакы тойуг-жцжяляр дя юзлярини кол-косун алтына вердиляр, чолпаларын бязиси тор-топал олуб йеря йапышды, бязиси дя щям уча-уча, щям дя гача-гача эедиб аракясмяйя долушду. Сонра тойугларын арасына гаггылты дцшдц, еля бил илан, йа да кирпи эюрмцшдцляр, чаьырышыр, бир-бириня хябяр верирдиляр.

Жямо да, Гямяр дя беля щесаб етдиляр ки, хоруз айылыр, бу саат эяляжяк онларын цстцня, ня эяляжяк! Мцгтядир бу гядяр жинляндирмясяйди, йумшаг «киш»ля, гылыгла-задла башларындан биртящяр еляйярдиляр, амма иннян сонра бу, мцмкцн олмайажаг. Ня гядяр ки, айылмайыб, ямялли-башлы айазымайыб, су тюкмяк лазымдыр, гой эижиртканын ажысы, далаьы ону бир дя тутсун, бир дя аьлы башына гайыданажан йягин, Мцгтядир дя эяляр, сонра нейняйяр, юзц биляр.

Гямяр Жямонун цзцня бахды, эюрдц кишинин дя фикри белядир, дурду, жцрдяйи эютцрцб баьа кечди, йеришини-тярпянишини йавашытмадан хорузун йахынына эетди, жцрдякдяки суйун щамысыны онун башына яндярди. Су тюкцляндян сонра юзцнц эери ща вердися, башыны йердян галдыра билмяди, еля бил башыны кцпянин дар боьазына сохмушду, инди чякиб чыхармаьа эцжц чатмырды, ешялянирди.

Жямо цряйиндя «еля жанын чыхар», – деди, юзцнц гцввяли щисс етди, она еля эялди ки, бу эцж ону тярк етмяйибмиш, эянжлийин, жаванлыьын бир чаьларлыьыймыш, жанында бу эцня галыбмыш, Жямо иля онун юмцр достлуьу, юмцр йолдашлыьы щяля чох чякяжяк. Галхды, еля бил юзцнц сынайырды, юзцнц йохлайырды ки, доьруданмы белядир, о цз-бу цзя йериди дя, эюрдц эерчякдир, дцнйаны эюзцн гызьынлыьы иля, бахышын дялиганлылыьы иля айаглайасы щямин жавандыр, йахшылар гожалыг щалсыз-щейсизлийиндян гачыб узаглашмыр, эюдяк йоллар узанмыр, щцндцрляр баштутмаз, щасиляэялмяз думанлы бир хяйала дюнцб узаглара чякилмир, о юзц гярибя бир сещр, жазибя мяркязидир, истяся щяр шейи юз итаятиня чаьырыб эятиряр, щяр шейи – дцнйада жанлы-жансыз ня варса щамысыны гул тямсилчилийиня салар.

Бу тязя гцрур, бу йени гейрят, бу басылмаз щаким-амир гцдряти Жямону еля алмышды ки, щара йерийиб эетдийини билмирди. Кишили-арвадлы, ушаглы-кюрпяли гонагларын бир бяхтийар дцнйалыг сяси, чянэял-бычагларын, гашыгларын, стяканларын жинэилтиси онун гулагларына уста ашыьын шащ пярдя цстя кюкляйиб чалдыьы бир ойнаг саз щавасы кими чатырды.

Гямяр голундан тутду:

– Щара?

Жямо диксинди:

– Щай?..

– Дяймя. Эедир онсуз да...

Жямо бахды ки, эялиб хорузун ешяляндийи йеря чатыб, амма хоруз йохдур бурда. Бяс щаны бу? Щара эетди, ня тез эетди, нежя эедя билди? Ахы башы ки беля йанырды, эяряк бурда чох галайды!

Эюрдц ятрафында биржя тойуг-жцжя дя эязинмир, щярлянмир, еля бил щамысыны йел апарыб, сел сцпцрцб, амма Сящлийин хорузу гыггылдайа-гыггылдайа чяпярин дибиндя эяшт еляйир. Гуйруьу йеня щямишяки кими галхыб ганадларыны гына гойулмуш гылынж кими белиня бярк-бярк сыхыб, щярдян лянэяр тутмуш эями тяки бир  йаны цстя яйилиб Жямойа «хох!» эялир.

Жямонун бир-икижя дягигя бундан габагкы щцняри, тяпяри йох олду, о ажиз, о мцти дцнйа юз амансызлыьы иля онун гаршысында дайанды – бу хоруз кими, йа да Сящлик кими, фярги йох иди, хоруз Сящлик дя онун хорузу, бу кичиклярин икиси бир шякилдя, бир мяна тятбигиндя, бир мяряз-хасиййятдя бюйцк дцнйанын асан эюрцняни иди, йахында бахыланы иди.

Гямяр ону эери чякди:

– Гой жящянням олсун!.. Гой эюряк...

Гямяр ня дейяжякдися демяди, сюзцнц йарыда кясди, Жямойа еля эялди ки, Мцгтядирин гайытдыьыны эюрцб, севиниб, Мцгтядир бу саат бир иш-ямял башлайажаг. Башыны дала дюндярди, еля бу мягамда да Гямяр чыьырыб ону нежя чякдися киши дурдуьу йеря чиликляниб-гырагланыб тюкцлмяди, гопмуш диряк кими дцз йыхылды, башы щачанса алчагдакы гуру будаьы кясилмиш буйнуза дяйди, тир-тап сярилди, бу илми юлцб, билдирми, биржя дяфя ичини чякди. Гямяр гышгырмаг истяди, сяси чыхмады, еля бил ону боьурдулар, бирдян биржя дяфя «ай Мящмят!» деди.

Хоруз кечядян дцзялдиб нефтя батырылмыш, од вурулмуш новруз-чяршянбя топуна дюнмцшдц, еля бил щяря бир тяпик вурур, йеря дцшмямиш о бири чытманын ужунда галхыб эюйдя аловлана-аловлана гыжылдайырды.

Жямонун сярилисинин, Гямярин йыхылысынын цстцндя щоппаныб дцшя-дцшя онлары гузьун кими дидишдирирди.

Мящмяти эюряндя гагг-гаг гаггылдайыб она сары йаваш-йаваш йериди, бирдян нежя щоп эютцрцлдцся, дюшцнц, жайнагларыны габаьа вериб ганадларыны нежя ачдыса дейярдин, бу, хоруз дейил, йекя бир адаммыш, йаландан хоруз жилдиня эирибмиш, бу жилддя дя Мящмяти ахтарырмыш, бу саат ганлы дава башланажаг, икисиндян бири юляня кими вурушажаглар.

Жямо да, Гямяр дя цзц цстя йердя идиляр, о гыййанын, пырылтынын бирдян-биря кясилдийини щисс етсяляр дя, инанмадылар ки, о хоруз Мящмятдян беля, чох асанлыгла ял чякяр, учуб юз йийясинин чяпяр-чалысына эедяр.

Ушаглар лап йахынларында эцлцшяндя дя тярпянмядиляр. Ясибя: «йаман щяйасыз хоруздур а!..» – дейяндя, щям дя бу щейряти онларын башынын цстцндян ахыда-ахыда дикялдиляр. Ясибя Гямярин, Сядайя ися Жямонун голуна эирди. Бахдылар ки, Мящмят хорузун башыны бядяниндян айырыб, онун айаглары щяля дя чякишир, жайнагларыны цзцлмцш ганлы боьазына атыр, фышгыран, кор-кор ахан ганыны даьыдыр, дюшцнцн алтына дцшмцш башыны даща чох дюйцр, бязян юз башыны юз жайнагларынын  арасына алыб еля сыхыр, дейирсян, ону хяшил елямяйинжя жан вермяйяжяк.

Щям дя эюрдцляр ки, Сящлик, цчбармаг йава да чийниндя ара чяпяри басыб бяри кечди, йаваны жида кими тутуб Мящмятин цстцня жумду:

– Йавайа тахажам сяни, кюпяйоьлу! О – бир оьулду, кюпяйоьлу, оьлуму юлдцрдцн мяним?!.

Сящлийин арвад-ушаглары чяпяри йарыб чыьырыша-чыьырыша бяри эялирдиляр. Онун юзц ися йердя иди, еля бил бойуна боз ип тутулуб гябиргазана вермяк цчцн дцмдцз узадылмышды.
* * *

Мящмяти милис идарясиня апармышдылар, чцнки Сящлийин юзц дя, арвад-ушаглары да райкомун кабинетиня долушмуш, сяслярини башларына атмышдылар ки, шящярдя ишляйиб йашайан бир адамын кянддя мцлк сахламаьа ихтийары олмайа-олмайа дювлятин, халгын йарым щектар йерини тутуб, биз бцтцн ил он ики айда онун чяпяр-чалысынын, комасынын гараулчулуьуну еляйирик, гоймуруг бир чюпц тярпянсин, тярпядилсин, дейирик, чох да тапшырылмайыб эюз-гулаг олун, йахын гощун кимдир – йахын гоншу, гой цряйи биздян гараланмасын. Мейвясини йыьмышыг, шящяря, евляриня эюндярмишик, сахланасыны, галасыны йыьмышыг юз падвалымыза, ушаьымыз азарлайыб, цряйи алма истяйиб, вермямишик ки, юзэяниндир, щарам олар. Биз бу, бу да бу: йайдан йайа ки эялмир бир-ики айлыьа, эялиб эедянлярин машынларынын тозу басыр щяр шейимизи, хяфяняк тутмуш илхы кими юскцрцшцрцк, диррийимиз онларын тозундан зай олур, дярман цчцн десяляр биржя шей дя эютцрцляси, эятириляси олмур. Инанын аллаща ки, палаз-палтарымызы горхумуздан суйа да чякя билмирик, дейирик ня хейри, щамысы палчыг баьлайыр. Ялляриня ня эялир йейирляр, зир-зибили атырлар бизим тяряфдяки чяпярин дибиня, кяндин милчяйи ора йыьышыр, ща говуруг, ща гырырыг, ща дярман сяпирик – олмур, эюзцмцзя эирир, чайымыза, хюряйимизя тюкцлцр. Биз милйонерик бир йейимликдян ютрц эцндя беш-он дяфя хюряк биширяк, сцфря ачаг?! Буна щеч милйонерин дя эцжц чатмаз! Ахырда юзцмцз кцрцйцб, дашыйыб гыраьа апарырыг, йандырырыг. Йеня йыьылыр, йедийимиз-ичдийимиз йеня бурнумуздан эялир, анжаг артыг-яскик щеч ня демирик онлара. Дейирик, гоншудур, йа эяряк кючясян, йа эяряк йола эедясян. Щара кючяк, нежя кючяк?! Ев кибрит гутусудур бурдан ойнадыб орда йеря гойасан?! Ашына-ашына эялиб чыхдылар тяндир башына. Сящлик тохумлуг бир хоруз алмышды. Тохумлуг олмасын, лап кцняси олсун, йолуьу-йасары олсун. Тойуг-жцжянин пешяси гоншунун баьына, чяпяриня кечмякдир, бизимки дя кечиб. Кечиб, дейнян няйинизи йейиб? Аллащын хорузу жанаварды гойун-гузунузу даьыда, айыдыр малынызы баса, йа язрайылдыр жанынызы ала?! Гонаглы-гаралы тюкцлцшцбляр хорузун жанына, щярясинин дя ялиндя бир пайа! Бизим киши дя о йанда чяпяр дцзялдирмиш, эюрцр хорузу юлдцряжякляр, онлар тяряфя кечир ки, хорузу кцшкцрцб бу цзя адлатсын. Голунун бирини пайайнан, билмирям щяр няйнянся вуруб гырыблар. Биз Сящлийин чыьыртысына онда чатдыг ки, эюрдцк гонаьынын бири кишинин юз йавасыны ялиндян алыб гарнына сохмаг истяйир. Юзцмцзц чатдырмасайдыг, баьырсаьыны йеря тюкяжякди. Биз арвад хейлаьыны да саймырдылар, пис-пис сюйцрдцляр. Ятдян чяпяр чякиб кишини эятирдик, адлатдыг-евимизя йохса юлдцряжякдиляр. Жямонун бир дяли гонаьы вар,  еляди щамысыны, эюр ня гядяр адам саймазды, диван-дярядян горхмазды ки, сцрцб гапымыза да эялди. Гапыны далдан баьладыг, балтамыз чюлдя, кютцйцн цстцндя, одун йарылан йердя галмышды, ону эютцрцб эялди, вуруб гапынын ики кцлцнц салды, гапы бу саат да еляжя дурур. Жямонун арвады ял-айаьына дюшянмясяйди, жамаат йыьышмасайды, щамымызы балталайажагды.

Катиб дя зянэ вуруб милис ряисиня тапшырмышды ки, жидди тядбир эюрцлсцн, ишя обйектив бахылсын. Милис ряиси ися Сящлийи мящкямя тибб експертиня эюндярмишди, мящкямя щякими она аьыр хясарят вермишди.

Мящмят щябся алынмышды, истинтаг башланмышды. Мцстянтиг эялиб кянддя – щадися йериндя щамыны диндирмишди.

Мцстянтигин эет-эяли цч эцн дя чякмишди. Ахырда Жямону данышдырмышды, юз ифадясини юзцня йаздырмышды. Жямо диндирмя протоколунун ахырына да гол чякяндян, сящифяляри дястяляйиб-топлайыб онун гаршысына сцрцшдцряндян сонра сорушмушду:

– Дцнйада ян чох нифрят етдийиниз нядир?

Мцстянтиг о дягигя жаваб вермишди:

– Гануну позмаг!

– Бяс ряьбят бяслядийиниз?..

– Дцзлцк!

– Сюздя йа ямяли фяалиййятдя?

– Сюзлярля мадди сцбутларын бир-бирини тясдиг елямясиня инанмамаг олмаз!

– Йяни буну мцтляг щягигят кими гябул едирсиниз.

– Айры жцря дя ола билмяз!

– Бири диэяриня уйьунлашдырыланда да?..

– Билинир.

– Щяр ня гядяр охшадылса да?

– Бяли!

– Белядирся онда бу истинтаг сизя ня деди?

– Арашдырмалар щягигяти ашкар етмяк цчцндцр.

– Ешитдинизми?

Жаван мцстянтиг мянасы «буну аьлы чох шейи кясмяз ушаг да хябяр алмаз» олан тярздя эцлцмсцндц:

– Щябс гярары да еля бу демякдир дя, мцяллим?

Жямо бойнуну узадыб башыны мцстянтигя доьру чякиб апаран бир щейрятля:

– Щяля габагжадан, – деди, – шащидляри диндирмямишдян, – ялинин бирини тязя, эцл-чичяк бязякли финжан ойнадыб эюстярирмиш кими галдырыб фырылдатды, – щавадан? Щяр шей сизя габагжадан мялум идися... няфясини дярди, тцтяк чаланлар тяки додагларыны йумрулайыб узатды, – юзцнцзя нийя бу гядяр изафи язиййят верирдиниз?..

Мцстянтиг йеня о жцря эцлдц:

– Мящмят пийан иди.

– Мцлащизяйя ясасланмысыныз?

Мцстянтиг айаьа галхды ки, Жямо етиканы баша дцшсцн, бу щюрмят-ещтирам ону бурдан абырлы йола салмаг цчцндцр, байагдан бяри мцстянтиги нийя мцгяссир йериня гойуб диндирир, дуруб эетсин, иши-эцжц башындан ашыр, чяня-чяняйя вермяйя вахт щардадыр, наращат олмасын.

Жямо тярпянмяди.

– Габагжа мян эялиб чыьырыб-баьырсам, ону дама басардынызмы?

Жямо дуруб чыхмышды. Ряисин, прокурорун, райком катибинин дя йанына эетмишди. Онларын щяр бири, Жямонун юз дилиндян чыхан кими десяк ону, «чох гяшянэжя гаршыламышды»: щяр бири столун архасындан чыхыб онун бир ялини гапынын аьзында ики ялля сыхмышдылар, голуна эириб щюрмятли йердя отуртмушдулар, бу унудулмаз мцяллимя ещтирам яламяти олараг, юзляри дя онун цзбяцзцндя, щятта, ондан бир стул ашаьыда яйляшмишдиляр, мяхмяри чай эятиртмишдиляр. Стяканына мцряббя салмышдылар, жцрбяжцр конфетин щяр нювцндян биринин кюйняйини-донуну сойундуруб ращатулгума дюндярмишдиляр, ян бюйцйц ися бу иди ки, юзлярини щюкмлц щаким кими тутмамышдылар, дярсляриня мцнтязям давам едян, лакин щазырлыгсыз эялян тялябяйя чеврилмишдиляр, санки гылыгланмыш, сяждя вя пярястишля сессийа гиймятляри алмаг истямишдиляр. Жямо фикирляшмишди ки, кцл мяним аьлыма, бунлары гойуб эюр кимя аьыз ачмышам, бунларын «баш цстя»дян савайы юзэя жавабы олмайажаг, щятта мцстянтиги бура чаьырыб ону Жямонун габаьында «чюкцрдяжяк» цзр истядяжякляр. Нийя язялдян он ики имама йалварынжа бир аллащын дярэащына эялмийиб?» Лакин габагжа милис ряиси, ондан сонра прокурор, ахырда да биринжи катиб Жямонун хащиш-тямяннасыны ешидян кими дуруб юз столларынын архасына кечмишдиляр, кичикликдян, тялябяликдян чыхмышдылар, байаг чох йахында эюрцнянляр, инди биржя аддымлыг кянарлашмада, еля бил дцнйанын о башына чякилмишдиляр, мцхтялиф жаваблар версяляр дя мянасы бир олан сюзляр демишдиляр:

– Ганун – ганундур!..

– Юлдцрмяк истяйиб – аьыр жинайятдир!..

– Халг мящкямясиндя бахылажаг...

Жямо щамысына да ейни эюзля бахмышды, щамысыны ейни эюздя эюрмцшдц, она еля эялмишди ки вязифя столунун башы дяйишмяз бир гялибдир, жан-жцссясинин бюйцк-балажалыьындан асылы олмайараг щамы юзцнц о гялибя салыб сыьышдырыр. О гялибдян гялибляр чыхыр, щамысы да галиб. Жямо «инандыра билмямишик, инандырмаг лазымдыр!» демишди, цряйиндя юзцня демишди, ресторандан йемяк пулунун явязиня паспортуну эиров гойуб чыханлар тюкцлдцкжя дя яйилян гяддини чякя-чякя эетмишди, санмышды ки, кечмишин йа о бир нечя эцнц иряли эялиб, йа да Жямо юзц ютян щяфтяляря гайыдыб. О вахт Жямо мяктяб директору иди, маариф мцдири зянэ елямишди ки, щяр мяктябдян ютрц бир сейф алмышыг, белдян-диздян бярк хадим-хадимялярин варса, эятир, апарыб гойсунлар кабинетиня, документляри-зады йыьарсан ичиня, сярфяли шейдир – жящянням кцрясиня атсан ичиня исти кечмяз, ичиндяки йанмаз. Жямо да о вядя Жямо иди, саз эялди – синясини басан дейилди, деди ки, яши, ора ня гойаг, журналларымы, сиздян эялян беш-алты тялимат эюстяришлярими, кимин няйиня лазымдыр онлар, арпайа гатсан – ат йемяз, кяпяйя гатсан ит! Маариф мцдири дя чяняйир иди, дилдя-дирчяйдя эери галан сайылмырды, «данышмаг габагжылы» ады вермишдиляр она. Маарифйаны шурасы беш-алты саат чякирди, еля ки башлайырды, эюркямлилярин жан дяфтяриня йазылмалы каламларындан «аллащын йанына» нярдиван дцзялдирди, бир дя эюрцрдцн эедиб чыхмысан щара – бир яср, бир гяриня бундан сонракы дцнйайа сейф мясялясиндя дя щяля чох гыса елядийи телефон сющбяти азы йарымжа саат чякмишди. Цйцдцб тюкмцшдц ки, Жямо, башда биздян аьыллылар отурублар, чох-чох аьыллылар! Биз юз ятрафымызы йахшы эюря билмирик, анжаг онлар чох-чох габаглары эюрцрляр. Лазым олмаса онлар бу дямир-полад ясриндя сейфляри кцнжляриндя йатыртмазлар. Эюр дцнйанын алтыда бирини тутан яразимиздя ня гядяр мяктяб вар. Демяк, мяктябин щяр бири бюйцк мараг вя диггят мяркязиня чевриляжяк.

Жямо бу йердя эцлмяйини сахлайа билмямишди, маариф мцдирляри иля мяктяб директорларыны, – демишди, – щямин сейфлярдя сахлайажаглар, чцнки маарифдя онлардан ящямиййятли сяняд йохдур.

Хцлася, маариф мцдири дя эцлмцшдц, йяни Жямо эцлдцрмцшдц, сюзц йох, Жямонун эцлцшц. Жямо эцляндя мцдир дястяйи гулаьындан араламышды, юзц гаггылдайанда ися сяс тутан «чюмчянин» аьзына овжуну басмышды, ахырда демишди, тез тяшкил еля, эюрцляси ишляримиз чохдур. Сонунжулара жидди демишди, Жямо бу башда щисс етмишди ки, мцдир о башда стол архасындадыр, крахмаллы аь кюйняйи вар, гара галстук баьлайыб, гара пенжяк эейиниб, гялибдядир, анжаг ону шяр апарыр.

Жямо дястяйя цфцрмцшдц.

Мцдир о башдан ажыгланмышды:

– Ешидирям.

Жямо бу башдан хыхылдамышды:

– Данышмырам, цфцрцрям ки, тярин сойусун. Сян дя цфцр мян сяриняйим, йаман истидир.

– Плйажа эедякми?

– Эедяк, анжаг сейфляри дя апараг.

– Зарафаты бошла!

– Эерчяйимдир.

– Йахшы, саат нечядя?

Жямо йеня дя ону даламышды:

– Мян юлцм, дцзцнц де, сянин сейфин бизимкиндян бюйцкдцрмц?

– Щя, бир аз.

– Апараг, сейфсиз эетмяйин мянасы йохдур.

Маариф мцдири о башда щирслянмишди:

– Йахшы, адам ол!

Жямо бу башда кефя бахмышды:

– Щяля адам дейилям?

– Шитлийин тутуб, Жямо! – мцдир о башда дарыхмышды. – Гуртар сейф сющбятини! Сейфсиз!

– Онда бярабярляшярик. Плйажда ким биляжяк сян бюйцксян, мян балажа? Щям дя плйажымыз тязядир, кюлэялик-зад дцзялтмяйибляр, сейфляри апараг ора, эцн йандыранда сян йекя юз йекянин йекя кюлэясиня, мян балажа да юз балажамынкына...

Мцдир дястяйи йериня гоймушду. Тякликдя нечя дяфя демишди ки, бу мян юлцм, Жямо, етиканы эюзля, щяр ня эялди аьзына онун-бунун йанында голазламаьа башыма сяфещлийин тутанда балажа щим вер, эедяк йа сянин шен олмушуна, йа да мянимкиня, олаг ушаг, тялябя, ня гядяр кефинди щелляшяк, идаря эцляшмяк, чяняляшмяк йери дейил. Биржя сянсян бу бойда маарифдя мянимля тай-туш зарафаты еляйян. Гялям елядик сянинля бир охудуг, бир йатагханада олдуг?! Я, ай башы бош, инди биз о адам дейилик е, щярямиз бир кишийик, бир кабинет сяндя, бири мяндя, бир печат сянин сейфиндя, бири мянимкиндя, ийирми-отузун бюйцклцйцнц сян еляйирсян, беш-алты йцзцнкцнц дя мян. Эяряк билясян ким щардады, ким щардакындады вя ким дя о щарда нежя дайанмалыдыр, сянин ушаглыг аьлын башындан щяля дя эетмяйиб.

Жямо эюрмцшдц бу дяйирман щяля чох цйцдяжяк, ня дянликдян дяни гуртаражаг, ня унлугдан уну йыьылажаг, суйуну йеня дя зарафатла совмушду: бизим ушаглыьымыз бюйцклцйцмцздян мин дяфя, милйон дяфя йахшыды – демишди, – биздян киши чыхмаз, чцнки формамыз вар, мязмунумуз да йохдур, щярямиз бир бостан ойуьуйуг, гуружа гаралтымыз вар, сярчя-мярчяни алдатмаг цчцн. Ня етикабазлыьы салмысан?! Бир шей ки дцз эялди, дцз дя бурах эетсин, яймя етикада. Дядямин бир ешшяйи варды, йаман эизир иди; юзцнц сцрцйцб салырды палчыьа, лыкгалыьа, мян онун баш-гулаьыны чубуьун аьзына верирдим, дейирди, я, сян аллащ, дюймя аллащын щейваныны, ахшамдан дишиндян баьламышам мыха, башдан да аьырлыьымызы йыхмышыг белиня, аждыр нейнясин, онда аман йох, биздя дя иман. Дили йох дейя, ай мцсялман, ортам бошду, белим цзцлцр, гой биржя щовур гарныма бир шей гойум. Белялик дя онун сюзцдцр, данышыр, эяряк баша дцшясян дилини. Адамда инсаф олмаз щеч?!.

Мцдир башыны буламышды, йяни ки, а Жямо, мян дя данышанам, амма щамыйа дил чатдырырам, тякжя сяня йох, аллащдан бяла кясилмясин мяндян ютрц... Мяням дюзцрям, жанын щаггы, еляси кечя бу гырмызы столун башына, о бойда дилини салажаг гармаьа, «ля, лю» еляйяжяксян» данышмаг истядикжя чякяжяк, ич-жийярин аьзындан эяляжяк, щяр «ю...я» бир дана бюйцртцсцня дюняжяк, ня дилиндян-дедийиндян баш ачылажаг, ня азар-безарындан. Йеня дейирям, ушаглыг аьлын башындан чыхмайыб, дилин вар, фелин йохдур, фелсиз адам баш сахлайа билмяз дцнйада...

Жямо онда беш-алты хидмятчи-хадими, тясяррцфат мцдирини, голдан гцввяли, диздян-белдян бярк, анжаг «башдан йейян» (Жямо беляляриня «достум маариф мцдири кими» дейирди) цч мцяллими – юзцнц дя цстя эялмякля – он няфярлик бир дястя иля эетдиляр. Эюрдцляр дямир йолу ваьзалына битишик бинадакы маариф шюбясинин балажа щяйятиндя яллидян чох сейф вар, щамысы гарадыр, сарыдыр, анжаг тяк бири гырмызыдыр. Жямо кюмяк-щяйанчылара деди, гырмызыны эютцряк, гой бу бойда маариф шябякясиндя сейфимиз дя юзцмцз кими сечилян олсун, десинляр «гырмызысейфли мяктяб!», мяктяб ад-санымызла танынмаса, сейфимизля танынсын.

Кюмяк-щяйанчылары да Жямонун хасиййятини алмышдылар, эютцрмцшдцляр, о, щяр ня деся эцлцрдцляр...

Сейфин еля кцнжц олду цч-дюрдц бирдян йапышды, о тяряфдякиляр бяркиняндя бу тяряфдякиляр бошалдылар, бу йандакылар «йа аллащ, ща!..» дейяндя о йандакылар яллярини тязя чатдырдылар, Сейфин бир йарысы галхды, аз галды о цздякилярин цстцня ашсын. Ахырда Жямо онлары баша салды ки, «мян рас-два... взйали!» дейяндя щамыныз бирдян эиришин! Анжаг габагжа мяшгя башлайаг. Щазыр олун. Олдунузму?.. А бярякаллащ, бах беля!.. Рас... два...» дейян кими ялинизя йер еляйин. Щя, башладыг... Рас... два...» Маладес! Взйали!..

Галдырдылар. Бешжя аддым итяляшя-итяляшя апардылар Жямо эюрдц йох, аз галыб щамысынын дили чюля чыхсын, сейфин бир тяряфиня узунлар, бели бошлар дцшцб, чох сцрятля эюдялирляр, юзляринин дя башлары эюрцнмцр, белляри донгарлашыб галхыр, сахлайа билмяйяжякляр, щансынынса айаьынын, гылчасынын цстцня дцшяжяк, онун алтындан саламат чыхмаг олар?!

– Гойун йеря! Гойун, йеря!

Дцшцрдцляр. Бязиси гяддини дцзялдя билмирди, еля бил гуру чубуг иди, яйился сынажагды. Щамысы лящляширди.

Паланы белиндя, чатысы голунун цстцндя дайаныб онлара тамаша еляйян щамбал ширин-ширин гымышырды.

Жямо деди:

– Ясядулла, апара билярсян?

Щамбал чатылы голуну иряли еля ачыб узатды ки, еля бил гарышганын да щелляйяжяйи бир шей эюстярирди:

– Эядя, о нямяняди ки!..

Эюзляри горхмуш кюмякчи-щейчиляр имдадларына аллащ чатмыш кими севинишдиляр, щяряси бир тяряфдян диллянди:

– Йахына апаражагсан.

– Будур е, бу мяктябя.

– Ясядулла да бир Ясядуллады, апарар.

Ясядулла онларын гар-гуруну тез кясди:

– Билирсян нечялыхды?

Билдиляр ки, щаг сющбятидир, Жямонун цзцня бахдылар, йекя мяктябин йекя директорудур, о олан йердя ейб дейилдими мязяння цстцндя щяр аьыздан бир аваз чыхайды.

Анасы юлмясин Жямонун, о да йел алыб йеллянян, щяр цфцрмякля шишиб партлайан гарынлардан иди ки, ловьалана, гцрряляня, евиндя-жибиндя бир дойумлуьу, бир быь йаьлыьы олмайа-олмайа ажындан ичи гурулдайа-гурулдайа йаландан йаландан артыг йемин тох адам кими эяйиря?! О да йцкц кюмяк-щяйанчыларынын бойнуна йыхыб онлары инилдятмяйя башлады:

– Нечяликди?

– Бир ийирми бешлых!..

– Олар, анжаг эяряк бир аз эюзляйясян.

– Ня хатар?

– Эяряк бир йазаг маариф мцдириня, о да цстцня дяркянар гойа. Сонра эедяк баш мцщасибин йанына, о да банк чеки йаза, сонра да эедяк банка, алыб эятиряк.

Ясядулла эцня бахды:

– Шар вахтынажан дцзалармы?

– Хейр, цч эцн чякяр.

Ясядулла паланыны кцряйиндян сивириб йеря гойду, цстцндя отурду. Жибиндян тцтцн кисяси чыхартды, гязет чыхартды бир ешмя ешди, йандырыб ашаьы сцрцтдц, башыны палана гойуб, ешмя дя дамаьында тцстцляня-тцстцляня, эюзлярини йумду:

– Хейир вермяз!

Жямо: «Кимин жибиндя ня вар, чыхартсын, – дейяндя эюзлярини ачды, дирсяклянди. Щяр жибдян, щяр портманатдан чыхан гяпик-гурушу эюйдя щесаблады, эцлдц:

– Бир манат?

Кишилыьыныз буду, йа бялкям арватда гойуб эялибсиниз? – Дурду, ешмяни атды, паланы эютцрдц: – Галдырын белимя. Бириниз дя дцшсцн габаьыма!..

Щямин эцн Жямонун йаддашында аь парчанын цстцня йапышан гара саггыз кими галмышды. Ясядулла онда, сейф белиндя, биринжи мяртябянин пиллялярини асан галхды, икинжи мяртябянин атырмаларына айаг гойанда дирянди, йцкцн алтында йухары бахды. Бир дизинин нежя титрядийини, бир балдырынын нежя учундуьуну Жямо юз эюзляри иля эюрдц. Ясядулла кцряйини дивара верди, чийинляриндян апардыьы чатынын йерлярини дяйишди. Белдя чох дайанмады, овурдларыны долдуруб дивардан араланды, щавадан, эюйлярин айналардан эюрцняниндян эцж алыб жанына йыьырмыш тяки дярин няфяс алды, бир-биринин цстцня дцз эялиб дцз дцймялянмяйян, ону щямчя эюстярян додагларыны бярк-бярк сыхды, беш пилля галхды, алтынжыйа дартынанда эцжц чатмады. Жямойа еля эялди ки, о даь цстцня йерийиб ахажаг, бунунла да вяссялам! Дцнйада биржя сон няфяси, сон щарайы галажаг... Артырмаларын дюрдцнц-бешини бир еляйиб эери эютцрцлдц. Пилляканын дабанында да дурмады ки, о даь йериндян гопса буз салы кими сцрцшяжяк, цзбяцздяки гапыны да гапыб, гырыглайыб чюля чыхажаг. Пилляканын алтына эирди ки, бу гяфил юлцм башынын цстцндян ютсцн. Лакин арабаны йохуша дизлярини йеря гойуб чякян кял тювшяйи ешитди, кял фысылтысы ешитди, эюрдц Ясядулла щансы артырмайа айаг гойуб «щыщ!» еляйирся бцтцн пиллякан учунур.

Йухары йцйцрдц. Ясядулла кцряйини йеня дивара дайамышды, габагда ися икижя артырма галмышды, киши юзцнц йыхса сейф артырмабашына дцшярди, лакин о, беля истямирди, йыхылыб йыхмаг истямирди, истяйирди сонда, ахырда да сейф цстдян бахсын.

– Бунуму?

– Йох, йыхарсан мяни.

– Алтындан галдырым бир аз!

Ясядулла башыны тярпятди, санки щяр жавабы онун эцжцнцн бир гядярини жанындан алыб апарырды, о ися бу сон икижя артырманы галхмаг цчцн дюзцм-тяпяринин щарасындан йатыб эежикмиш гцввясини ойадырды.

Чатыны синясиня сары вар щюкмц иля чякди, дивардан гопуб йухары йюнялди, айаьынын бирини галдыранда аьырлыг дцшян тякжя балдырынын язалары гуйруьундан да, башындан да гармаьа кечмиш балыглар кими еля чырпыныб дартылды, еля эярилди ки. Жямо цряйиндя деди, даьылажаг гылчасы, сынажаг, чатлайажаг сцмцйц, буна инсан дюзмяз, инсан цряйи таблашмаз, эяряк дявя оласан, фил оласан.

– Щара?

Жямо дящлизин ортасыны эюстярди ки, кишинин зцлмцнц азалтсын, лакин о щейкирди:

– Щанкы ханяйя?.. Дцш габаьа!..

Жямо о эцнц хатырламышды. О эцнкц Жямону да Ясядулланы да эюрмцшдц, лакин узаг чох узаг онлара щеч вахт индики кими чох йахындан бахмамышды. Она инди еля эялмишди ки, сейф – щяйатдыр, гайьылардыр, пиллялярин щяряси юмрцн бир эцнц, артырмаларын жями бир юмцр йолу, язялжя асан галхырсан, эцжлц, тяпярли вахтына дцшцр, сонра щяр шей сяндян ютрц чятинляшир, юзцн дя юзцня бир йцк олуб юзцнц аьырлашдырырсан, демяк, юзцн дя бир йцк олурсан дцнйайа, замана, Дцнйа, заман сяни атмаг, тулламаг, йцнэцллятмяк истяйир, анжаг сян ондан гопмаг, айрылмаг истямирсян, Истяйя, истямямяйя ня бахыр ки, ким бахыр ки, щяр арзун бир кор ювлада дюнцб сяни ятякляйир, сяни йахалайыр, сяндян эюз истяйир, сяндян щяйат истяйир, бунларын щамысы сян юзцнсян, йеня дя биринжи пиллядян галхмаг, ужалтмаг, юмрцн зирвясиня тязядян чатмаг истяйирсян, бу, мцмкцнмц, щяйатын, юмрцн тякрар олунмаьы мцмкцнмц?! Нежя горхунждур. Гожалыг зирвяси, о йан-щечлик, йохлуг, юлцмя мящкумлуьун мцтляглийи, бу ан ениш, мцдщиш бир дяринлик, сянин юз йохушун, ян бюйцк гянимят – орада дайаныб артырма эцнляр, пилля илляря хяйалян енмякдир, йашамагдыр. Хатиря мялщямляр, Хатиря дярманлар аз да олса унутдурур гожайа щарада дайандыьыны...

Жямо бунлары фикирляшяндя Гарагабаг да, Мязякар да онун йанында отурмушдулар. Ясибянин дя, Сядайянин дя, онларын ушагларынын да эюзляри Жямонун цзцндя иди. Эюзляйирдиляр ня дейяжяк, ня мяслящят эюряжяк, район мяркязиндян ня хябярля эялиб. Жямо ися щяр ня яйирся ипяк кими яйирди, жящря жырылтысы, эириш выжылтысы ешитдирмишди. Билдирмирди кющня йуну, памбыьы яйирир, онлар да тез-тез гырылыр, жалаг тутмурлар.

– Ня дедиляр?

– Щеч ня!

– Щеч ня? – Гарагабаг бир аз да тутулду. Дурду, эязинди, бир дя гайылыб отурду: – Щамысы беля деди?

– Щя!.. Инандырмаг лазымдыр.

– Кими? – Гарагабаг юзц дя билди ки, бош сюз данышды, жащандан горхурмуш кими йеня дуруб узаглашды, анжаг йыхыландан сонра тамаша етмяйя  йахынлашанлар тяки доланыб эялди: – Йекяси дя, балажасы да «щеч ня» деди? Щамысы «щеч ня!» деди?!

Жямо башыны тярпятди, ики дяфя, щяряси бир «бяли», бири «ириляря» бири дя «хырдайа» аид иди.

Мязякар Гарагабаьа:

– Сян гарышма бу ишя, – деди, – мяним бойнума, ня олар-олар. Сянин дя иш эюрмяли вахтын чатажаг. Щялялик мейдан мянимдир.

Гарагабаг санки «олар-олар»ын щярясини бир гашынын цстцня атыб галдырды:

– «Ня олар-олар»а галдыса...

Мязякар мязясинин цстцндян ала-ала данышды, чцнки, юзц демишкян, баханда кишийя охшайырды, юзц дя чох аьыр тахталысына, гонагларын, щям дя «Йаныг Кярями» цстя охуйан гадынларын йанында арсыз-горсузлуьу Жямойа да щюрмятсизлик оларды, онларын гяминя-кядяриня эцлмяк кими дя чыхарды.

Шоферя тапшырды ки, машыны сцр Сящлик кишинин дцз гапысына. дцш машындан, гапыны бярк чырп, тезжя дя цзр истя, де, баьышлайын, бу андырын сяси, йягин, ясябляринизя тохунду, аллащын дямириди, дил ганмыр, сир ганмыр, нежя дцшдц шаггылдайыр.

Бундан сонра тянтяняли сурятдя: «сабащыныз хейир олсун!» Билирсян дя бунун тянтянялиси нежя олур?

Шофер ялляринин икисини дя синясиня гойуб башыны дизляриняжян ендирди. Мязякар разылашмады:

– Йох, жаным, тябииликдян чыхартдын тянтяняни. Башыны чох яймя. Башыны яй, гяддини йох. Билирсян нежя? Еля яй ки, еля бил бойну гылынжла чапылмыш гулсан, башы синясиня дцшцб. Йарат эюрцм. Шофер «йаратды».

Мязякар:

– Ящсян, – деди, – мин ящсян, бярякаллащ устадына? Билирсян дя бярякаллащ няйя дейирляр? Инжимя, сян ондан олсан, бюйцйц дя мяням, так што бурда инжимяли бир шей йохду. Сонра де, амма еля де, дейишиндя ону ала булуда галдырасан, беля адамлара бюйцклцк веряндя кини-зады азалыр, юмрцндя биринжи дяфя мярщямятли олур, онун бу биринжи сяхавятиня дя биз дцшмялийик. Де ки, «филанкяс сизин бешжя дягигя вахтынызы алмаг истяйир, хащиш едир ону гябул единиз». Бунлары дейяндя дя саь ялин сол синяндя, йяни цряйинин цстцндя олсун. Щя, ди дурма, башла эюряк.

Шофер эедяндян сонра да, Мязякардан башга, бу гядяр адамын бири тярпянмяди, кирпик чалмалары дири, бахышмалары олмасайды, дейярдин, даша дюнцбляр.

– Ай Гямяр ханым, – Мязякар эур-эур эурулдады, – ажындан гырылдыг ахы... Ай Ясибя бажы, горхма, дцзяляжяк, эялин аьзымыза бир гисмят чюряк алаг.

Гымылданма башланды, лакин йеня дя юлцвайлыгдан чыха билмядиляр. Мязякар юзц ачма столлары ачды, баш-баша гойду, стуллары сыра иля дцздц. Сцфряляри сярди. Сойумуш матор кими йцксяк сцрят эютцрмяйян арвадлар ора-бура айагларыны сцрцйя-сцрцйя эедиб эялдиляр. Мязякар онларын щамысыны йары йолда гаршылады, ялляриндя оланы алды. ресторан хидмятчиси усталыьы иля, сялигяси иля щяр шейин сцфрядя йерини билди, щансыны щара гойдуса, дедин, еля юзжя йери имиш, еля буралыг имиш, тярпятмяк олмаз, йерини дяйишмяк олмаз. Щям дя щяр иши даныша-даныша эюрцрдц, дейирди, мян йетмиш ики, ня артыг, яскик, дцз йетмиш ики йара алыб насистляря ясир дцшяндя бахдылар ки, дириляси юлц дейилям, истядиляр кяллямя бир эцлля чахсынлар, дилманжа дедим, мяндя мцщцм хябярляр вар. Сонра йаландан юзцмдян эетдим. Йетмиш ики йарам да билирсян нежя шей иди? Балдырымын бирини гялпя сындырмышды, айаьым сыныьа эюря йана сары бурхулмушду. Онда фикир вердим, эюрдцм айагларым печатны йетмиш икийя охшайыр... Мяня бир бахмаг бахдылар, онлар доьма балаларынын да дярдини о жцр чякмяздиляр. Эюрцрдцм дишимдян тутмаг истяйирляр, – ня сирр билирдим ки, дейям, билсям дя, юзцндян басмаг олмасын, демяздим, – юзцмц юзцндян эетмямяйя вурурдум. Гачмалыг оланажан онларын башына беляжя ойун ачдым. Мяндян архайын идиляр ки, еля онларын адамыйам, гачмарам, цстцмдя эюз-зад гоймамышдылар, чюля-ичяри чыхдыгжа йолуму-ризими ращламышдым. Эежянин бириндя «йа аллащ» дейиб ряфтям ки, ряфтям! Орда онлардан эютцрмцшям бу гуллугбазлыьы. Кюпяйушаьынын сцфря бязямяйиня щеч ня чатмаз, биржя ишляри писди ки, чюряйи аз гойурлар ортайа. Бир дяфя сорушдум, нийя беля, дедиляр, щамбал дейилик ки?! Сюзя фикир вер а!..

Шофер эялиб Мязякарын юйрятдийи кими, тянтяняли сурятдя билдирди ки, «йолларда йашыл ишыглар йаныр, трасс онларын гуллуьунда щазырдыр», щям дя дюшцня дюйцб юзцндян деди. Деди, Сящлик эюй атындан дцшмцрдц. Дедим, ай башы хараб, назирди, илишяр сяня, пис илишяр. Деди няйим вар илишя? Нейнямишям илишя? Йцз ил ахтарсалар ирялимдя, эеримдя бир шей тапмазлар. Дедим, я, язрайылнан чилинэаьаж ойнама, аллащ кими бир шейди, бахан кими эюряжяк щяйатйаны сащяндя артыглыг вар, юлчдцряжяк, цстцня гойажаглар дювлят яразисини юзбашына зябт едян. Нейняйяжяксян? Онларын тярслийи тутанда йаман тутур, щеч юзляриндян дя кечмирляр. Сюзля, щап-эопла астарыны чевирдим Сящлийин, еля «хох» эялдим ки, аз галды дейя, сян танры, айынын йадына даш салма.

Мязякар йцз грам конйак ичди. Гядящи дя нимчяйя вуруб ичди, шоферя деди, бу, анжаг вя анжаг сянин «мягсядйюнлц ардыжыл хидмятинин гялябясидир! Сянин саьлыьына! Вар ол! Сянин саьлыьына щяля чох ичяжям!..»

 

* * *

Щаванын кюлэяляниб сойумаьындан билдиляр ки, эюйц булуд тутуб. Эюйя бахан ким иди, щамынын эюзц йердян дары дянляйирди. Тойуг-жцжяляр башларына-пипикляриня дцшян зярряляри чырпа-чырпа аракясмяйя йыьышырдылар. Аьажын щяряси бир гыза, эялиня, гожасы гарыйа охшайырды, санки щюрцклярини ачыб даьытмыш, цзляриня, бойун-боьазларына сяпялямишдиляр, сачларыны йуйажагдылар. Навалчалар щяля йаьыш йаьмамышдан аьламаьа башламышды. Мязякарын «ГАЗ-21»и Сящлийин евинин габаьында аз дайанмышды, сонра да даьа, мешяйя сары диклямишди. Машынын далынжа чох бахмышдылар, фикирляшмишдиляр ки, Сящлийи барышыглыг яризяси йаздырмаьа разы салмышдыса, Мязякар ону нийя беля, ашаьы район мяркязиня сары апармырды, онларын даьлыг-баьлыг ки, бир ишляри йох иди?!

Йаьыш ириляйяндя дя галхмаг истямядиляр, еля бил онларын да щяряси бир аьаж иди, бурда батмыш, бурда бюйцмцшдцляр.

Жямо даь йолуна бахды. Булудлар, мешядя, Мязякарын эетдийи йолларда щана гурмушду, «ГАЗ-21» чятин дя йох, щяля гайыда билмязди, беля щавада айрана дюнян йоллар еля йцнэцл миник йолу дейилди.

– Дурун, – деди, – юзцнцзц ислатмайын. Щяр йан тутулуб, тез кясяня охшамыр.

Щамы ичяри йыьышды, ешикдя тякжя Гарагабаг галды, о да о йана эетмяк адына галды, ялбяття ора эетмяк бязян еля важиб олур ки, адам дюнцб яли йанана, ожаьа дцшяня дя баха билмир.

Ушагларын щяряси бир айнанын далында дурмушду. Ешикдян баханда гара, сары сачлы башлары тохмаг кими эюрцнцрдц, еля бил айнабяндя ич тяряфдян бу тохмаглары Ясибя иля Сядайя дцзя-дцзя эедиб щяряси бир башда, бир гырагда дайанмышды. Жямо иля Гяниря ися отагдакы пянжярядян ешийя бахырдылар. Бу пянжярялярдян баь эюрцнцрдц, Сящлийин чяпяри, Сящлийин тяряфи» эюрцнцрдц, Йаьыш йаман дюйцрдц аьажлары, аьажлар ися эцнащкарлар кими башларыны голларыны ашаьы салыб дайанмышдылар. Йаьыш бязян аьарырды, бязян гара гурьушун дамжылар ялянирди, бязян дя йашыллашырды.

Жямо «Сящлийин тяряфиня» «кечмишди», гайыда билмямишди, нечя дяфя истямишди «юзэя горуьу басмыш сцрцсцнц гайтарсын, амма эюрмцшдц щейванлар йаман отлайыр», гайтармамышды, демишди, гой дойсун. Щисс етмишди ки, щейваны юляня кими отлайанданды, дойумлуг-зад билян дейил, папаг атмаса, ипини чякмяся, «Сящлийин горуглу-гараулчулу тяряфиндя» чох галажаг. Нущун  горуьуду, Сцлейманын горуьуду, Мящяммядин горуьуду, онлардан да чох-чох габаьын горуьуду, кюк цстя битиб, кюк итмяйиб, кющня диб-дящня позулмайыб, о эцн бу эцня вериб, илляр илляря баьышлайыб, нежя варымышса, еляжя дя сахланылыб, еляжя дя галыб. Юзц чох кющнядир, анжаг чох жаван галыб, чох тязя галыб. Юлмяздир, итмяздир, силинмяздир, еля беляжя дя хам галажаг...

– О киши нийя орда дуруб?

– Ким?

– Назир.

– Щарда?

– Зоьалын алтында. Зоьал йаьыш сахлайанды?!

Зоьалын щяр будаьында нечя салхым кюз варды, еля бил Гарагабаг онун алтында гясдян дайанмышды ки, щамысы цст-башына тюкцлсцн. Чал сачлары гуйругланмышды, тяпясиня, алнына йапышмышды, эюз салхымларындан сцзцлян сулар цзц ашаьы ахырды, пенжяйинин ятякляриндян, щяр бармаьынын башындан эюз вермишди. Йаьышда щейкялляр беля йуйунурлар, дашлар беля чимирляр. Башындан буь галхырды, йох, дейясян, тцстц иди. Тцстц нийя, нийя тцстц олсун о?! Гарагабаг од гойулмуш кютцк идими йаьыш вурдугжа корун-корун тцстцляня?! Ахы тцстцдцр галхан? Адам идися о, нежя йанырды аьаж кими? Аьаж идися щачан битиб гурумушду, овруьунда ожаг галанмышды Жямо эюрмяйиб ону?!

Жямо пянжяряни ачды:

– Бяри эял!

Жямонун хябяри щардан олайды ки, Гарагабаг даьын дюшц иля енян «ГАЗ-21»я бахыр, машын сцршцр, йолдан чыхыр, дцзялир, далы ахыб йолда эюндялян, бязян дя фырланыб аьзыдикя дайаныр, донмуш дальайа бянзяр енишин-йохушун башында, ортасында, ятяйиндя аь гайыьа охшар машыны чох вядя гара ичи атлы гарышга дюшляйир, ора-бура итяляйир.

Жямо ону бир дя чаьырды:

– Мян дя эялим!

Беля деди ки, Гарагабаг тез гопсун ордан, дашлыгдан, щейкялликдян тез чыхсын, тамам су ичиндя иди, хястяляня билярди, юзцнцн сулуларыны чыхарыб Жямонун гуруларындан эейинмяли иди. Хястялянся, бу да бир пешманчылыг оларды – бири она эюря тутулду, щябсдядир, диэяри хястяляняр, хястяханайа дцшяр. Достлары щяряси бир йарпагдыр, щяряси бир жцря саралыб тюкцлся гуружа кютцк кими галар.

Гарагабаг яли иля данышды ки, дарыхма, бу саат... Жямо онун башынын цстцндяки зоьала тязядян бахды. Алчагдакы будагларыны кечян ил вуруб салмышды ки, эязяндя, алтындан кечяндя адамын башыны-сачыны тутуб йолушдурмасын. Бир эювдядя биляк кими ики будаг галмышды, онун да щярясиндя нечя бармаг, ял бармаглары тяки узунлу-эюдякли. Алчагдакы эюз салхымлары ири иди, ятли иди йухары галхдыгжа балажалашырды, жцрлашырды. Жямойа еля эялди ки, кюкдян узаглашдыгжа щяр шей беля олур. Инсан да! Бирдян: «Аллащ, амансан!» – деди, щям дя еля деди ки, Гямяр Гарагабаьы эюря– эюря еля билди йерин-баьын Жямо бахан щямин нюгтясиндя онун сечя билмядийи бир мцсибят баш вериб. Яринин голуна йапышды:

– Нолуб?

Жямо деди: «Щеч ня!», амма баьын айаьындакы, инишил дибдян кясдийи, мишарла эюдяк-эюдяк доьрайыб чардаьын алтына йыьдыьы жыр армуду хатырламышды. Она эюря кясди ки, башында кющняли-тязяли беш-алты гарьа йувасы варды, онун башына ахшам-сабащ ийирми-отуз гарьа йыьышырды. Щям нящс-нящс гарылдашырдылар, щям дя бала чыхарандан сонра оьру пишийя дюнцр, жцжяляри бир-бир дашыйыб апарырдылар. Гоншулара да зийан верирдиляр. Жямо онларын йувасыны нечя дяфя даьытдырмышды ки, кцссцнляр, кючсцнляр, лакин кцсмямишдиляр, еля бил онун ажыьына йуванын йекясини гурмушдулар, щятта еля тохумушдулар, дейирдин щясир папагдыр, чюлцня-ичиня вурдуглары йумру-йумру, гырма-гырма суваглары да семент кими бярк иди, тяпикдя, дабан алтында чятин язилирди.

Жыр армуд юзц битмишди. Жямо гыйыб кясмямишди ки, гой йекялсин эюряк ня эятирир. Илк мейвяси, жыр олса да, хошуна  эялмишди, чцнки Жямо онун дадына-тамына баханда чоху дибиня тюкцлмцшдц, отун, хязялин цстцндя гаралыб, лалыхыб хурмайа дюнмцшдц. Сонра илдян-иля о балажалар бир аз да балажалашдылар, аьаж йекялдикжя фындыг, кимижя хырдалашдылар, гаралса да язялки ляззяти вермяди. Инди Жямонун йадына жырын жырлашмаьы дцшмцшдц. Кяндин кечмиши, бу эцнц дцшмцшдц, фикирляшмишди ки, «бу эцн» дя дцнян олажаг, бир кюк цстдя будаг-будаг галхымлар, буьум-буьум узанмалар, бармаг-бармаг йумруланыб готурланмалар дцнйайа ня веряжяк...

«ГАЗ-21» аьнагдан чыхмыш жамыш кими зыь-зымрыь ичиндя «парт-парт» салыб щяйятдя дайанды. Шоферля Мязякар машындан да пис эцндя идиляр, башларына да палчыг булашмышды. Йеридикжя айаггабылары фырч-фырч фырчылдайырды.

Гяниря Жямонун палтарларындан дястяляйиб щамама апарды, щамамы йандырды.

Мязякар айнабяндин гоша айналарыны ачыб синялярини мящяжжяря сюйкяйиб боьазларыны иряли узатмыш ушаглара, онларын архасында дайанмыш бюйцкляря:

– Щяр шей яладыр, – деди. – Щялялик бясиниздир, галаны мян эяляндян сонрайа... Тогганын алтыны бяркитмяйинжя далыны данышмайажам ща... Боьазыныз ачылсын, юзцнцзц нязярдя тутун. Мяндян чох йейяжяксиниз. Бу дярман айры дярмандыр. – Артырмада, йаьмурлуьун алтында дурмуш, цст-башынын суйу сцзяляниб айагларынын йанында эюллянян Гарагабаьы эюстярди: – Буна да бир ала йорьан верин бцрцнсцн.

Бюйцклярин щамысы бир ялини аьзына апарды: ишя бах а, молла щалваны эюрцб гураны йадындан чыхаран кими онларын да башы Мязякара гарышыб, кишини унудублар.

Гарагабаьы отаьын бириня салдылар, Жямонун гят тязя «ала йорьаныны» вердиляр ки, гурулансын, эейинсин. Стулун башында отуртдулар, тез чай сцзцб габаьына гойдулар ки, гырхылмыш цзцнцн пучур-пучур олмуш домбалмалары чякилсин, щятта, Жямо мяслящят эюрдц ки, чайа бир чимдик бибяр гарышдырыб ичсин, бибяр сойугламанын биринжи дярманыдыр.

Еля бил той еви иди, ушаглар да щявяся дцшмцшдцляр, нимчяляри, чянэял-бычаглары бюйцклярин ялиндян йары йолда алыб, зорла алыб сцфряйя дашыйырдылар. Гямяр бозбаш газаныны тез-тез гарышдырырды, еля бил тялясян, вахты аз гонаглары эялмишди, истяйирди хюряк тез гызсын, онлары лянэитмясин. Ясибя иля Сядайя ися сящяр йуйуб, силиб вазлара йыьдыглары, цстцня дя тянзиф чякдикляри мейвяляри тязядян алырдылар, щяр мейвя онларын ялиндя, овжунда йени бир парылты иля алышыб йанырды.

Жямо юзцня дя, Гарагабаьа да конйак сцздц.

– Ичяк, – деди, – ичяк.

Гарагабаг щяр сюзцнц корун-корун йанан ожагда тез эюрцшцб тез дя бир алов дили кими чыхартды:

– Сян... ичмя...

– Йаман йцклянмишям. Атмасам олмаз!

Мязякар ичяри бу мягамда эириб Жямонун кцряклярини гужаглады:

– Гялябя мцнасибятиля салйут! – Отурду, конйак шцшясини боьазлайыб юзцня ички сцздц: – Йедди йайлым салам атяши!.. Ешг олсун халгымызын аьыл гящряманларына!

Щамы столун башына йыьышды. Бюйцкляр ушаглардан да чох истяйирдиляр ки, эюрсцнляр Мязякар бу «гящряманлыьы» нежя газаныб, она эюря дя стул эятирмяйя эетмир, онлары отуражаглардан итяляйиб салырдылар.

Мязякар шоферя деди:

– Эет ленти эятир гур.

Шофер ленти, магнитафону сазлайан кими данышды ки, машындан дцшмядик, далда назир кими яйляшмишдим, аьайи Сящлийи йаныма чаьырдым, эялмяк истямяди, эюрдцм фикриндян кечир мяни евиня, ичяри дявят етсин, йаландан, юзцнц ядябли, ганажаглы эюстярмяк хатириня. Мян дя цряйимдя дедим, ганажаьын дядян евиндя галсын, боьазыны бяри узат, кяндирими салым бойнуна ондан сонра ня жцр олурсан ол... Башыны гапыдан ичяри салан кими гулаьына пачылдадым. Дедим, яла иш эюрмцсян, аллащлыг елямисян, аллащ да бизя бу йахшылыьы еляйя билмязди сян елядин. Ачыб аьартмаг олмурду... Жанымызы йаман гуртармысан. Жямо щеч билирсян сяндян нежя разыды?! Отур эедяк, булаьа, бу, ев сющбяти дейил, орда сюйлярям щамысыны. Эетдик. Шофери йолладым кабабханайа, заказ версин, сцфряни тяшкил елясин. Тапшырдым онлара десин ки, назир эялиб. Аьайи Сящлийя дедим, бура бир аз еништящярди, дямиря-дцмцря ня етибар, дур кечяк габаьа, айаьым педалда олсун. Беля елядим ки, сясимизи йахшы эютцрсцн лент. Щя, бурда наьылчы наьылыны башлады сазнан-сюзнян, алды эюряк ня деди. Биз дейяк, сизин дя кефиниз чаь олсун.

Йоьун, эур-эур сяс Мязякарынкы иди. Сящлийин сяси ися назик чыхырды, щям дя жыь-жыь жыьылдайырды.

Йоьун сяс дюшяйирди:

– Адя, щеч сян билирсян нейнямисян? О Мящмят адам дейил, ган ичянди. Адам юлдц йа сярчя – ондан ютрц бирди. Эцнц тцрмялярдя кечиб. Щамысында да адам юлдцрмяк цстцндя. Бир бяладыр кечиб боьазымыза, ня хятриня дейя билирик, ня бойнумуздан ачыб тулламаьа эцжцмцз чатыр. Цзцня бир дяфя пис бахсаг – мейитимиз йердя галарды. Щеч йердя ишлямир. аваранын биридир, дейир всесойузны лотулар щавайыдан йемялидир. Гумарбазды. Ня Жямода, ня о назирдя, ня мяндя пул гоймайыб. Эялир ки, вер, таваным вар. Щцняринди вермя! Кимди жанындан кечян! Щамымыз хирттяйяжян боржа эирмишик. Чятини илишдирмяк, гармаьа кечиртмяк иди, аллащ мурадыны версин. чалышмагнан дейил, эяряк кишинин иши о эюйдякиннян дцзяля, дцзялди дя. Инди цстцня гойдуражайыг – беш ил веряси олсалар о гядяр дя бизим хатиримизя эяляжякляр цстцня, эедяжяк он ил чала-чала, он иля дя йа хан юляр, йа ешшяк. Амма, сян мяним жаным, бу барядя щеч кимя бир сюз демя, цздя цзэюря миннят еляйяжяйик сяня, тутма хащишимизи миннятимизи.

Йоьун сяс сусду, башга сясляр ешидилди.

Мязякар деди:

– Полевой стяканларын сясидир. Конйакын пробкасыны дишимля чыхардарам, бу саат парт еляйяжяк.

Еляди.

Йоьун сяс: – Адама йцз грам атаг.

Назик, жыьылтылы сяс: – Ичяни дейилям.

Йоьун сяс: – Щеч ичмямисян?

Назик сяс: – Щеч!

Йоьун сяс: – Щяря бир жцря данышыр, дцзц нежя олуб?

Назик сяс: – Дцзц белядир ки, хорузумун башыны цзмяйи мяня йаман йер еляди. Йаваны эютцрцб чяпярдян ашдым, аьлым башымдан чыхмышды, йаваны гарнына сохажагдым. Щеч билмядим йаваны ялимдян нежя алды, голумун бирини нежя гатлатды, бир дя ону эюрдцм йердяйям, йахамдан тутуб башымы йеря дюшяйир. Аллащ мяни онда истяди ки, аьлы эятирмяди, башымы аьажа биржя дяфя вурса – эетмишдим.

Йоьун сяс: – Точну беля олуб?

Назик сяс: – Щя!

Йоьун сяс: Йаман сящв елямисян – бир хоруздан ютрц адам юлцм-галыма чыхар щеч?!

Назик сяс: – Аллащ шейтана лянят елясин, олду дя!

Йоьун сяс: – Йахшы елямисян!

Назик сяс: – О хорузу йаман чох истяйирдим.

Йоьун сяс: – Бу эцн айын нечясидир? Эежямиз-эцндцзцмцз йохдур ишлямякдян, тарихи дя йадымызда дцз сахлайа билмирик.

Назик сяс: Ийирмиси.

Йоьун сяс: Ийунун ийирмиси?

Назик сяс: Ийулун.

Йоьун сяс: Ахыры «л»нян, «н»нян гуртарыр?

Назик сяс: «л»йнан.

Йоьун сяс: Мин доггуз йцз...

Назик сяс: Йетмишинжи ил...

Магнитофондан шаггылты эялди.

Мязякар деди:

– Шофер гапыны ачды, башлайажаг.

Ити бир данышыг отаглары, айнабянди долдурду:

– Бунун башы компасириват елянясцдц. Ня гядяр талкават елядцм, дурмады. Йатыр. Деэир пяс йемяэя щеч ня йохумдур. Дедим, аря, пяс онда нюш уйурсан, сянинчин эятиряжякляр ки, бяэям башывы атмысан белянчик? Деди, узун елямя, чых! Дедим, адя йекя оьлансан, бир тикя бойун вар, ганажахлы даныш данышанда, мян дя бир жяйилям юзцмчцн, йортарам гямяни, аьзыву биржя кяря ачыб йумарсян гуш баласы кими...

Мязякар ишаря верди ки, сюндцр магнитофону, шофер дцймяни басды, лакин бармаьыны чякмяди:

– Галсун йа апарым гойум йериня?

Мязякар:

– Эял отур, – деди, сонра цзцнц Гарагабаьа тутду: Козурду? Козурду! Вуражагсан Сящлийин картынын щамысыны бу биржя тузла! Щамысыны вуражагсан! Сян бизи эюзлямя, тез йе, тез эет эял. Мящмяти дя эятиряжяксян.

Ясибя галханда Гарагабаг ялини узадыб эютцрмяк истядийи тикядян чякди, анжаг удгунду, еля удгунду ки, боьазы кювшяк чалан жамыш боьазы кими гурулдады.

Щамы эцлдц, лакин щамыдан габаг да, сонра да юзц эцлдц.

 

Щюрмятли охужу!

 

Мярщум йазычымыз Исмайыл Гарайевин вяфатындан сонра ишыг цзц эюрмцш «Сходка» китабы охужулар тяряфиндян марагла гаршыланмышдыр.

Дцнйасыны дяйишяндян сонра мялум олмушдур ки, саьлыьында ишыг цзц эюрмямиш нечя-нечя ясярляри галмышдыр. Няшриййатымыз силсиля шяклиндя йазычынын ясярляринин няшриня башламышдыр.

Щямин силсиля ясярляри Сиз охужулара тягдим едирик:

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцражият едя билярсиниз:

Тел.: 98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

Hosted by uCoz