Исмайыл Гарайев

БУ ЭЦЛЛЯР ЯТИРЛИМИ?

Микророман

 

Аз2

Г21

 

Тяртиб едяни вя нашири

Гошгар Иsmayылоьлу

         Гарайев  Исмайыл.

Г21   БУ ЭЦЛЛЯР ЯТИРЛИМИ? (Микророман). Бакы, "ЧИНАР-ЧАП"  мцяссисяси,  2003.

 

Г  4702060200                                               

           122                  

                           © "ЧИНАР-ЧАП", 2003

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

 

Башланды – 1.02.82

Гуртарды – 18.02.82 Биня – 2

 

– ... Тявяллцдцн?

– 1920-ъи ил, апрелин 28-дя.

Мцстянтиг гялямини сахлады, башыны галдырды, исти-исти эцлцмсяди:

– Яламятдар тарихдир бу! – Галын гашларыны дартды: – Билирсян нийя?

Сябзяли кирпиклярини ендирди.

Мцстянтиг сорьуларына кечди:

– Тящсилин?

– Университети битирмишям, 1941-ъи илдя.

Мцстянтигин цзцндя сойуг тябяссцм эязди:

– Бу да тарихи эцндцр. Сянинкиляр унудулмаз сяняляря дцшцр. Тарихдя охумусан?

– Хейр, филфакда.

– Тарихи битирмиш олсан, о гядяр чятинлик чякмяздин сян.

Сябзяли билмяди мцстянтиг она эцлцр, йохса гандыьы белядир. Цзцнцн ифадяляри бунларын щеч бирини демяди, эюзляри данышырды, лакин онлар да гонагларын алтындан-арасындан аь каьызы пис котан кими якян гялямин юз архасынъа ачдыьы шырыма дикилмишди.

– Комсомолчусан? – Башгасынын сящвини изащ еляйиб юзцнцн эцнащкар олмадыьыны эюстярмяйя чалышанлар тяки юзцнц чякди эери, синяликдян хейли араланды, санки юзцнцн дя икращ елядийи бир чиркинликдян узаглашырды, – узаг олдуьуну сцбут едирди. – Пешянин суалыдыр, ъаваб йазмалыйыг. Сян йашда адамдан ня комсомол – Гялямин уъуну «щя-йох» бошлуьуна гойду, ораны ири бир «Нет!»ля еля долдурду ки, онун юнцндя дя, архасында да бир нюгтялик-верэцллцк йер галмады. Бу «Нет!» орайа зорла-эцъля чалынмыш паз кими пярчим олду.

– О бирисиндя «Да»?

– Бяли.

– Стажын чох олар.

– 1941-ъи ил декабрын 5-дян – Мцстянтиг йеня щямин тябяссцмля бахыб няся демяк истяйирди ки, Сябзяли ондан габаьа дцшдц: – Бу да тарихи эцндцр.

– Ялбяття, ялбяття!

– Щям дя бу эцнц дейирям. Мартын 8-и дейилми инди?

Мцстянтиг тяяссцфля башыны йырьалады. Демяди щеч ня.

– Евлисян?

– Хейр.

– Щеч евлянмямисян?

– Хейр!

Мцстянтиг кюнцл ачмаг истяйян бир зарафат еляди, анъаг сюзцнц демямишдян габаг юзц эцлдц:

– Эюр ня гядяр гыз йандырмысан сян. Онларын щамысынын гарьышы бир вахтда – онларын бу эцнцндя тутуб сяни.

Сябзяли дя щямин тярздя ъаваб верди:

– Юзляриня зийанды.

Мцстянтигин эюз гапаглары бцзцлдц:

– Нийя?

– Щяр щалда онларын бир нечясини байрамлары мцнасибятиля тябрик едирям.

Мцстянтиг башыны бойнунун бир тяряфиня доьру яйди, чянясини дя гара галстуклу аь кюйняйинин цстцндян эейиндийи боз пенъяйинин щямин йан-йанчахдакы бойун-йахалыьына диряди:

– Йягин ки, падаркайнан.

– Бяли!

– Мясялян, – башыны дцзялдиб дцз сахлады, дцз бахды, – няйнян севиндирярдин онларын бир нечясини?

– Эцлля! Анъаг эцлля!

– Щамысына ейни эцллярдян баьышлардын? – Мцстянтиг биъ-биъ гымышды.

– Щярясиня бир гызылэцл! – Сябзяли бир яли иля цзцнц йелляди, мцстянтиг щисс етди ки, мятлябдян бундан артыг узаглашмаг олмаз, юз «эенералны курс»уна гайытмалыдыр.

– Бяс сян нийя евлянмямисян? Бялкя илк охун даша дяйиб?

Сябзялинин додаглары бу биръя анда гуруду, бир-бириня йапышды, бир тяряфи ачыланда о бири тяряфи битишикли галды:

– Бунун ня дяхли истинтага?

Мцстянтиг мцдрикляр тямкини, агилляр сойугганлыьы иля сакитъя динди:

– Вар, чохдур! Истинтагда щяр шейин, щяр...

Мцстянтиг ъошду, лакин дашщадашда юзцнц сахлады. Нийя? Ня цчцн? Бялкя диндирмянин сирлярини билдирмялийди ки, мцгяссир юзцнц тябииликдян чыхардар, биъляшяр, эярякли нюгтяляри дуйар, дцз-эерчяк бир гырагда галар, яйрилик чярян-пярянлик долашыьы гурар. Сюз йох ки, истинтаг – су дашыдыр, ъинайят – чал-чамур, боз-буланыг йаз дашгыны, бу дашдан сцзцлцб кечир, дурулуб кечир, лили, гуму, торпаьы аз оланда сцзцлмяйи, сафлашмаьы да асан олур о суйун.

Мцстянтиг сийиртмясиндян бир блокнот чякди, гойду о столун цстцня, цзлцйцнц, сонра да бир цзлц йаздыьы варагларын беш-алтысыны гулаглайыб эери ашырды:

– Атан – Мурадов Мурад Мяммядрза оьлу. Дцздцрмц? 1893-ъц илдя доьулуб. Ингилабдан яввял якинчи, сонра колхозчу, инди пенсионер, айда 28 манат алыр. Дцздцрмц?

Сябзяли:

– Бяли, – деди, гуръухду, стулу еля ъырылдатды ки, мцстянтиг эюзлярини блокнотун вараьындан айырмадан онун йеня дя ясябиляшдийини щисс етди:

– Бир аз сябирли ол, – деди, гялямли ялини галдырыб, гязялхан эюркями алды: – Сябр елясян щалва бишяр, ей гора сяндян, бяслясян атлас олар тут йарпаьындан.

– Анам Мащмудова Мялейкя Ибращим гызы, – дейя Сябзяли юзбашына ютдц ки, бу аъы баьырсаг кими узанан сорьу-суаллар тез гуртарсын. Адам унлуг бюъяйиня дюнцр бу диндирмялярдя – ща дырмашырсан, чыха билмирсян, эащ чатачатда, эащ да ял-ятякдя ун топасынын бир тяряфи ахыр, сяни дя апарыб эедир, цзц йохуша диклянмяйя тязядян башламалы олурсан. Бяркдя, сяртликдя йеримяйя ня вар, йумшаглыг гоймур йеришин артсын, сян иряли ъан атырсан, о ися сяни щей эери дартыр.

– 1897-ъи илдя дцнйайа эялиб, айы, эцнц мялум дейил, амма анасындан ешитдийиня эюря дя ара кючцндя, йа да даь кючцндя олуб анадан. Яввял евдар гадын, сонра колхозчу. Пенсийачыдыр. Бир ил минимум ямякэцнц нормасыны долдурмайыб, цмуми иъласын гярары иля гоншу кяндя сцрэцн едилиб. Бир ил галыб орда, атам да бурда. Биз дя эащ анамызын йанына гачыб орда галмышыг, эащ да юз евимиздя-атамызын дахмасында. Атам горхуб эетмяйиб анамын далынъа. Юз ъанындан горхмайыб, горхуб ки, ону да кючцрярляр, биз йийясиз галарыг. Бир илдян сонра гайытмаьына иъазя вердиляр анамын юз евиня. О вахт он бир ушагдыг биз. Бюйцйцмцзцн он ики йашы варды. Кичийимиз сцдямярди, анам ону юзцйля апармышды, орда гойуб эялди ону: аьаъын кюлэясиндя йатырдыб тахыл бичирмиш, эяляндя эюрцр ки, чаьа йохдур йериндя. Цч эцндян сонра мейити чайын тюкцлдцйц эюлцн цзцня чыхмышды.

Анам гайыдандан сонра илдян иля артан максимумлары да кечди, габагъыл олду, юзц иряли эетди, амма биз сейрялдик: илдя, ики илдян бир биримизи апарды яъял, тякъя мян галдым. Чюлцмцз, чюллцйцмцз йахшыйды, ичимиз, ичлийимиз пис. Эюрцнянликдя хошбяхт идик, эюрцнмязликдя бядбяхт: он бирин онуну итирмишди анамла атам. Щяряси онларын бир юлцмц иди, щяряси онлардан ютрц даь бойда бир даь иди, йцз иля, мин иля, милйон иля яримязди, итмязди, эетмязди бу даь. Инсан ня гядяр йашайыр ки!.. Юзцмцз юзцмцзя бахырдыг. Атамын анамын цзцнц онлар евдя галанда эюрцрдцк – гышда, йаьышда, чюлдя иш, ишлямяк олмайанда...

Бу ня ютцр юз-юзцня?! Кимдир ондан бунлары сорушан, бунлары кимя данышыр о?

Сябзяли мцстянтигин неъя бахдыьыны дуйду, о бахыш гаты думан ичиндя йанан бир ъцт эюзцн тящлцкяли ишартысы кими сахлады, дайандырды ону, дярк етдирди она заманы, мяканы, бу ики шяртин-шяраитин щядд-бюлцм, таныш-билиш щцдудуну.

– Анам дейир, бизим нясил-кюкдя ушаг чох олуб, ахыра бири, икиси галыб, щеч нядян дюйцл бу, ганымызданды, ъанымызданды. Йедди архадюнянимизин биринъиси о вядя, мин илми, чохму-азмы бундан ютмцшдя лоьмана ачыб дярдини, о да дейир, йяни лоьман улу бабамын нябзини тутуб, эюзцнцн аьына-гарасына бахыб, дейиб, кцллцйцнцздян-комбялийиниздянди, йад гызы эятирин оъаглыьыныза. Эятирибляр, йеня еля олуб. Бир дя эедибляр лоьманын цстцня ки, дейясян, аллащданды, бяндялик дейил, йазыны еля йазмайыб позасан ону. Дейиб, тюрямяляринизи – узунсачлыларынызы йада кючцрцн, йадлардан эялин эятирин, щямишя беля еляйин, йцз иля, ики йцз иля позулан нахыш дюйцл бу, чох узун чякяъяк. Еля дя еляйибляр, эюрцбляр йеня дя бир дян бир сцнбцл олур, йеня дя бир сцнбцлдян бир-ики дян галыр. Мян дя буна эюря евлянмяк истямядим. Анамын, атамын, галан гощумларымызын бала даьыны, бала йарасыны эюрмцшям мян, эюрмцшям мян дя эюрмяк истямядим.

Мцстянтиг еля бил лент йазысына гулаг асырды, щям дя  буну динлямяк ваъиб иди, санки бу ящямиййятиня эюря дя «хариъ» сапмамышды Сябзялинин сющбятини – бюйцк бир няслин-кючцн дяйишмяз талейини, бу хариъи факторларын дахили нцфузуну, сарсыдыъы тясирини, ирсян, няслян кечян бядбяхтлийя бу оьланын юз «фярди пассив» мцнасибятини... Бунда чыльынлыг олардымы? Ахы бу да мцбаризлийин бир яламятидир. Мягсядсиз-мярамсыз бир инсанда йашамаг, йашатмаг ещтирасы йохдурса гошунсуз, дюйцшчцсцз, сяркярдядир о, камалынын бюйцклцйц, аьлынын дяринлийи, ойнаглыьа аъы тяяссцфдян башга ня веря биляр она?! Тяяссцф ися кин дейил интигам щиссини артыра, нифрят дейил варлыьын ян узаг, пяракяндя мухтариййятлийини бир щяйяъан, щазырлыг хябярдарлыьы иля бирляшдиря, сяфярбяр едя, аъизликдир бу, имкан-игтидарсызлыьын тязащцрцдцр бу, эцъсцзлцйцн, щцнярсизлийин веъсиз тяслимидир бу. Бир щалда ки, белядир, о цсйанкарлыг бунда неъя йараныб? Йовшан алма эятирсин?! Сал гайа гамыш битирсин?! Гуйунун дибини туфан тутсун, суйуну дальаландырсын, чюля чыхардыб атсын?!

– Щяйятйаны сащяниз ики сот артыгдыр. Дювлятин торпаьыны зябт етмякдир бу!

– Артыглыг олмамалыдыр!

Мцстянтиг йеня дя башыны бир чийниня доьру яйди:

– Мян йалан дейирям?! Юлчмцшцк, мцтяхяссислярля юлчмцшцк, щесаблашмышыг, беля чыхыб.

– Язял дя мцтяхяссисляр бюлцб верибляр о йери атама. Щярдян кянд советинин сядри дя юлчцб. Щеч бири демяйиб бу сюзц.

– Дцз юлчмяйибляр онда йягин, йа да киши мяряни-бяряни бир-ики аддым о йана итяляйиб биринъи юлчцдян сонра – йери бюляндя Адям айаьыны эери узадыб дашы о тяряфя дыьырлайан кими...

– Биринъидян сонра чяпяр чякиб киши. Чяпяр чякяндян сонра чох юлчцбляр, демяйибляр артыглыьыны.

– Бялкя дейибляр атана сянин хябярин олмайыб?

– Бизим евдя щяр шей данышылыр, щеч няйи эизлятмямишик, сирримиз йохдур бизим, биздя гейбят гырылмайыб – бюйцклярим бюйцкляриндя, мян дя онларда эюрмямишям бу хасиййяти эютцрям. Атам палтар-палазын гыт вахтында шящяря эетмишди бизя яйин-башлыг алмаьа. Эялян кими эятирдиклярини тюкцрдц йеря, щесаба вурду гиймятлярини, о баш бу баш йол хярълярини дя кисясиндя галаны сайды, эюрдц лап кющня пулнан цч манат, оннан сонракыйнан отуз гяпик, индикийнян цч гяпик артыьы вар. Айырды ону о бири пуллардан, гойду бош ъибинин бириня, аъыды киши, чюряк йемямиш дурду, деди, апарым йийясиня верим буну, щарамды бу. Анам деди, гоншудурму щайлайыб чяпярин башында ялини узадыб овъуна гойасан, пийадалы-миникли бир эцнлцк йолду. Деди, арвад, ня гядяр бу мяндяди – щарам олар йейиб-ичдийим, синмяз ъаныма. Атам, йягин, эюрмцсцнцз, сарыйанызды, онда гапгара йанмышды, кишини кюмцря дюндярмишди о вахткы отуз манат, индики цч гяпик. Гайыданда анам севинди, пычылдады ки, «эцл кими ачылыб киши, башына дюнцм бунун, аллащ цряйинъя версин она...» О, ики сот торпаьын – йерин артыг олдуьуну билсяйди, испалкомлугдан-заддан щеч кими чаьырмазды, юлчцдян-бичидян башы чыханды, чяпяри бяри чякярди... Она да иш ачырсыныз?

Мцстянтиг дирсяклярини диндирмя протоколунун цстцня гоймушду, яллярини чянясинин алтына вермишди, эюзляри сцзцлцрдц, йуху идими ону тутан, йохса хяйала, дцшцнъяйя кючмцшдц? Сябзялинин сорьусу довшан кими диксиндирди ону:

– Мцтляг! – Ясняди. – Айры тящяри йохду. Щябся алмарыг, мцлки ъинайятдир, шяртилярин бирийнян гуртарар.

– Неъя?

– Йа ъяримя, йа иъбари. Кафисйентийнян эютцрсяк айры маддяйя дцшяр, аьыр олар ъязасы; йяни сизин кянддя памбыг якилир, о ики сотда бу гядяр памбыг беъярилярди, гырх илдя орта мящсулдарлыг щесабы иля бу гядяр мящсул алынарды, бунлар да биринъи, икинъи нюв кими сатыларды, дяйяри кечярди он мини. Он миндян йухары хцсуси кцлли мигдарда дювлят ямлакыны мянимсямяйя дцшцр. Ня он мин манат, йцз мини дя ютярди дювлятя дяйян зяряр: ян азы илдя ики йцз кило памбыг верярди о икиъя сот. Памбыьын щяр йцз килосундан цч йцз метро парча тохунур, метросу бир манатдан цч йцз манат. О йцз килодан ня гядяр йаь, сабун, малгара цчцн йем, йцнэцл сянайемиз цчцн кимйяви маддяляр... Щяля мян азыны эютцрцрям бунун, илдя дюрдъя мин – ики сотдан. Гырх илдя – бир йцз алтмыш мин. Бу гядяр мянимсямя – дювлятя гясддир, эяряк бунун о бири рянэлярини дя тапыб вурасан: капиталистляшмя мейли инкишафымыза мане олмаг, игтисади гцдрятимизи сарсытмаг... чох шей, чох шей...

Мцстянтиг блокнотун варагларыны чевириб сахлайа-сахлайа, гейдлярини эюздян кечиря-кечиря няся ахтармаьа башлады. Белядя бухагланырды, бухаьынын щяр гулаьынын дибиня сары бир гырыш ачырды, бу гырышлар тяръикирди, суланырды, тавандан асылмыш цчэюзлц гяндилин аь диварларда дуз гырмалары тяки ишылдатдыьы парылтылар бу ислаг гырышларда якс едирди, о тярпяндикъя, гымылдандыгъа ойнаглайырды, сюнянляри гядяр йананлары эюрцнцрдц.

– Сяни севян вар?

– Вар.

– Сян дя севирсян ону?

– Бяли.

– Хябяри вар бундан?

– Бяли, вар.

– Институту щачан битириб?

Сябзяли баша дцшдц ки, няйи сорушур, няйи билмяк истяйир. Мцстянтигя мящяббятля бахды: Щюрмятдир, чох бюйцк щюрмятдир. Щяссасдыр, ганаъаглыдыр.

– Отуз йашындадыр, мяндян он йаш ъавандыр. Мян илкийям, дейясян, сонунъусу да мян олаъам.

– Неъя олаъагсан, сян ки евлянмяйяъяксян.

– Щяля гяти гярара эялмямишям.

– Щачан эяляъяксян?

– Онунла ачыг сющбятдян сонра.

– Бурда мян нюгтя гойурам юз мцдахилямя, чцнки мяня айдындыр, баьышла, айдындыр йох, тяхмин едирям сянин она гябул елятдирмяк истядиклярин шяртлярин щамысыны. О шяртлярля йашайа билмяйяъяксиниз. О буховлары биринъи дяфя  сян юзцн гырыб даьытмаьа чалышаъагсан. Аьаъ оласан, юзц дя мейвясиз?!. Щачандан таныйырсан ону?

– Он илдир бир йерля ишляйирик. Анъаг о мяни мяндян чох габаг, мяни эюрмямишдян.

Мцстянтигин башы йеня чийниня доьру ахыб дайанды, башынын ахдыьы тяряфдяки гулаьынын дибиндян чянясинин кцндясиня сары дярин бир гырыш йаранды, эюзляри ани бир щейрятля долду, бябякляри бу донуг эюлцн цзцндя гыровлу гараэиля кими ишылдады.

Сябзяли:

– Билирям, – деди, – сорушаъагсыныз ки, неъя йяни «мяни эюрмямишдян»? Ялбяття, шаир, йазычы дейилям ясярляримля, ряссам дейилям таблоларымла, бястякар дейилям няьмяляримля таныйайды. Еля бир фяхри вязифям дя йохдур ки, чыхышларымла, нитгляримля севяйди мяни. Мцяллимям, ади бир мцяллим, орта мяктябин дил-ядябиййат мцяллими. Мяним кимиляри ня гядяр!.. Мяни гардашым таныдыб Ащястяйя, о, щяля орта мяктябдя охуйаркян.

Сябзяли данышды ки, икинъи курсдайдым, айда беш йцз манат ялачы тягацдц алырдым, щям дя мебел фабрикиня ахраник дцзялмишдим. Институтун йатагханасында она эюря галмадым ки, цчцмцз-дюрдцмцз бир отагда олурдуг. Йыр-йыьышда ийяширдиляр ушаглар, бунун цстцндя наразылыг олурду. Щазыр шейляр алыб йейирдиляр. Бу тялябя «кючярилийи», тялябя «мцвяггятилийи» ачмырды мяни. Хяръимиз чох чыхырды, амма доймурдуг, ялимиз аьзымыздан цзцлян кими аъырдыг. Мян гайдайа салырдым щяр шейи, ики эцн чякмирди. Сялигя-сящман анъаг горунмагла сахланар. Щяр кяс юз евинин ичини, юз аилясинин рущуну, психолоэийасыны, тябиятини эятирирди ора, бу мцхтялифлик бир гцтбдя бирляшмирди... Ичяри шящярдя кирайясиня бир отаг тапдым, ора йыьышдым. Тяклик юлцр охумагдан ютрц, анасыдыр биликлянмяйин, китабларын ширясини ары кими сормаьын, сцмцрмяйин. Бир эеъя, саат он икидя чыхдым евдян; чох охумушдум, щисс едирдим ки, тез йата билмяйяъям, башым аьрыйырды, бейним донмушду... Гала гапысындан кечяндя цст тяряфдяки гаранлыгдан бир оьлан ъумду цстцмя, ялиндя дя пар-пар йанан бир бычаг. О, тяк дейилди, ики досту-йолдашы да о гаранлыгда дайанмышды. Дурушларындан эюрцнцрдц ки, мян бир балаъа о йан-бу йан елясям, онлар да бычагларыны сийириб эяляъякляр. Цчц дя мяндян кичик иди, бойларына эюря дейирям. Юзляри дя еля ъансыз дяйдиляр ки, эюзляримя, еля билдим зенитдя дайанан эцняшин дцз тяпясиндян вуруб йеря йаппаладыьы узундразларын кюлэяляридир... Мян гятиййян горхмадым онлардан, чцнки мяшгя эедирдим; эцляшдян самбойа, самбодан каратейя кечмишдим. Онларын щярясини бир «юлцм зярбяси» иля йеря сяря билярдим, истясям щяр бирини беш-он дягигя эиъялляндирярдим, цчцнц дя сцрцйцб йахындакы милис шюбясиня апарардым.

– Ня истяйирсян? – сорушдум.

Учуна-учуна:

– Сойун, – деди, – сойун!

– Щамысыны?

Гаранлыгдакынын бири хянъяр бойда яйри бычаьыны низя кими тутуб мяня сары йериди:

– Щяри, щамысыны!

– Алтдакылары да?

– Яля, йорт эетсин, не опаздывай, сколко можно торговат?! – дейя цчцнъцсц дя цч-дюрд аддым иряли эялиб дайанды, бир ялини яйниня чох эен пенъяйинин голтуьунда ойнатды, эуйа онда тапанча варды, бярк айагда «щярифин» ъаныны бир эцлля иля ала билярди, она эюря дя аралыда дурмушду.

– Баш цстя, баш цстя! – дейиб гаранлыьа, тапанчалыйа тяряф йеридим. – Бурда эюрян олар, айыбдыр, иъазя верин орда чыхарым палтарларымы.

Йаландан учундум, титрядим, онларда беля тясяввцр йаранды ки, дызгаьын бирийям, бычаглары, тапанчалары олмаса да бир балаъа «хохх!» елясяляр йери йаладарлар мяня.

Бир «ласточка», бир «боковой»ла икисини вердим йеря. Цчцнъцсцнцн – габаьымы биринъи дяфя кясянин биляйиндян айаьымын чытмасы иля вурдум, бычаьы ялиндян чыхыб эюйдя аь бир гювс ъызды, «прамой»ла «гыгг» елятдирдим, бу да чох йавашындан иди, эиъяллянди, йыхылды. Тапанчалынын ъиблярини ахтардым, голтуьундакыны тапдым, ушаг ойунъаьы иди, лцлясиня., хязинясиня аь чай каьызы йапышдырылмышды.

Арабир эялиб эедян олурду йанымыздан, бизи эюрян кими цстя гойурдулар, щятта, бязиси еля ващимялянирди ки, юзцнц о тяряфдяки дивара вурурду. Бура шящярин ян еймяндириъи йери сайылырды, биринъиси она эюря ки, башга сямтлярдяки сойьунчулар да буранын адына данышылырды, икинъиси дя лап ахшамдан дцзцм-дцзцм лампалар сындырылырды, узаьын щарасындаса йанан биръяъийязин ишыьы да щис тутмуш чыраг кими юз цзцгаралыьынын архасында утана-утана кюзярирди.

«Прйамой» тез юзцня эялди, галдырыб гойдум айаг цстя сяйяляклянди, сахладым, сиркялядим. Ганы еля гачмышды ки, чянясинин кцндясиндяки хырдаъа гара халы аь читя-парчайа дцшмцш бир дамъы мцряккяб тяки тцнд бир эюркямля гаралырды.

– Ешидирсян мяни?

Башыны сиркяляди.

– Эюрцрсян мяни?

Эюзлярини эен-эен ачыб цзцмя бахды.

Ики йцзлцйц гатлайыб ъибиня гойдум:

– Цстцмдя оланым буду, – дедим, – евдя варымды, щачан истясян эял, верим. – Цнванымы сюйлядим. Йеня йырьаладым ону: – Адресим йадында галдымы?

Башыны ендирди.

– Де эюрцм!

Дягиг сюйляди.

Бир дя тякрар етдирдим. Она эюря ки, мян щяля мцяллим олмамышдан юйрянмишдим, инанмышдым ки, тякрар – билийи щафизядя мющкямляндирир, йаддашда механики йох, дяркедилмиш бир айдынлыгла сахлайыр, хязинядя бир сярвят кими галыр о, лазым эялди, ещтийаъ дуйулду – хатиря галагларынын алтында-арасында арашдырылмыр, дабана чякилян автоматын илк эцлляси тяки учуш-сцрят трайекторийасынын стартында, трампилининдя дайаныр о!

Йедди илдян сонра мяним адыма бир мяктуб эялди мяктябя. Ачдым, ичиндя бир дявятнамя варды. Гызла оьланын шякли зярли бязяйя алынмышды. «Сизи Эцлбала иля Ханымананын бюйцк той мяълисиня дявят едирик».

Ща бахдым, танымадым. О цнванын няинки юнцндя, щяндявяриндя дя узаг-йахын бир достун, танышын олдуьуну хатырлайа билмядим.

Эетдим. Маьар кцчядя гурулмушду. Бу кцчя дя маьар енлиликдя иди. Маьарын бир тяряфиндян бир адамын йанпюртц кечя биляъяйи айагйолу гойулмушду. Чальычылар ойун щавасы дюшяйирдиляр, йцз чяпийин ичиндян ешидилян бир «щябси» тювшяк ойунчунун неъя атылыб дцшдцйцнц, маьардакыларын щамысыны ъушя эятирдийини хябяр верирди. Кларнетин ъящ-ъящи, гармонун гаггылтысы, гоша наьаранын гулаьы гыдыглайан эумбултусу маьаранын алчаг гапылыьынын аьзыны да тутмуш адамларын ара-бярясиндя ешийя атырды.

Кимся голумдан тутду:

– Сябзяли мцяллим, хош эялмцсцз!

– Саь олуз!.. Мцбаряк олсун!.. Хошбахт олсунлар!

Ъанлы, йанаглары чыра кими йанан гырмызы, саьлам, мяндян дя йекя, шаггалы бир оьлан иди бу. Ядябля башыны ендирди:

– Сизя дя боръ олсун!.. Субайларузун тойунда эюрцшяй. Щамуйа гисмят олсун бу!..

Мяни щяйятя чякди:

– Шаьларды бурда, – башы иля маьары эюстярди, – йейиб-ичяннян сонра кимин кефи истяся эялцр бура.

Балаъа щяйят иди, айрымындан-бюлцмцндян билинирди ки, цч аилянинкиди, йад идилярми, гощум идилярми щисс олунмурду. Анлашылан бу иди ки, чарэцл аралыьын цч кцнъцндя хцсусилик, бириндя цмумиликдир. Щяр евин аьзында бир янъир аьаъы варды, тязяъя йарпагламышдылар, йарпагларын йапышдыьы эюй соьан  тязя мцръцмлянмишди, янъирлярин арасына столлар, стуллар дцзцлмцшдц, сцфрядя ня истясян. Мяълисдякилярин щаллананы, щалланмайаны, тоху, аъы да, йахшы эейинся дя цз-эюзцндян гулдурлуг йаьаны, ялляри, билякляри дюймялиляри дя билинирди.

Ня гядяр бахдым, эюз эяздирдим, таныдыьым адам эюрмядим бурда. Яксяри дя шящярин йахын кяндляриндя йашайан, шящярлиляшмяк истяйянляр иди, буна эюря дя отуруш-дурушларына баханда, эейимляриня нязяр йетиряндя истяр-истямяз цряйиндя бярк эцлцрдцн, уъадан эцлцрдцн, анъаг бу гащ-гащын, бу чыльын шялаля гящ-гящин мяхмяр бир тябяссцмц чыхырды цзцня. Бу да баша дцшцлцрдц ки, бунларын бурда сяъдя  етдикляри аьыллылары да вар, о да бурдакыларын биридир, щардаса, щачанса о цстцнлцйц алыб юзцня, щансы адла иляся «талкават еляйяндя не отуступал, не малчал, палучат еляйиб о бириси бундан», буну да ъяйилляр эюрцбляр, бу «законны мужикин» тярифини йайыблар мящяллялярдя, о вахтдан бу йана да о ады габагда, башларын цстцндя, эюзлярин цстцндя байраг кими апарыр ону.

Башдакы галхды. О галханда гядящляр долдурулду, киминся яли-голу мяним бюйрцмдян сцфряйя узанды, бир нимчя исти эюй гутабы гойду сцфряйя.

Башдакы башы еля йекя, бойну еля йоьун иди ки, инанмырдын о бядян онун юзцнцнкцдцр. Буьа башына, буьа бойнуна охшайырды. Эюдяк голлары, эюдяк, лакин долу бармаглары варды. Сир-сифяти дя еля бил ятдян дейилди, тунъдан тюкцлмцшдц. Ири иди эюзляри, лакин эюз гапаглары щямишя йарыачыг олурду. Ъялд бахырды, бармагларынын арасында тутдуьу бязякли-нахышлы мцштцйя тахдыьы сигаретин тцстцсц йаз эцнцнцн ишыьында бурьу гыврымы иля чюзяляня-чюзяляня галхырды.

– Ичяк Сябзяли мцяллимин саьлыьына!

Щамысы айаьа дурду, гядящлярини ордан-бурдан узадыб вурмадылар, саьыма, солума эялдиляр бир-бир, щамысы тязим-итаятдян сонра бадясини бадямя тохундурду, юз йериня кечди, бир яллярини синяляриня гойуб йеня дя мяня сары яйилдиляр, дикялиб ичдиляр.

– Бюйцкаьа! – дейя Буьабойун евин бирини сясляди. – Эютцрцз эюряй!.. – Эцлцмсцндц, эцлцмсцняндя эюзляри тамам гапанды, бу щалда да ялини аьзына кяфкир кими йапыб мцштцйя бир гуллаб вурду. Эюзлярини ачыб тцстцнц цфцрдц: – Ешитмядцз?

Йанаглары чыра кими йанан щямян гырмызы, саьлам оьлан бядяннцма эцзэц бойда, биз тяряфя тутдуьу цзц полады миналы, гыраглары сядяфли саз голу кими бязядилмиш бир тахта эятирди. Сюйкяняъякли бош стулун бириня гойанда о бири цзцнц бяри чевирди. Мяним шяклим иди, тахтайа кючцрцлмцшдц. Палтарларымын щяряси дя юз рянэиндя. Дяниз кянарындакы эюлцн гыраьында дурмушдум, бу йанымда «гу»лар цзцрдц, гаршы тяряфдя лал, мави дяниз, онун о башындан дан сюкцлцрдц, дан йеринин гырмызылыьы сулары бойамышды.

Йадыма дцшдц о палтарда булвара эетдийим. Онда йарышдан чыхмышдым, анъаг сящяр дейилди, ахшам тязя дцшцрдц. Галиб эялдийимя эюря гцрурум, вцгарым аз галырды мяни чякиб эюйя апарсын.

Ким чякмишди мяни о вязиййятдя, ким бюйцтмцшдц, ким кючцрмцшдц тахтайа мяним яксими, мян бу мящяллядя кимдян ютрц язиз идим, истякли идим? Билмирдим. Ряссам идими бу адам? Ади щявяскар кючцрмяси, ирилтиси дейилди бу, щансы бир мящяббятинся еъазы варды бунда.

Отуранларын щамысы шякля бахырды, мяня бахырды, мат галмышдым, анлайа билмирдим бу ня ишди.

Буьабойун:

– Сябзяли гядеш, – деди, – сизсцз, юзцзсцз дя! Нейчцн бялянчцк бахурсуз?

Буна эюря алмамышды бу щейрят мяни. Ким иди бурда мяним достум, мяним танышым? Бу неъя достлуг, танышлыг иди ки, унутмушдум, хатырламырдым? Ахы, онда мян тялябя идим, тялябя йолдашларымын еляси йох иди цнваныны билмяйям, шящярин щансы сямтиндя йашадыьындан хябярим олмайа. Оьланлы-гызлы щамысы йадымда иди, хасиййятляриняъян, дюрд ил ярзиндя эейиндикляри палтарларын рянэиняъян эюзцмцн габаьында эязирдиляр, эедирдиляр, эялирдиляр, данышырдылар, эцлцрдцляр онлар. Бу мяни мяндян хябярсиз севян гыз иши дя ола билмязди, гябащят сайыларды бу! Беля шейля гцррялянмязди бу кишиляр, амма инди яксиня, гцрурланмышдылар, щям дя онларын щамысынын бахышында мяня борълулуг варды, миннятдарлыг варды, еля бил онлара щяр шейли бир дцнйа вермишдим, бу эцнляри, бу эцнляриндяки тойлары да щямин бюйцк хошбахтлыьын кичик бир бяхтийарлыьы иди.

Чаш-баш галдыьымы ордакыларын щамысы эюрмцшдц, амма, дейясян, Буьабойуна няся тапшырылмышды, щяваля едилмишди ки, щеч ким ондан габаьа кечиб бу сирри-сещри ачмаг истямирди. Мяня бахмаг, юз шяклими эюряндян сонра щейрятлянмяйим эюрцн неъя мараглыйдыса, кяпяняк кими бязянмиш балаъа гыз ушаглары да учушуб маьардан бура эялмишдиляр, шякил тяряфдя бой-бойа вермишдиляр, еля бил ордакы яксим-ейним дейилди, мян идим, йанларындакы, щям дя щямишя эюрдцкляри о ъанлы мяня бу охшатманын неъя бянзядийиня тамаша едирдиляр.

Буьабойун:

– Сябзяли гядеш, бурда кими таныйырсуз? – Сорушду.

– Щеч кими!

– Йахчи бахуз.

Бир дя эюз эяздирдим.

– Щеч кими танымырам.

– Бир дя бахуз, фикирляшцз.

Щамыны бир-бир эюзцмя алдым, йаддашымын гаранлыьында шам кими эяздирдим, щафизямдяки сифят-сималарын, чющря-ъарийялярин щеч бириня ишыг дцшмяди, ишыгланмады.

– Бурдакуларын щеч бирини эюрмямисцз щеч йердя?

Башымы буладым.

– Буну да? – Буьабойун голума эириб мяни кцчядян эятирян, бюйцдцлмцш яксими евдян хонча тяки эютцрцб щяйятя чыхаран, сюйкянъякли стула гойуб йанындаъа дайанан саьлам, гырмызы оьланы эюстярди. – Буну танымырсуз?

Эюзлярим чянясиндяки хала саташды.

– Ичяришящяр, гала гапусунун аьзу...

Буьабойун еля бил диктор-апарыъы иди, кадр архасына кечмишди, екраны мцшайият едирди, щямин эеъя ися мяним баш ролда чякилдийим филм, инди мян щямин кинонун мараглы експозисийа – завйазкасына, ъазибяли драматизминя бахырдым.

Бюйцкаьа щямин эеъя евя эялирди, гапыдан ичяри эирян кими йыхылырды. Анасы, баъысы, такси шофери, щямян бу буьабойун бюйцк гардашы Мяммядаьа диксиниб галхырдылар, ону чарпайыйа узадырдылар, синясиня, башына су сяпиб юзцня эятирирдиляр – мян эюрцрдцм бунлары. Бюйцкаьа анд ичиб тювбя дейирди, анасы сцбщ тездян Мяммядаьаны кяндя эюндярирди, бир гузу эятиздирирди, дуалы дуз йаладыб гурбан кясдирирди – Мяммядаьа данышдыгъа наьыл олурду, наьыллашырды, бир щяйат. Мян ешидирдим о щяйатын сясини, сюзцнц, мян эюрцрдцм о эерчяклийин ъанлы, дири инандырыъылыьыны, мян бу эюрдцкляримдян, ешитдикляримдян беъярдийи аьаъын илк нцбарыны дярян, дадан баьбан ляззяти алырдым.

Бюйцкаьа мян йашадыьым евин габаьында эюрцнцрдц сящяр-сящяр, вар-эял еляйирди, архамъа института эялирди – эюрцрдцм.

Евляринин йахынындакы «маьазайа рабочи ахраник» дцзялирди, бир хырдават кюшкц иди бура, «завмаьын» мянзилиня битишик бир дахма иди, далдан щяйятя гапы гойдурмуш, гапы ачдырмышды буранын йийяси Балададаш, Мяммядаьанын йашыды, «чай» досту иди о, сонра икиси дя «аьылланмышды», бири шоферлийя эетмишди, о бири дя юзцнц ады юзэянин, дады юзцнцн олан алверя вермишди. Щяр шей сатырды, сатдырырды бурда Балададаш, щяйят-баъасынын, евинин, дамынын щяр кцнъ-буъаьы, щяр эюрцнян-эюрцнмязи бир «склад» иди, «долйасыны» верирди бурда эюзц оланларын, дейян йох иди гашынын алтында эюзцн вар.

Бюйцкаьа майаланырды, майа гойуб, Балададашын кюмяклийи иля, кцчянин о башындан бир хырдават кюшкц ачдырырды, хырда-хырда чах-чух еляйирди, бала-бала ганыдырды ялини, достлашырды бюйцклярин кичикляри иля, тузларын гапысыны дюйцрдц, пайыны, байрамчалыьыны гапыдан ичяри салырды, юзцнц эюстяриб, таныдыб ядяблилик еляйирди – утандыьындан кечмирди ичяри, гайыдырды – эюрцрдцм.

Сонра бюйцк, беш-алты сатыъылы, беш-алты шюбяли ярзаг маьазасына мцдир кечирди – эюрцрдцм.

Ички ичмирди, щяр ахшам сцфря цстя мяним ъаныма дуа едирди – ешидирдим.

Щяля Балададашын «маьазининдя» ишляркян чякдийи шяклими щяр палтарымын юз рянэиндя рянэляйирди, нечя фото-ателйейя апарырды, ахырда бир ряссамын емалатханасына эедирди, «заказ» верирди, цряйиндяки, тясяввцрцндяки гядяр бюйцтдцрмяйя чалышырды мяни, ъибиндян бир йыьын йцзлцк чыхарыб атырды ряссамын габаьына: «Ня гядяр лазумдур ялмузду, эютцрцз, тяки мян истяйян тяки чыхсун бу адам, юзц кими чыхсун, неъядцрся елянчцк чыхсун бу киши», – дейирди – бу щягигятлярин щамысыны эерчяйя охшар йуху ялванлыьында, йуху бяхтийарлыьында эюрцрдцм мян.

Бюйцкаьа мяни гуъаглады.

Анасы мяни баьрына басды.

Мяммядаьа мяни орталайыб юзцня сыхды. Бурахыб юз «тахтына» чыхды:

– Буннарын щамысыны сян вермцсян бцзя. – Бир ял-голуну бцтцн мящля-щяйят, ев-дахмалар бойу доландырды. – Йохсам даьыларды буннар. Буннарун щамсуну сян вермцсян бцзя. Атасанмы бизцмчцн? Йо-о-ох! Бюйцк гядешсянми бизимчцн? Йо-о-ох! Бяс кимсцз сцз!

Инсан! Няйцмцз вар – сизиндц. Истясяз даьыдун – ихтийаруз вар! Истясяз йандурун – юзцз билярсцз! Истясяз щеч сатмайуз да, мцф баьушлайуз бириня – сизинкцдц, щачан эяряк олду – ня мцзайигя!

Мяммядаьа араг шцшясинин бирини боьазлады, башыны ачды, лимонад кими гурта-гурт сон дамъысынадяк ичди. Пуфулдады:

– Сизцн саьлуьуза, – деди, – толко сизцн! – Сонра йахындакы еви сясляди: – Аьыз, баъи? – цзцнц мяня тутду: – сизцн бир кичцйцз дя сизцйнян ишдийцр, танымырсуз ону.

О эюзц иля мяня кимися эюстярди. Бахдым ки, Ащястя дуруб – бизим мяктябин ян ъаван, ян щафизяли тарих мцяллими. Бу эцл неъя битмишди бурда? Бу бащар неъя йашамышды бурда?

Мяммядаьа эцлдц:

– Дейясян танумадуз?.. Баъумузду.

Ащястя эцлцмсцндц, мяня еля эялди ки, бир гызылэцл гюнчяси ачылды...

– Вурулмусан она! – Мцстянтиг яллярини чянясинин алтындан чякди. – Апараъаг о селляр сяни!

Сябзяли цзцндя, эюзляриндя бу сон биръя анда защир олан чичяклийи биръя анда да гарят етмяйя чалышды, о эцнцн о эюрцшцн бир мещя ютцмц дуйулмаьындан совушмаг истяди, буну аз-чох баъарды да, лакин рущуна о вахтдан чилянмиш ятрин чющрясиндя ахан ъилвясини бцсбцтцн силя, итиря билмяди.

– Адамын юзцндян асылыдыр бу йашда.

Мцстянтиг гол саатына бахды:

– Билирсянми ки, сяккизин йарысыдыр? Щамы эедиб, биз галмышыг бурда. Хащиш еляйирям аидяти цзря данышасыз щямишя.

– Баш цстя!

Протокол каьызларыны, блокнотуну сивириб сийиртмяйя тюкдц, гялямини папаглайыб дюш ъибиня санъды.

Дурду:

– Сабащ саат доггузда бурда олун.

– Баш цстя!

– Щя, сян эет.

– Баша дцшцрям, – дейя Сябзяли гапыдан чыхды, ганрылыб худащафизляшди, – эеъяниз хейиря галсын.

Мцстянтиг йалныз башыны тярпятди, ялинин бирини галдырды, еля бил она уьур диляйирди, йахшы йол арзулайырды.

Ня фикирляшдися эери чаьырды:

– Сябзяли!

Цчцнъц мяртябянин цчъя артырмасыны енмишди, дайанды. Щябсями алаъаг ону? Прокурор гярар вермямишди ахы! Бялкя вериб? Беля олса Сябзялийя дейярдими «эет, сабащ саат доггузда бурда ол»?! Бялкя унудубмуш, еля индиъя хатырлайыб? Бяс милисдян нийя адам чаьырмайыб? Юзц апараъаг ора?

Отаьа эирди:

– Буйурун.

Мцстянтиг дя айаг цстя иди, яллярини дараглайыб гуршагдан ашаьысына сыхмышды, эащ столун бир кцнъцня, эащ да Сябзялини цзцня бахырды, санки ейни ямялиййат щагда йазылмыш мцряккяб ики експерт ряйини епизодлар цзря мцгайисяли тящлил едир, оху кечирирди.

Бу ики гцтбдя эязян бахышлары, нящайят онларын бириндян тамам цзцлдц, бириндя дайанды, чох дайанды, бу давамлылыгла да еля бил няйися арашырырды, сечирди, сон гянаятя дюнмяз бир инадкарлыгла инанмаг истяйирди.

– Сян чесни адамсан.

Сябзяли бу тясдиги тясдиглямяди, щисс етди ки, биръя «бяли»си, «елядир, доьрудур» дейян биръя тярпяниши гцрурдан, вцгардан салар, гцрур эетди – йохдур даь язямятин, вцгар итди – юзцн дейилсян, кимсян билмирсян.

– Щеч кимнян эюрцшмя.

– Мяммядаьа да, Бюйцкаьа да, Ащястя дя ашаьыда – кцчядя эюзляйирляр мяни, аналары да юз евляриндя.

– Онлары демирям. – Мцстянтиг бу ики кялмядян сонра, ян азы, ики дягигя эюзлярини данышдырды Сябзялинин эюзляринин ичиня, щямин кялмяляри бир дя тякрар етди: – Онлары демирям.

– Айдындыр сизин тапшырыьыныз.

Мцстянтиг ялляринин чатаьыны ачды, няся демяк истяди, анъаг Сябзяли она юз сюзцнцн арасына эирмяйя имкан вермяди:

– Ъинайят иши галдырылыб, ъинайят гейдя алыныб. Шифащиляр рясмиляри дяйишя билмяз, йалныз сизи утандырар, мян дя буна йол вермярям.

Мцстянтиг эюзлярини йумуб башыны да еля ендирди ки, бунун юзц онун дейяъяйи, сюйляйяъяйи щяр сюздян тясирли иди.

Йеня дя ялинин бирини галдырды:

– Гуд бай!

 

* * *

Отаьын ики айнасы варды. Икисинин арасы бир аршын йарым оларды. Бири пярдяли иди, бири пярдясиз. Пярдясизин башындакы няфяслик щеч баьланмырды, щава эедирди, щава эялирди ордан, бу, отагда папирос чякиляндя тцстцнцн ора сцрцнмяйиндян, щярдян баъасы пис чякян бухары кими эери тяпмяйиндян даща айдын эюрцнцрдц. Пярдяли айнаны бязян ачырды мцстянтиг, онда да биръя ганадыны. Ордан чинарын тойугайаг, сярчяйанаг будаглары юз пул-пул йашыл йарпаглары иля бирликдя ичяри узанырды. Щямишя дя йырьаланыр, учунурдулар. Щямишя дя чярчивянин, айна эюзляринин тахталарыны димдикляйиб ъырмаглайыр, пярдяляри ися йумшаг-йумшаг сыьаллайырдылар, санки онларын бюйцмяйиня, гол-ганад атмаьына мане олан сяртликля, амансызлыгла щей савашырдылар.

Бу эцн дцнянки кими йашыл дейилди о йарпаглар, щарданса бозлуг эялмишди онлара, бу бозлугда сарылыг да варды, еля бил цшцмцшдцляр, сойуг дяймишди онлара, еля бил хястялянмишдиляр, еля бил гыздырмалары галхмышды, язялки низамла ойнашырдылар, щяр йаны йерсиз-лцзумсуз чырпырдылар юзлярини, сясляри дя сайыгламаьа охшайырды.

Мцстянтигин гялями дя сцрятля ишляйирди, бу эцн йох, щачанса йаздыгларыны тязядян охуйурду, беш-алты хятт тутмуш-йолдурмуш ъцмлялярин цстцндян «тапан» чякирди, вараьын аь бюйрц цзцнц ялавяляр, дцзялишляр апарырды, щяр артырма– яксилтмясини чевряйя алыр, охла истядийи яввял-ахырла ялагяляндирирди. Неъя аьыр зещни иш идися щей тярляйирди, лазым оланда тез тапсын дейя дизинин эюзцня сярдийи дясмалы сыхсан суйу дамарды. Башынын ортасында биръя тцк дя галмадыьына эюря ишыг орда оъаг галайырды, адама еля эялирди ки, киши тяпясиндян од тутуб йаныр. Бухаьы илан чалмыш гойун йелини кими шишэин эюрцнцрдц.

Телефон зянэ чалды:

– Мцгтядиров ешидир... йаллащ, йаллащ!.. Саьлыьын... Сиздя ня вар, ня йох?.. Олсун, олсун!.. Тябрик, тябрик!.. Бу, сянин нечянъи гялябян олду?.. Тякъя щяштад сяккиз прим, йцз йетмишляр сцлаляси цзря йцз дохсан доггузунъу? Чох бюйцк эюстяриъиди, чох, чох!.. Щамысы да, йягин ки, биринъи раундда биринъи нокаутла!.. Ящсян, ящсян!.. Бяс неъя, дцшдцн повышенийя! Мцтляг, мцтляг!.. Бяс бизим аьзымыз щачан ширин олур?.. Кабабы, яраьы сяннян олсун, сяни ня вар обманыват елямяйя!.. Мцтляг лазымдыр, мцтляг!.. Айдындыр: ахшам саат сяккиздя «Дружба»да!.. Йох, йох, мяним язизим, базар эцнцнцн чох вар, соьан олсун, наьд олсун, сойударыг дады гачар... Йох, йох, мян башымы ачмамыш отурмаг истяйирям... Йест?.. йест!.. Эетдин е, эетдин зирвяляря доьру, эюр ораларда бу дай-дайа да бир йува гуруб ъанымы ики йцз йеддилярин... Щя, щя, сянин язиз ъанынчцн, еля бил бяхтиня йазылыб... Щялялик, щялялик.

Мцгтядиров дястяйи юз йериня гойандан сонра ялини чякмяди, басды белиндян, санки дястяк онун ялиндя онун зярбиндян яйилмишди, донгарыны дцзялдяъякди.

Щясядля эумулданды:

– Бир йцз дохсан доггуз!.. Щамысы да группавой... Щярясиндя дя, ян азы, беш-алтысы. Тяк бири дцшцрдц повышенийя кечян илки: щяштат том иш. Йедди йцз адам диндирилди. Досурочно! Алты айа иш щазыр олду, ики йцз сящифялик бир тягсирнамя иля кечирилди мящкямяйя. Буна дейярляр ишлямяк. Бу ахырынъы да онун тайыдыр.

Мцгтядиров ялини чякди дястякдян, голларыны чарпазлады кюксцндя. Аь кюйняйинин цтцлц, шах бойунлуьу бойун-бухаьынын ятини йыьа-йыьа гулагларына дирянди. Гара галстуку кюрпц кими дурду синясиндя. Аста-аста йырьаланды мцстянтиг, еля бил кцрлцйц тутмуш цряйини гуъаьына алмышды о, овундурурду кюрпясини.

Бир папирос йандырды. Гялями эютцрдц, байагкы йазылылар цзяриндя ишлямяк истяди, щявяс эялмяди она. Гялями гязябля атды каьызларын цстцня, санки щансы кцтбейининся башына чырпды.

– Сяни йеня эюзляйян вар кцчядя?

– Бяли.

– Йеня щамысы? Бунларын иши-эцъц йохду? Сяни асырыг, кясирик, няйя эялирляр эцндя-эцндя?

– Тякъя Ащястя эялиб... Ниэарандылар.

Гялями бир дя эютцрцб чырпды:

– Айры гяти имкан тядбири сечярям, аз мане олсунлар истинтага!

Сябзяли истяди десин нейнирляр онлар? Сизи ня бурда наращат еляйибляр, ня евинизя эедибляр, ня дя йаныныза адам салыблар дост-танышларыныздан бирини, икисини, цчцнц. Бир телефон зянэи дя олмайыб, олмайаъаг да! Мяним дя тялябя йолдашларым вар йухарыларда, сюз дейярляр, дедирдярляр ешитсяляр, хябярсиздиляр, она эюря дцймя басмырлар, басдырмырлар. Мян щеч вахт киминся кюлэясиндя йашамаьы арзуламамышам, мейл етмямишям голтуглара эирмяйя, юзэя йаьы иля йаьланыб-баланмаьа! Нифрят етмишям сябябляр сябябиня йашайанлара, «щяйат» гуранлара! Лайигимся – чатаъам о кама! Щяр ишин бир аз эеъи-тези вар, бу «эеъ-тезликдя» тапыр адам юз лайиг олдуьуну. Юзэя ганады иля эюйя галдырыланлар уча билмирляр сямада! Кюмяк дя эейим кимидир, бу эцн вар, сабащ йохдур.

Демяди Сябзяли цряйиня эялянлярин щеч бирини. О баша дцшмцшдц ки, Мцгтядиров щямкарыны щарда эюрцб, юзц щардадыр, щардан щара бойланыр – йохушун башына дырмашыб чыханларын далынъа тяля алтында йатыб галанлар кими...

– Баш цстя! Дейярям, эялмязляр мяни эюзлямяйя бир дя!

Мцстянтиг яллярини ъибляриня вуруб эязинди.

– Эет, сабащ эял, деди, – сабащ.

– Сиздян бир шей хащиш етмяк истяйирям.

Мцстянтиг дайанды:

– Буйур!

– Мцмкцнся мяни щябся алын.

Мцстянтиг чийинлярини гулагларындан йухары галдырыб салды:

– Билирсян ора эирмяк ня демякдир?

– Щяр щалда бу изтирабдан йцнэцл олар. Щям срокдан эедяр, щям дя мян сизя  лазым оланда чаьырыларам изолйаторун истинтаг отаьына. Онсуз да ъяза веряъяксиниз... Истинтагда эедян эцнляр ъязадан чыхылмыр. Амма бу щюкмдян сонракына нисбятян аьырдыр, адам йейир цряйинин ичини.

– Бяляд адам кими данышырсан. Йохса...

– Хейр, биринъи дяфядир. Ешитмишям.

– Дцз ешитмямисян. Ора биз цчцнъцсцйнян эюндяририк. Бу сянин чох зийанына олмазмы?

– Щяля цзляшдирмя дя кечирмямисиниз дюрд айда.

– Она ещтийаъ йохдур.

– Бяс онда нийя йекунлашдырмырсыныз. Ахы, биабыр олмушам мяктябдя: сизин щяр зянэиниз ора мяндян ютрц...

Мцгтядиров Сябзяли иля синя-синяйя дайанды, еля бил эюзляриндян онун эюзляриня няся атаъагды, истямирди о атылмалынын ян кичик бир зярряси-гятряси дя щавайа учуб эетсин, сямярясиз йеря итсин, истяйирди щамысы Сябзялинин дидясиня дцшсцн, гыраг-буъаьына да йох, дцз ортасына, ян эюрян йериня, бу щядяфин там орта нюгтясиня.

– Эцнащ кимдяди?– Бармагларынын дюрдцнц дя шаналайыб Сябзялинин эюзляриня тутду: – Бу гядяр иш вар мяндя! Успет елямирям. Бирини гуртармамыш о бири эялир цстцня. – Бир баш эедиб эялди, йеня о ъцр дайанды: – Сцрцндцрмячийик щя? Беля демяк истяйирсян?

– Ясяблярим дюзмцр даща!

– Мянимки ъан дейил, бяс мян неъя дюзцрям бу зырпа-зурпа?!

Сябзяли буну да баша дцшмяйя билмязди ки, бура иълас дейил мцзакиря ачыла, тяклифляр сяся гойула, щяр ъцр чыхыша, ачыг тянгидя мейдан вериля, галиб дястя мяьлуб дястяни тягиб етмяйя, бир бярабярлик, бир сявиййя, бир мювге, бир игтидар, бир сялащиййят, имкан-ихтийаратлыьындан эялян дейилмяляр, сюйлянмяляр бир-бирини тутан, сахлайан мцтяшяккиллийин ещтийат тонунда эцллялянмяйя, мящвини, сцгутуну габагъадан дярк едян, буна эюря дя лап язялдян, тярязийя чыхмамышдан габаг ряхня тапан тяряф сюкцлмяйя, даьылмайа, тярпянмязлярин дам-диварында тикилмяйя, онларын цз-астарына йаманмаьа чалышмайа, ъан атмайа! Билирди ки, бурда суаллара ъаваб вермялисян, иддиачылыг еляйиб чыьыр-баьыр салмаьа ихтийарын йохдур, чцнки бу гядяр йазманын йекуну чыхарылмайыб щяля, сон нюгтя гойулмайыб щяля, нятиъя ялдя-дилдя, эюздя-црякдя щазыр дейил ки щаглы-щагсыз дяббяляйясян, юз хейриня бир фянд тапасан, бир биълик ишлядясян, бир гулпдан, бир тутаъагдан дишин-дырнаьынла йапышыб гопмайасан. Дохсан доггуз эцндцр ки, икиъя дягигядя тюрянмиш, бундан артыг да юмрц олмайан хырда бир пяртлийин тящгиги аз гала тягсиркарын биоложи хцсусиййятлярини дя мяняви-психоложи щяйатынын физики-яхлаги ъинайяткарлыьында рол ойнайан ян ясас цнсцрлярдян бири кими эютцрсцн. О заман эцн щардайды, ишыьы щардан дцшцрдц отаьа, балконун гапысы ачыг идими, пярдяляр йеллянирдими, о пярдялярин рянэи неъя галыб йадында, дцнйада чох севдийин, нифрят етдийин бойалар щансылардыр, мцдир Сябзялини гябул едяндя, даща дцрцстц, щямин анларда неъя бахды онун цзцня, онун ня цчцн эетдийини ора мцдир беля билярдими габагъадан, онун бу барядя цмуми, думанлы бир тясяввцрц ола билярдими, Сябзяли ичяри эиряндя уьундуму, яэяр сарсынты кечирирдися щяйяъаны защириндя щансы шякилдя тязащцр едирди?

Сябзялийя ня гядяр хырда эюрцнян, ящямиййятсиз сандыьы суаллар... Елми тядгигат ишими апарырды мцстянтиг. Бу гядяр сорьулар, фикирляшмяляр, дцшцнъяляр, ещтимал-мцлащизя чалхантыларындан алдыгларыны щансы сцзмя-дурулма иля битиряъякди? Ялбяття, онун ъавабы щямишящазырлардан олаъагды марагланана: «Инсан талейидир!»

Сябзялинин цряйи идими йанан, синясинями йанырды билмяди. Щиссин-дуйьунун башында-бейниндя шимшяк ойанышы, илдырым чахышы идими бу? Чинарын будаглары ня цчцн бу эцнцн бу индисиндя беля бярк шаггылдады, ня цчцн ичяри сохулду, пярдяни башындан эютцрцб йана атды? Бу гаранлыг нийя тякъя ондан ютрц эялди ки, мцстянтиг эцндцзцн бу вядясиндя эеъянин щарданса эюрк цчцн гайытдыьыны, юз гара зцлмятини гара кечя кими Сябзялинин башына юртдцйцнц, башындан сивириб эютцрдцйцнц эюрмяди?

– Йалан данышмысан мяня! – Мцгтядиров сийиртмяни еля чякди ки, аз галды ичи каьызла тяпили гуту йувасындан чыхсын. Щансы кцнъцня илишди, сахлады ону. Цстдяки каьызы эютцрцб Сябзялинин эюзцня тутду: – Оху!

– Охудум.

– Йахшы оху!

– Айдынды.

– Сян евлисян, ики ушаьын да вар, нийя данмысан буну? Бунларын чох кюмяйи вар сяня – кюрпяляря эюря ъязаны йцнэцлляшдирярляр мящкямядя. – Арайышы сийиртмяйя гойду, сийиртмяни бир итялямя иля юз йериня басды: – Мцстянтигин иши дейил бунлар. Амма... Бир ялини бу мянада ойнатды ки, мяни нийя баша дцшмцрсян, баша дцш. – ... виъданым наращат еляйир мяни.

– Мян истямядим. Ушагларымын анасыны да...

Мцгтядиров еля гышгырды ки, Сябзялинин щцняри няйди сусмайа: Отаг онун, вязифя онун, йахшылыг еляйян дя о!

– Данышма! Данышма! – Аьыз-бурнуну яйя-яйя эязинди, шах дайанды: – Мян язял дедим ки, сян эяряк тарихдя охуйайдын – феодал дюврцнцн хасиййяти вар сян кишидя.

Сябзялинин бу алдатмасындан ня гядяр зящляси эется дя, бу ону ня дяряъядя ясябиляшдирся дя эюзляри буланмышды. Чисякдя чиммиш гара гайа кими дан шяфяги тутмушду бябякляри, гаш-габаьыны алан бозлуг да дайанмышды, гачырды, лакин о, бу эюстяриб инандырмасыны зорла сахлайырды. Чаьырмаьы да цряйиндян бейниндян эялмямишди, боьазында баьыртмышды сюзцнц.

– Диндиримми Ащястя мцяллимяни? Иъазя верирсянми? Сябзяли диллянмяди, лакин буна разылыг яламяти дейилди. Мцстянтигин дя диггятиндян йайынмады бу тяклифиндян сонра онун Бящрам Эур бойнундакы чякилишляр, ири биляк йоьунлуьунда боьаз-хирттяйинин йанларындакы дамар атма-чырпынтылары. Гашлары да еля бил енли алныны кюндялян кясян дямир гырышдан асылмышды, бу гырышын гаты ачылан тяки икиси дя ейни анда эюзляринин цстцня дцшдц. Мцстянтигя дикилян эюзляри бойунтуруг алтында аьыр йцк чякян гошгу юкцзцнцн эюзляриня охшайырды. Цряйи бядянини кип тутан голсуз кюйняйинин алтында – Бящрам Эур синясинин чюкяйиндя ешняйя эириб ешялянян тойуг тяки еляйирди. Додаглары бир-бириня еля бярк сыхылмышды ки, дейирдин аьзы йохдур, о эюрцнян дя кющня кясикдир, йериндя чятин саьалан чапыьы галыб.

– Йахшы, эет, – Мцгтядиров щялим-мцлайим сясля диллянди, – сабащ бу вахты бурда ол.

Анъаг цряйиндя деди ки, бир аз гаралыьы, башынын да гыврымлыьы олайды, эейиндиряйдин щямян палтары – гялят еляйярди о Отелло бунун йанында! Бунун йанында няйди о, щеч ня! О Отелло щеч олмаса дейир, бу шамы сюндцрсям бир дя йандырарам, бяс буну неъя, Дездемонаны бир дя йандыра билярямми? Йох! Бу щеч фикирляшсяз дя беля, юлдцряр сорьу-суалсыз!

– Цч айдыр мааш алмырам мян! – Сябзяли еля бил рингя чыхмышды: йумругланмышды ялляри, бойнуну гысмышды, гашларыны алнына атмышды, санки мцдафия олуна-олуна мягам-фцрсят ахтарырды, истямирди зярбяси боша эетсин.

– Алмалысан!

– Щансы фонддан?

– Ямяк щаггы фондундан!

– Бизим фондда бир ставкалыг пул вар, сметада мцстянтиг диндирян нязярдя тутулмайыб.

– Сизин директорун телефон нюмряси...

– Директорлуг мясяля дейил бу!

Мцстянтиг балаъа сийиртмядян кичик бир ъиб дяфтярчяси чыхартды, вараглады. Дястяйи тутуб галдырдыьы ялинин бармаглары иля нюмряляри йыьмаьа башлады:

– Манафов йолдашы... Прокурорлугданды... Маарифйаны шурадады?.. Дейярсиниз мцстянтиг Мцгтядирова зянэ чалсын... Олду?.. Сян эет, мян данышыб щялл елярям.

Сябзяли тярпянмяди йериндян:

– Нцрнберг просеси йадыныздадыр?

– Щитлерчилярин мцщакимяси?

– Бяли.

– Охумушам, чох диггятля охумушам.

– Орасы да йадыныздадырмы ки, о бойда просес алты айдан чох чякмяйиб.

Мцгтядиров билди ки, бу щамыдан сонра эялиб щамыдан габаг данышмаг ня истямякдир.

– Онлар фашист идиляр, – деди, – тюрятдикляри ганлы ъинайятляр, тарихдя эюрцнмямиш зцлмляри, залымлыглары мялум иди. Онларын лентляря алынмыш гяддарлыгларынын биръя фаизини крутит елясяляр бяс оларды мадди сцбут цчцн, щяля лентя алынмышлары дейирям мян!

Сябзяли эцлцмсцндц. Онун тябяссцмц Мцгтядировун цзцня чяйирткя кими щоппанды.

– Щя, эет, – деди, – маариф мцдирийнян данышарам мян.

– Дцзялмяйяъяк!

Мцгтядиров эюйя галдырылмыш аьыр бир ъищазын алтындан  бахырмыш тяки яйилди:

– Ня-я-я?

– Мцмкцн дейил!

Мцгтядиров ону дящлизя дящмярляди:

– Эет! Башына сойуг дяйиб сянин.

Сябзяли мцстянтигя щяля чох сюз дейяъякди. Беш-алты дягигя иди ки, щарданса гулаьына бир чыьырты эялирди, кясилмирди бу гышгырты, еля бил дилсиз бир кюрпянин цстцня гайнар газан ашмышды, йандырмышды щяр йерини, фярйады аллащын йанына чыхмышды, дцнйанын щяр цзцня чатмышды, дцнйанын щяр тяряфини тутмушду бу наля, онун сцмцкляриня, иликляриня дя кечмишди бу чаьа сызылтысы, мцстянтигин отаьы санки бир йарпаг иди, бир гуш йувасы иди, юз будаьындан гопармышды ону бу зялзяля  лярзяси, щара эедяъякдиляр, щара дцшяъякдиляр, онларын дайандыглары титряйишсиз, тящлцкясиз бир нюгтя олаъагдырмы, кцляксиз-туфансыз бир сямт тапаъагдылармы онлар, илдырымсыз-эцршадсыз бир мякана раст эялиб гярарлашаъагдылармы онлар?!

Сябзялийя еля эялмишди ки, айаьыны гапыдан ешийя гойса уча билмяйяъяк, ятъябала кими чырпылаъаг йеря, аьзыны щеч олмаса биръя дяфя ачыб йерин динъиндя, тярпянмязиндя дири няфяси алмаьа маъал тапмайаъаг.

Оьланларынын икисинин дя аьламаьы дцшдц бейниня. Онларын бу кцрлцйц цч ил эеридя галмышды. Бешик дили, йцйряк данышыьы иди бунлар. Аъырдылар, аьлайырдылар, бяляклярини исладырдылар – аьлайырдылар, атанын мяктябдя ганы гаралырды – йеня еля, ананын эюзял-эюйчяклийиня бир щарынын эюзц дцшцрдц, ит няфсиндян чох шейляр кечирди, Ащястя о бахышын илан сарымындан, о иштащын кюпяк ясняйиндян ъаныны гуртармаьа чалышырды – йеня дя еля.

Цч ил бундан габаьын о сясли щавасы щарда йатмышды ки, инди ойанды? Ахы Ащястя дя чырпынырды, дюйцшцрдц, ащы бу бойда дцнйанын бу бойда доланмазлыьынын эюр неъя силялянмиш, эюр неъя чалханыб дашмыш, тюкцлмцшдц ки, дящшятля уьулдайырды, габаьына эялся йыхарды, даьыдарды бу сел. Даьлары неъя варса еляъя щоп эютцрцб апарарды юзц иля ойнада-ойнада, ата-ата, алты эюрцнмяз, галынлыьы-йоьунлуьу билинмяз бу йери бир эюз ачымында, бир инсан бахымында исти-гайнар суйа салынмыш ял йекяликдя, ондан да балаъа, щятта бир парча буз гырыьы кими яридярди, йох елярди юзцндя.

Мцгтядиров зорла кцрцмяк истядийи Сябзялинин отагдан неъя асан чыхдыьыны – перикдирилмиш гуш кими бирдян пырылдадыьыны эюрдц, дящлиздя илдырым тяки дцшян йортмаьыны ешидяндя щисс етди ки, ади, щямишяки эедишляриндян дейил бу, мцгяссири щансы щалса тутмушду, еля бил бунун бир дамары, дуйьусунун бир тели щарданса бяд хябяр чякмишди, ону чякян дя, беля сцрят верян дя щямян импулс иди она.

Артырмаларла неъя дцшцрдцся айагларынын таппылтысы щям ордан хейли узаг мцстянтиг отаьында ешидилирди, щям дя буранын дюшямяляри еля бил алтдан-алтдан аьыр эцрзля дюйцлцрдц.

Артырма башына чыхды Мцгтядиров, пилляканын ахырынъы доламасындан онун ох кими щяйятя-кцчяйя шыьыдыьыны эюрдц. Цряйинин дя, башынын да щарасындаса бир нюгтянин, бир гятрялик, бир зяррялик тутуму олан гайнарлыьын буз кими сойудуьуну дуйду. Ялини йелляди, еля бил бу дуйумун галымлыг йери йох иди онун варлыьында, щавада онун эюзцня сары учан бир сюйцд уну иди, бир палтар сапынын ян назик бир лифи иди, цфцрцрдц узаьа, яли иля говурду гыраьа ону.

 

* * *

Мцгтядиров мяктяб директоруна зянэ вурду:

– Хащиш едирям Мурадов Сябзялини бура эюндярясиниз. Билирсиз дя сизи кимдир наращат еляйян... Чох саь олун. Комплимент цчцн... Йяни мяним сясимдя адым йазылыб, бу да телефонда охунур?... – Ортасыны иряли веря-веря бир ялини дя ъибиня дцртцб щяр ибаряси иля аьызлыьа бир сюз атан кефи кюк Мцгтядировун бащар-йаз ядалы сифяти бирдян дяйишди, еля бил ону тярли-тярли сойуг суйа салыб чыхартдылар: – Неъя?.. Щябсдяди?.. Щачан олуб щадися?.. Сраьаэцн?.. Тасыраьаэцн?.. Юлдцрцб?.. Маариф мцдирини?.. Йох?.. Арвадыны да?.. Икисини?.. Нийя ахы, нийя?.. Щя, сиз билмязсиниз...

Дястяйи шаггылты иля чырпды йериня. Она еля эялди ки, галстуку яйилиб, чякишдирди, пенъяйинин йахасыны дцймяляди:

– Минус, – дейя пычылдады, – минус!

Бу, ялбяття, аьыр ъинайят иди, юзц дя буну истинтагда олан бир мцгяссир тюрятмишди. Буна эюря Мцгтядирова «Саь ол» демяйяъякдиляр. Иши ондан алыб башгасына веря билярдиляр, яслиндя беля олмалы иди, «оперативлийя, щцгугшцнас эюрянлийи, мцсащибя вя мцшащидялярля характери тяйин етмя баъарыьына, габилиййятиня йийялянмямяйи, бцрократ сцрцндцрмячилийи онун адына ики дяфя дейилмишди, хябярдарлыг, тапшырыг алмышды, тющмят верилмишди, бу, ахырынъысы олаъагды, беля ахырынъы иля адамы эютцрярляр вязифядян, салырлар нечя ил ишлядийи фяхри кцрсцдян. Бу йашдан сонра юзцня щансы сяняти-пешяни сечсин? Беля адла ишдян говулмуш адамы ян ящямиййятсиз бир идарянин «йуристлийиня» дя эютцрмязляр. Онун щяйатында – щцгугшцнаслыг щяйатында икинъи щадися иди тякрар олунурду, биринъиси иля эяряк юзцня унудулмаз, йаддан чыхмаз дярс веряйди о! Эяряк гярар йазайды, «санксийа» алайды прокурордан, гойдурайды изолйатора, бундан сонра башыны ачыб неъя истяйир еляъя кеф еляйяйди. Иши бу гядяр узатдыьыны неъя, ня иля ясасландыраъаг? Щансы мянтиг чыхардаъаг ону о судан гуруйа? Щансы нязяри-тяърцби говушуьун, бирляшмянин хиласкар гцдрятиня архалансын о? Ахы, ону ондан бюйцкляр мцзакиря едяъякляр, ондан сявиййялиляр динляйяъякляр, бу адиликля о алилик гаршысында неъя дайансын, неъя дюшляшсин, синя иля, чийинля даь тутмаг, даь сахламаг, онун алтындан башы-эюзц цстцндя саь-саламат чыхмаг олармы? Гейри-мцмкцндцр бу! Йцз ил бундан габаг гуйланмыш бир юлцнцн дирилийиня инанырсанса буна да инан!

Ики йумруьуну бир башына вурурду Мцгтядиров, цряйиндя вурурду, милис ряисинин кабинетиндя йумругларындан йцз дяфя, мин дяфя аьыр фикирлярини – юзцня нифряти, ляняти, зящяр кими йеридирди бейнинин ичиня, цряйинин ичиня, дамарларынын ичиня, щамысы да йамйашыл илан зяггуму, амма юлмцрдц ъаны, дюзцрдц ъаны, еля бил ъаны дямир палтар эейиниб эязирди ъанынын ичиндя, щансы гаранлыьын эцндоьанына сары эедирди о, амма билмирди эеъялярин сцбщц о йандамы ачылыр, ишыг о йандамы эялир дцнйайа! Эедирди, билмирди бу эетмяк ону апарыб щара чыхараъаг, щарда няйя, нялийя чатдыраъаг.

– Яхлагсызлыг елямишди йолдашын?

– Йох!

– Бяс нийя юлдцрмцсян ону?

– Юлдцрмямишям мян!

– Бяс ким юлдцрцб?

– Юлцб? – Сябзялинин архасында сахладыьы голлары иряли чыхды, яллярини эюзляриня тутду, санки дидяляриндян йаш явязиня дцнйанын щяля кяшф едилмямиш ян гиймятли инъиляри яляняъякди, онлары овуъларына йыьыб сахламаг истяйирди. – Ахы, юлмямишди о!..

Башда, юз йериндя отурмуш милис ряиси Мцгтядировдан сорушду:

– Ким дейиб ону? Ащястя балнисададыр. Юзцнц юлдцрмяк истяйирмиш – асмаг истяйирмиш, Сябзяли дуйуг дцшцб, гоймайыб. Бярк сарсынты кечириб эялин, чох бярк, чох!.. Аь апаратын аь йуваларындакы гара рягямляри сцрятля йыьды: – Майис Мухтаровичди?.. Ящмядовду!.. О хястянин вязиййяти неъядир?.. Телефона чаьыртдырмаг олармы?.. Чох саь олун! Сящщяти неъядир, бабатлашырмы?.. Ялбяття, ялбяття, тядриъян кечяъяк щамысы... – Сябзялини ишаря иля йанына чаьырды, йеня ялинин кяфясини цстцня басыб аьызлыьы гапады: – Билирсян дя неъя данышмалысан?.. Дейнян бир-ики саата эялирям йанына, ня эятирим, цряйин ня истяйир, иштащын ня чякир. Доьрудан да эедяъяксян йанына. Мян дя эедяъям сянинля, йягин ки, Мцгтядиров да зящмят чякяр. Щя, буйур, эялди. Тохтаг даныш. О ки саламатды – хошбахтлыьынды бу! Тякъя сянин йох, балаларынын да!.. Унут бизим бурда олмаьымызы, еля бил евдян, йа да будганын бириндян данышырсан, тяксян...

Сябзялинин чийинляриндян тутуб йюнцнц дивара сары чевирди : – Эюрмя бизи. Эюрмцрсян бизи, биз йохуг бурда.

– Неъясян?

Арадан ян азы ики дягигя ютдц, Сябзяли о бир кялмядян артыг щеч ня сорушмады, диллянмяди, она эюря йох ки, сюз тапмырды, сыхылырды, чцнки Ащястя о башда аьлайырды, Сябзяли щякиминми, профессорунму, щяр кимся гоъа бир кишинин гайьылы, нявазишли сясини ешидирди: «Гызым, юзцнц яля ал, иш адам башына эяляр, даша, гайайа эялмяз. Сян даща няйин фикрини чякирсян?! Йолдашынды – Онун да ъязасыны чох йцнэцл еляйяъякляр, намус мясялясидир бу. Щамынын намусу вар, ганунчуларымыз да намус адамларыдыр...»

Подполковник Ящмядов да, Мцгтядиров да Сябзялинин цзцнц эюрмясяляр дя дястяйи гулаьына сыхмаьындан, онун яллийиндян бярк-бярк йапышмаьындан, аьызлыьы додагларына чох йахынлашдырылыб о башдакы сяси няфясиня чякиб бцтцнлцкля варлыьында сахлайыб йашатмаьа ъан атмаьындан щисс едирдиляр ки, Ащястя аьлайыр о башда, щяля чох аьлайаъаг, она эюря дя Ящмядов деди:

– Даныш, Сябзяли, даныш, дейнян эялирям бу саат.

Сябзяли цряйи тюкцля-тюкцля дюнцб Ящмядова бахды: доьруданмы?

Ящмядов башына еля инамла «щя» дедиртди ки, Сябзяли бунун алыб-алдатма олаъаьына шцбщя етмяди, милис ряисинин юйрятдиклярини юз одуну кими юз бухарысында йандырды, баъасындан юз тцстцсц тяки чыхартды.

Мцгтядиров онун сясини дя ешитди, онларын хястяханада неъя эюрцшдцклярини дя эюрдц, лакин бунларын щеч бири онун гаранлыьында бир ишыг, бир нур кими парламады, о, бу зцлмятдя юз шяхси щяйатынын, юз шяхси дцнйасынын щансы тяряфиндянся бир аьартынын пейда олдуьуна севинди, лакин бу кяндир ону гуйудан чыхармырды – ортада юлцм варды, буна онун «щуманистлийи» сябяб олмушду, аьыллы-камаллы бир адамы гаты хулиганлыьа эятириб чыхаран олмушду.

О изолйаторун истинтаг отаьында Сябзялидян ифадя алдыьы индинин индисиндя дя юзцнц, юз сабащыны дцшцнцрдц, гаты хулиганлыг цзря диндирмяни сцрятля йекунлашдырыб юлцмя кечмишди, мцгяссиря вердийи суаллар да сянятин-пешянин демяк олар ки, щяр эцн тякрарланан вярдиш асанлыьындан, адят механиклийиндян эялирди. Онун бир «нийя»синя, «ня цчцн»цня Сябзялинин йаздыьы ъаваблары охуйурду. Сябзяли еля ити йазырды ки, Мцгтядиров бир уъдан эютцрцб цзцня-эюзцня йахынлашдырдыьы сящифяляри сейрялдя билмирди, вараглар еля бил чап машынын аьзындан чыхыр, цст-цстя галагланырды. Гялями еля бярк басыр, дирсякляриня еля эцъ эялир, айагларынын щярясини стулун ики гылчасына еля диряйирди ки, бязи цзляшдирмялярдя мящбусларын эютцрцб бир-бириня атдыглары, бир-биринин башына чырпдыглары, буна эюря дя дямир-гайнаг гядящлярля семент дюшмянин дярин гатына бяркидилиб-бяндлянмиш тяртямиз-гопмаз миз, кцрсц йыр-йыр йырьаланыр, ъыр-ъыр ъырылдайырды. Каьызлар йаьлы-сыьаллы иди, «щюрмятли каьызларды», она эюря бу тязйигин алтында давам эятирир, дешик-дешик олмурду.

«... Чыхдым, ешикдя эюрмядим Ащястяни. Ола билмязди о мяни эюзлямясин. Дедим, йягин, щараса бу йахына эедиб индилярдя эяляр. Билмирям эцнцн щансы вядясийди, анъаг мяндян ютрц гаранлыгды дцнйа. Мян бу гаранлыгда йараса кимийдим, эюрцрдцм дцнйамызын щяр шейини. Сизин кабинетдя тутду бу гаранлыг мяни. Гярибя эеъя иди о эеъя – билмирдим ки, эцндцздцр, щяля ахшама чох вар, амма биръя кома гаранлыг алыб мяни биръя кома гара булуд кими. Илдырымлыйды бу гаранлыг, бунда бядбахтлыгларын чыьыртысы, щюнкцртцсц варды, бунда йцз ил, мин ил бундан язялин, дцнйанын эюрцнян-эюрцнмяз цзцнцн нисэили галмышды, щяля сизин кабинетдя икян мяня беля эялди ки, балаларымы тутуб бу мцсибят, Ащястя бу бир кома гаранлыьын далынъа чыьыра-чыьыра гачыр, яллярини узадыб онун ятяйиндян йапышмаг, онунла бир йердя яршя чякилмяк истяйир, балаларымызы онун гузьун ъайнагларындан алмайынъа гайытмайаъаг эюйлярдян. Сизин кабинетдя икян мяня беля дя эялди ки, мян юзцм дя йохам бу дцнйада, щардайамса варам, йашайырам, амма чох узагдайам, каинатын дяркедилмяз бир галактикасындайам. Цзцнцн бириндя ики йцз дяряъя истилик вар – яримирям, диэяриндя дя бир о гядяр шахта – донмурам, мяни бу антоганист гцввялярин вящдяти сахлайыр. Эюрцрдцм ордан йери, йердякиляри, йеня дя щямян гаранлыгда эюрцрдцм, еля бил эюзляриндя чох нящянэ, чох эцълц телескоп варды, дурбин варды, милйон дяфя, милйард дяфя бюйцдцрдц тушландыьы щяр ири-хырданы... Евя эетдим, машынла эетдим. Шоферя дедим, тез сцр, цзцмя бахды, тяййаря кими учурурду машыны, анъаг еля билирдим биринъийнян сцрцр, пийада эетсям ондан тез чатдырарам юзцмц. Гайнанамэилин евляринин бириндя олуруг, ев нювбясиндяйям он илдир, щяля мяня нювбя чатмайыб, мяндян габагда нечяси вар, «тяъилиляр» дя щяр пайланышда арханын чох узун сырасындан габаьа эятирилир, биринъидян дя иряли гойулур, чцнки «тяъилидир» онлар... Щяйятя эиряндя эюрдцм ушаглар аьлашырлар, онларын сяси щяйяти башына эютцрмцшдц.

Гайнанам эцнащкарлар кими анд ичди ки, валлащ, мян бунларын хятриня дяймямишям, дурдуглары йердяъя кцрлцклянирляр, аьрыйырлармы, аьрыйан йерлярими вар – демирляр щеч ня.

Щямишя мяним бойнума бир-бириндян тез сарылмаг, щоппандырылмаг истяйян кюрпяляримин щеч бири йахын эялмяди мяня, гуъаьымда дурмадылар, цзцмц шиллялядиляр, бойнуму ъырмагладылар, ялимин цстцндян эютцрцб голларымын арасындан чыхмаг истядиляр. Щяйятдя дя дурмурдулар, кцчяйя гачырдылар. Ганым гачырды, ъаным донурду онлар беля елядикъя. Ащястя ки, юзцнц кцчя гапысындан ичяри салды, бир айаьы чюлдя икян йыхылды, еля бил аналары юляъякди бир эюз аьымында, щяля няфяси варды, онлар юзлярини тез йетирмясяляр сон ъаны бир гуш кими учуб тутулмазлыьа, гайтарылмазлыьа эедяъякди.

Гара донунун йахасы ъырылмышды, гара сачлары даьым-даьым олмушду, аь билякляриндя ганлы-ганчыр сыйрылмалар варды, юзц дя су ичиндя иди, айаглары йалынды, ъорабынын бир тайы сиврилиб-сцрцнцб топуьуна йыьылмышды...

Мющтярям Мцгтядиров, билирям ки, Ащястяни мцтляг диндиряъяксиниз, бунсуз сизин ибтидаи истинтагыныз бясит олар, тягсирнамя тяртиб еляйя билмязсиниз, тягсирнамя дя сизин бцтцн истинтаг материалларына ясасланыб йаздыьыныз сон нятиъядир, сон гянаятдир. Она эюря дя мян йазмырам щадисянин яввялини, анъаг сиздян биръя хащишим вар, Ащястядян сиз щеч ня хябяр алмайын, имкан верин мцсибятини кючцрсцн вараглара, бундан сонра орда сахламайын, чцнки сиз онун ифадясини охуйаъагсыныз, сиз о щекайяти ахыра чыханаъан о ярийиб йеря кечяр, сарсылар тязядян, интищар едяр. Сиз она дейин ки, биръя дяфя йазаъагсыныз ифадяни бундан сонра наращат етмяйяъяйик сяни. Йахшы олар ки, сиз ону кабинетдя гойуб чыхасыныз, сизин нязяринизи, нцфузунузу юз цзяриндя щисс етмяйя. О, онсуз да йашамайаъаг, о юзцнц онсуз да мящв едяъяк. Мян щябсдян чыхан эцнц. Онун ъяназясини йердян эялиб мян галдыраъам, илк мящяббятими, сон фаъиями юз чийнимдя апарыб дяфн едяъяйям. Мян эяляняъян она эюря йашайаъаг ки, ики баламыз йетим галмасын, башсыз галмасын, бир кюлэяликля, бир дальынлыглары олсун...

Ащястя евя эялмязди, о щалда бизим цзцмцзя чыхмазды, юзцнц дяниздя батырмамышды ки, мцсибятиндян хябяримиз олсун, о алчаглары мяня танытдырсын, танытсын.

ДАМ-да бир тялябя йолдашым ишляйирди. Институтда о да мянимля эцляшя, бокса эедирди. Няриманды ады. Щямишя йахшы мцнасибятдя олмушдуг. Атасы Хынзыров Аьасялим дя вахтиля дахили ишляр назирлийиндя баш мцстянтиглик елямишди. Няриман данышырды ки, ян чятин ишляри атама тапшырырлар. Мяркязи гязетлярдя онун щяйат-фяалиййятиндян бящс едян нечя очерк охумушдум. Бир дяфя о бизи – шящяр биринъилийинин галиби олдуьумуз мцнасибятиля «Интурист»я апарды, зийафят верди. Оьлунун саьламлыьы, бой-бухуну иля фяхр едирди киши, чцнки Няриман гибтя едилмяли ъаван иди – шящярдя ондан йекя адам, дцнйада ондан гцввяли адам эюрмямишям щяля. Амма адамлыьы о ъисмани бюйцклцйцндян, физики цстцнлцйцндян дя йекя иди. Дава-далашла арасы йох иди. Бир дяфя мяшгдян сонра дянизя эетмяк истядик. Йайын яввяли иди, йай эцнцнцн ахшамчаьы иди. Бу вядяляр дянизин ляззятли вахты олур. Маьазайа эирдик ки, бир баш ял-цз сабуну алаг. Сабун чох, Няриман да буну эютцрцб ону гойан, щамысыны бир-бир бурнуна тутуб ийини алан.

Балаъа маьаза иди, кюшк кими бир шей иди, Няриман пиштахтанын чохуну тутмушду, «дефисит» азаркешляри онун о бюйрцндян-бу бюйрцндян боьазларыны-башларыны узадырдылар, кцрт тойуьун ганадларынын алтындан пыртлашан ъцъяляр тяки чыртлашырдылар. Башы Няриманы дирсяйиня эцъля чатанын бири:

– Имкан вер бу зящримарлара биз дя бахаг дя щеч олмаса бир дяфя, – деди, – бура сянин йеринди ки эирмисян?!

Няриман бахды ки, бу балаъа кишинин голуна юзц бойда бир гыз эириб, ялцстц чякилди дала, цзр истяди:

– Баьышла, гардаш!.. Буйур...

Бу нящянэ балаъа кишинин эюзцня неъя горхаг, неъя бивеъ эюрцндцся о, бир ялини балаъа башлыьындан-аьлыьындан енли шалварынын ъибиндян чыхарыб белиня вурду, хорузланды:

– Дцз демирям бяэям?! Нечя сатдур дурмусан бурда, баклан кими...

Няриман бир ялини (залым оьлунун яли адам иди ки! Щяряси бир вял тайы иди) синясиня гойду, юзцнц яйди:

– Баьышла, эюрмямишям, баьышла!

О балаъа киши щеч ня алмады, эуйа аъыг еляйиб эетди, эуйа галса ялиндян хята чыхарды, йанындакы да арвады-нишанлысыйды, щяр няйи идися, хцлася ону чюля дартды, эуйа бурахса бядбахт елярди Няриманы.

Эетщаэетдя гапынын аьзында дуруб деди:

– Белянчик зыррамаларчцн эяряк спесмаьаза ачсуннар ки, ъамащата мешат елямясцн.

Няриман пыггылдайанда маьазада ня гядяр адам вардыса щамысы гаггылдады.

Сатыъы оьлан демя Няриманы таныйырмыш:

– Нейчцн язмядцз онун янэини, пящливан! – деди.

Еля бу дямдя щямян балаъа киши юзцнц ичяри салды, арвадымы-нишанлысымы, хцлася онун юзц бойда «адамушгасы» да далынъа тяпилди, голлады ону:

– Ящмядаьа, гурбан олум, эедяк.

– Мяня эцлцрдцз? – Ящмядаьа эуйа бурахылса Няриманы шил-кцт еляйирди: – Щяри?.. Щяри, пасгуда?!.

Няриман юзцнц ешийя верди, таксинин бириня атды, мяни дя тез йанына чякиб шоферя деди:

– Щайла эетсин.

Машын йериндян тярпяняняъян о балаъа киши арвадынынмы-нишанлысынынмы «гарасармасындан» чыхмаьа чалышды, йумруьу иля Няриманы щядяляди.

Машын бизи шых чимярлийиня учуранда:

– Йахшы гачдыг гуртардыг, – деди Няриман. – Вур юлцм дейирди о. Хятриня дяймяк олмазды, йанында арвады варды. Дейясян, нишанлы кимисийди, беля елямякдя, дейясян, гызын кюнлц йохду она. Гыза  «мян беляйям, щцняр бойнан-заднан юлчцлмцр, юзцм бойда од-аловам» дейирди. Севир ону, йаман севир, мящяббят бязян эцлцнъ еляйир адамы.

Аллащымы, бяндялярими, ня ися йарадан бир дцнйалыг сябир вериб Няримана. Ким дя ня деся инаныр. Йаланыны тутанда адамын цзцня вурмур, бир балаъа гымышыр, юзц утаныр, анъаг сяни утандырмамагдан ютрц арайа айры бир шей гатыр, йерсиз, мятлябсиз сюз данышыр, беля данышанда ону танымайан фикирляшяр ки, щейф бу бойда эювдядян, ичи бошмуш...

Тапдым Няриманы. Дедим, гардаш, бах дяфтяр-китабыныза бу нюмряли, бу маркалы миник машыны эюр киминдир, щансы цнвандадыр, атамэил райондан бу сящяр эялибляр, онлары ваьзалдан щямян адам юз машынына эютцрцб, кишийнян арвады шящярдя чох эяздириб, эятириб дцшцрцб евин йанында, шейлярини эютцрцб гойуб щяйятя, бир гяпик дя пул алмайыб, ня иллащ еляйибляр алмайыб. Атам беля кишидир ки, гоймаз бир адамын щаггы галсын юзцндя, дейир бу дцнйанын о дцнайсы вар, о дцнйайа борълу эетмяйим. Инамы, етигады белядир, нейним!.. Йаланмы дейим ки, эетдим, тапдым, вердим? Баъармарам, щям дя эюздян эюз, сюздян сюз чякян кишидир, о дягигя щисс еляйяъяк дцз данышмадыьымы.

Няриман дуймушду ки, бурда няся айры мясяля вар, цзцмя чох бахырды. Щяйяъаным, сарсынтым цзцмя чыхмасын – ола билмязди! Бу йандан да инанмады юзэя мягсядим олар, бир нечя дягигя галды бу ики «белядими-елядими»н арасында, ахырда язиз андыны дилиня эятирди:

– Дейнян дядя ъаны?

Автомат кими ачылдым:

– Дядя ъаны!

Ахшамдан иди. Няриманын отаьында эур електрик лампасы йанса да ичяридя эеъялик варды, мяним цзцмдякиляри дя ишыгда аьармыш бу эеъялик батырмышды, Няриманы чашдырмышды, юз рянэиндя, юз чянэиндя эюрмямишди сясимдян алыб эюзляримя тяпдийим чыьыртыны, щарайы, интигам фярйадыны о!

«Нахалстрой»да иди о цнван, о адам. Ора чох эетмишдим. Орда бизим баш мяшгчимиз Гара Намаз йашайырды. Йедди йашындан кяндирбаз олмушду. Сиркя эютцрмцшдцляр ону. Сонра пящливанлыьа эетмишди. Дцнйанын мяшщурларынын щамысы иля эюрцшмцшдц, щамысынын да кцряйини йеря гоймушду. Хариъдя цстцня буьа да бурахмышдылар, буьанын гатлайыб бойнуну гырмышды. Бир отурума бир гойун йейирди. Сящяр йемяйиняъян отуз йумуртанын сарысыны удурду. Ялиндян бир тутум варды ки, еля беляъя эюрцшяндя, саламлашанда аз галырды адам дизлярини йеря гойуб дишлянян чяпиъ кими бяйирсин. Бу онун эцъцнц сынамаьы, эюстярмяйи дейилди, еля белясийди. Евиндя щяр шей дямирдян иди, юзц дя галынындан, йоьунундан, о ъанлылыгда, о бяркликдя шейлярин щамысы яйилмишди, чюкялмишди. О вахт беш-алты ев варды шящярин бу гыраьында, инди «тара базасына» дюнмцшдц, гарышга йувасына дюнмцшдц, щяр «гутудан», чоху да гейдиййатсыз, он-он беш бюйцк-кичик чыхырды. Шящярин ян чох ушаглы тядрис мцяссисяси «Нахалстрой»ун йанындакы мяктяб сайылырды, синифляринин, щамысы да паралел, щяр синифдя дя  гырхдан йухары шаэирд. Шящярин дя ян йухары мааш алан мцяллимляри ордакылар сайылырды, бундан ялавя, эеъя мяктяби дя ачылмышды орда, «айаьына йер еляйяндян сонра юзцня йер елямяк истяйянлярин» сайы эцндцз охуйан шаэирдлярин – бу ата-аналарын, баъы гардашларын кюрпяляринин, кичикляринин сайындан бир хейли аз иди. О мяктяб эеъя дя йатмырды. Шящярдя мяшщурлашмышды. Эеъядя охуйанлар драм дярняйи, бядии юзфяалиййят коллективи тяшкил етмишдиляр.

Онлар щярдян радиойа, телевизора чыхарылырдылар, идманын бцтцн нювляри цзря мяшг эедирди орда, оранын идманчылары иттифаг йарышларына вясигя алырдылар. Гара Намаз щямян мяктябдя мяслящятчи иди, щамы билирди ки, о мяктябин идман мцвяффягиййяти бу кишинин зящмятинин щесабына-сябябиня баша эялир.

Гара Намазын гоншусу иди бу адам. Алчаг щасары варды. Мяним кими уъабой адам пянъяляри цстя галханда щяйяти эюря билярди. Бойуму-бойнуму узатдым. Щямян машын бурда иди. Щяйят дя еля дар иди ки, машынын бурну дахма-команын габаьындакы балаъа, алчаг чардаьын артырмасына дирянмишди. Икиъя артырма гойулмушду бура. Бунлар да щисс олунурду ки, йаьыш йаьанда щяйятдя эюлляняр, айагларыны батырмамаг цчцн бунларын цстцндян кечирляр ичяри, адламаъдыр. Машынын далы иля тахта гырыг-гуруьундан гурашдырылмыш дарваза кими шейин арасында биръя гарышлыг йер галмышды.

Дюйдцм бала гапыны.

Порсуг кими бир оьлан ушаьы чыхды габаьыма. Йалын айагларына атасынынмы, бюйцк гардашынынмы йекя айаггабыларыны тахмышды. Бир яли дя шалварынын башында иди, еля щей йухары чякирди.

– Ким вар евдя, гузу кясим?

(Неъя сахталашмышдым о ахшам!.. Юзцмдян ийрянирдим).

– Тими дейийсян?

Гапынын арасындан, онун башынын цстцндян эюрдцм ки, евин чардаьа бахан гоша айнасынын биринин пярдяси галдырылды, ичяридян кимся бойланды. Дейясян, еля щямян адам иди ки, пярдя бурахыландан, салынандан аз сонра евдян чыхыб эялди. Гарабуьдайы оьлан иди, долу, дейирдин бунун йедикляринин, ичдикляринин щамысы ъанында галыб йаьа дюнцб йаьландырыб ону.

Ушаьы эери итяляйиб габаьа чыхды. Сорушмады щеч ня. Мяним диллянмяйими эюзляйирди? Гятиййян! Еля бил гаранлыг бир эеъядя щараса эедирди, щяр йан йийясизлик, щяр кол-кос бир яждащайа дюнмцшдц. Гара басмышды ону, нитги батмышды онун, сясинин щеч йана чатмайаъаьыны бился дя гышгырмаг истяйирди, лакин ващимя гурутмушду, юзцндя юзлцйцнцн щеч няйи галмамышды.

– Гардаш, – дедим, – сян аллащ, йаман эцнцмдцр, мяня кюмяк еля. Эцнортадан бяри азы ялли машынын, таксинин габаьына кясмишям, йалвармышам, эетмяйибляр. Анам аьыр вязиййятдя хястядир, ону тез бура чатдырмаг лазымдыр. Ня гядяр истясян верярям, тяки сян бир йахшылыг еля мяня, еля билярям бир гяпик дя алмамысан.

Эюзляримя доьрудан да йаш эялди, онун чардаьындан асылмыш лампанын цзцмц дюйян ишыьында о, буну эюрмяйя билмязди.

Эюзлярими далады бу су. Мяня еля эялди ки, кинимдир, гязябимдир, бябякляримдя эцлляниб, сон эцъцмля, ирадямля сойудуб эюзляримдя сахламышам, атылмаьа гоймамышам.

Щеч сорушмады щара, щансы района, щансы кяндя эедяъяйик, эери дюндц, чюллцйцнц эейинди, йахасыны дцймяляйя-дцймяляйя чыхды. Ачды дарваза кимисини, юзцнц вурду машына, шалварыны чякян щямян байагкы ушаг бир парч су атды «ГАЗ-21»ин ъейранлы бурнуна, ичяридякилярин дя бязиляри айнадан бахдылар, бязиляри дя чардаьа дарандылар.

Дедим, эедяк баъымы да эютцряк, гадын хейлаьыды, о биздян йахшы ял-айаг веряр йолда-издя анама.

Ащястяйя анасынын йаслыьыны эейиндирдим, гара йекя юрпяйини дя башына юртдцм ки, тякъя бурну эюрцнцрдц. Бу о идися Ащястя эялиб кечиб далда отураъагды, о дейилдися эери дюняъякди, мяним дя бящаням щазыр иди: «Баьышла, гардаш, сяня дя изафи язиййят вердим, анамы эятирибляр». Зящмятщаггы да бир цчлцк йа бешлик. Еви, машыны танымышдым, Ащястяни дя беляъя бу палтарда апарыб сящяр, щяр ахшам ора эедяъякдим, о алчаьы ахтараъагдым.

Йола дцшдцк. Мян габагда отурмушдум. Севинирдим. Севинирдим ки, евими йыхан, балаларымы йетим гойан ялимдя-овъумдадыр, юлдцряъям ону! Кеф чякя-чякя, ляззят ала-ала юлдцряъям ону.

Далдан да, габагдан да эялян машынлар сейряляндя, тялябя икян щярби дярс-тялим кечдийимиз, щяр гарышына бяляд олдуьум Цчтяпяйя дюнян йолун аьзында машыны сахлатдым. Эуйа йцнэцл ишим варды. Щярляниб бу цздян гапыны ачан кими онун чянясинин алтындан боьазына ялимин гылыьы иля йцнэцл бир самбо зярбяси. Эиъяллянди, башы цстцндя дурмады. О йана итяляйиб йериня кечдим, машыны Цчтяпянин йийясизликляриня сцрдцм.

Эюзляринин сцзцлцб ахмаьы, йумулуб ачылмаьы хейли чякди, юзцня эяляндя цзцмя бахды, боьулуб бурахылмыш, йа да башы ганадынын алтына гойулуб бир йаны цстдя сахланмыш тойуг кими девикди, эери ганрылды, Ащястяни эюрян кими (онун юрпяйини башындан сивириб чийинляриня салмышдым) сяксянди, биръя анда аьарды, эюзляри юз чанаьындан пыртлайыб чыхасы олду, алт додаьы партлады, ганы чянясиня ахды. Баьырыб юзцнц гапыйа вурду. Мяним ялимдян щара гача билярди, биляйиндян тутдум:

– Сяня кюмяк еляйян кимди?

Демяди. Еля учунурду ки, о бойда машын йарпаг тяки титряйирди.

Сцрцйцб салдым йеря. Мянми гцввялийдим, ому йцнэцл иди, хцлася, еля бил азарлы бир ала гарьанын ганадындан тутмушдум.

Биръя зярбям бяс иди она, бир йумругла ахырына чыхардым онун, лакин цряйим сойумазды бу юлцмдян, бундан щеч бир щяз алмаздым, ляззят вермялийди бу, щям дя о достунун адыны, цнваныны, иш-пешясини, «кцлцнэ чалдыьы» йери юйрянмялийдим, ону да сабащ юлдцрмяли идим, сабащдан о йана гоймамалыйдым галсын. Бундан сонра дойаъагдым бу «нащардан», бундан сонра йыьышдыраъагдым «сцфрями», бундан сонракы сяфярим айры сяфяр олаъагды, йолум узун, мянзилим узаг, дцнйа аьыр бир шяля – кцряйиндя, ата-ана, бала щясряти цряйимдя дцйцн-дцйцн, даьлайа-даьлайа йандыраъагды мяни, бу йаньы ися дцнйанын бир нюгтясиндя галаъагды, эюйляр дяниз, булудлар буз саллары олаъагды башымын цстцндя, чох заман унудаъагдым йерин-эюйцн мцгтядирлийини, юз башымын, цряйимин ичиндя йашайаъагдым.

Цч дяфя сорушдум: ким иди о?

Диллянмяди.

Маьазадан о эцн алыб овхарлатдыьым ади мятбях бычаьынын аь тийяси будунда гаралыб чыхды. «Оф-ф-ф!» еляди, мяня сарманды, вуруб атдым юзцмдян гыраьа, гачмаьа башлады, сычрайыб тяпийимля вурдум топуьундан, цзц цстя дцшдц. Бир голуну ганырыб кцряйиня гатладым.

– Демясян юлдцряъям сяни!

О эеъя мяндян ютрц эеъя дейилди, еля бил айдын бир йаз эцндцзц иди, эюрмям неъя артмышдыса онун кирпиклярини санайырдым. Онун бахышлары эюзцмдян, чыьыртылары гулагларымдан чякилмир, эетмир индинин юзцндя дя. Гатил сойудугъа, дейирляр, о бахыш, о сяс тутур ону, сайыгладыр адамы, йадына дцшдцкъя юз гяддарлыьы юз залымлыьы дялилик дяряъясиня чатдырыр ону. Онун йцздян чох сяси вар гулагларымда, йцздян чох бахышы галыб эюзляримдя, щамысы да тцк салан, адамын сцмцклярини ятиндян чыхаран. Лакин мяня еля эялир ки, щяля аз ешитмишям, аз эюрмцшям, бош галыб цряйим, бош галыб рущум, доймамышам о щязздян, доймамышам о тясяллидян, йеня дя борълуйам Ащястяйя, балаларыма, ата-анама, мяни таныйанларын щамысына, бу ящвалаты ешидянлярин яксяриня, чцнки йарымчыг иш эюрмцшям, бири эетди, бири галыр о икинин, эяряк о да йашамайайды, ону ахтарыб тапмаьа, ону да бу бири тайы кими йола салмаьа юмрцм чатаъагдымы?!

Ахырынъы дяфя бычаьы цряйинин башына басдым, йаваш-йаваш   итялядим, йолдашынын, достунун адыны, цнваныны хябяр ала-ала йеритдим. Тийя дибиня гядяр эетди, эизлянди онун синясиндя, мяня еля эялди ки, щяля дя цряйиня чатмайыб, юлмцрдц, бычаьын дястяйиня бир тяпик вурдум, тахтайа чалынан мисмар кими эетди, йеня демяди, бундан сонра даща ня дейяъякди, дили варды ки, десин?!

Машынынын йцк йериня йыхдым мейитини, кясиб аьзына гялйан вердим ейиблисини. Чяняси йаман бярк чилидлянмишди, дямир-дцмцр салыб араладым.

Ащястяни дцшцрдцм евимизин йанында, машыны шящяр милис идарясинин габаьында сахладым, юзцмц нювбятчийя тягдим-тяслим етдим...»

Тязя ишин чяк-чевири икиъя эцн чякди, бу да ики эцнцн беш саатындан чох вахт апармады. Ъинайятдя иштиракчы кими эедян дя тез тапылды. Буну ися базар мцдири асанлашдырды. Тягацдя чыхмыш бу милис мцстянтиги тяхмининдя йанылмамышды, прокурорлуьа эетмиш, орда Мцгтядирова демишди ки, «мяним базарымдакынын йанына щямишя эялян кюмцр мейданындакы гяссабдыр. Бу ятчи, о ятчи, балтайа гойма дейиб доьрайыб тюкцрляр, тярязийя лязгинка ойнада-ойнада ики-цч тону эцнортайаъан хырыд еляйирляр, сонра да бир эцн бунун, бир эцн дя онун машынына гонуб учурлар гуш-муш далынъа. Пулун ола, машынын ола, юзцн дя мцсялман оласан, дурарсан бир йердя фас-фараьат?! Бир дяфя гясдляндим ки, юзцмцнкцнц, гулаьындан тутуб, атам гыраьа, эиришмямишдян йохладым, эюрдцм далы мющкям йеря баьланыр, щяслядим. Фикирляшдим ки, яшши, мяним ня дярдимя галыб онун белялийи, бунун елялийи, дцнйаны дцзялдяням бу йашымда?! Чцрцк гарьы кими шейям, ня чякилмяклийям, ня тяпилмякли, зурналыьымдан зурналыг чыхар, галарам бир бюйрцм цстя зыр-зыр зырылдайа-зырылдайа, пул, вар-щал айрылыгларына тайадыр, бцтцн юмрц бойу хымыр-хымыр сюкцб йейирляр, ня аълыьыны билирсян, ня тохлуьуну, юз тцкцнцн цстцндя доланыр эюзяэялимсиз, сюзядцшмясиз; бизимкилярдян ютрц ися шцш пайадыр, бизимкиляр юзлярини тез тахырлар о пайанын башына. Беля эюзцгызмышдыьы иттярдя эюрмцшям мян. Гыздары, эялинняри эюздярийнян йейирдиляр буннар. Щара эедирдиляр, щардан эялирдиляр – сяс-сораглары чатырды мяня. Мянимкинин баьы вар дяниз гыраьында. Ади баьдыр, юзц неъя дейим ня, нямяня, эюрмясяниз инанмазсыныз. Бир тясадцф апарыб чыхардыб мяни бир дяфя ора. Чюлдян бахырсан хаймадыр дя щамынынкы кимиъя, даже, щамынынкындан да кцнягырыг-гуруг тахтадан дцзялдилмиш гушхана. Демя бу тахта гырыг-гуруьу маскировкаймыш... Мяним дя баьым о тяряфдяди. Машыны доггазда сахладым ки, эюйдя аьлы-гаралы булуд щярлянишир, йаьыб-еляр, бизим гушхананын да габаьы сарылыг, эюйцн эюзц тутулан кими нямшийир, айран кимиъя ахыр, машыны батырарам, бундан сонра дцш гапы-гапы миникли-миниксиз ахтар. Ишыглашмамыш дурдум ходладым машыны, бешъя аддым эетмиш пырт-пырт еляйиб йатды матор. Бир дя басдым педалы, бир дя йатды. Бахдым эюрдцм биръя овуъ да бензин галмайыб машында. Эяляндя полну бак долдурмушдум, цстцндян чох ишлянмиш оларды беш литир. Щансы ъцвяллаьыса чякмишди эеъя машынын бензинини. Эютцрдцм канистири ки, цч-дюрд литир алым бириндян. Бахдым йахын-узаг гоншуларын хаймаларына. Биринин габаьында аь «Волга» сахланмышды. Эетдим ора. Щяля ойанмамышдылар дейясян, чюлдя-задда бюйцкдян-кичикдян эюрцнян йох иди. Дюйдцм гапыны ки, бу, мяним бир йахшылыьым олар она, щяр щалда иш адамыдыр, йатыб галыб йягин, ойанар, щям онун кефи дцзяляр, щям мяним. Гапыны ки, ачмады мяним ятчим, ъаз-мазын кцчцйц, пишийи ъырмаглады цзцмц. Залым баласы о гядяр вурмушду ки, щям порсуг тяки гызармышды, ган-тяр ичиндяйди, ичини дейя-дейя тюйшцйцрдц, щям дя яллярини чярчивяйя вермясяйди ахыб цстцмя эяляъяйди, эялди – о, айы тяки бир шей, мян дя балаъа, йумаг, галаъагдым алтында.

– А мцдир, хош эялмисян, – деди, тутду мяни. Онсуз да йапышмаьа бир йер ахтарырды, тапды щямян етибарлы тутаъаьы: – Олмаз, сян юл, мян юлцм, бунун мейитини эюрясян, олмаз!

Щардайды мяндя о щцняр, о эцъ ки, онуйнан доггазаъан, яли йахамдан цзцляняъян щелляшяйдим, дедим, гапынын аьзыннан евин ичиня чох олар цч аддым, апарым сярим диваны вар – дивана, краваты вар – она, башынын цстцндя дурум, бир аз моизя охуйум, хумардыр, щуш тез тутар ону, гайыдыб эедярям. Ай эетдим щай! Ядя, бу гушхананын ичи няймиш, башына дюнцм! Нечя илди шящярдяйям, евлярин дя щяр ъцрясиндя, хаймаларын да щяр неъясиндя олмушам, беля щянэамя эюрмямишям, виъдан щаггы! Паркет, цч отаг ич-ичя, йаь-рянэ, щяр отаьын ичи бойда хялчя сярилиб дюшямяйя, бцллур асмалы гяндилляр, щяр эюзцндя бир рянэ ишыг верян лампа, диварлар эцзэц. Щайана бахырсан – юзцн, бирсянся – мин олурсан. Мебелляр дя ярябски. Кюмцр ятчиси дя бурда. О да мяним ятчи кими лцт, яйниндя дарбалагдан савайы щеч ня йох. Ики дя сарысач. Онлар да щямян эцндя. Кюмцрчцнцн гуъаьында бири, дцшцбляр креслойа, чякирляр узун ярябски сигаретдян. О бири сарысач да узаныб дивана архасы гатда, гылчасынын бирини галдырыб ашырыб дизиндян, онун да дамаьында щямин узун ярябскидян.

Мянимки мяни тягдим етди оннара:

– Мой шеф!..

Сарысачларын икиси дя гара чявяряня дцшмцш эюй йарпаг эюзлярини сцздцрдцляр. Бири эцлцмсцндц:

– Белыми тапочками! – деди.

Бу беля дейян кими о бири гаггылдады. Баша дцшмядим ня демякди бу. Сонра бу йолу чох эетмиш бир танышымдан сорушдум, изащ еляди ки, юлцйя, юлцлцйя ишара вурублар, оннарда юлянин айаьына аь чуст эейиндирирляр.

Сюзцм онадыр ки, гызмышдылар онлар, пул-газанъ гудуртмушду онлары, гудурмахлыьнан гызмахлыг чох эетмир, эетмяди дя!..»

Мцгтядиров таныма кечиряндя Ащястя беш-алты адамын арасында Кюмцрчцнц эюстярмишди. Тякликдя, «мафи гайдада, ганун мювъибинъя» цзляшдирмишди онлары. Кюмцрчц ща юзцнц йыртмышды, даьытмышды ки, мяним хябярим йохду бунун дедийиннян, Мцгтядиров юзцнц йаландан щоппандыран «эядяни» басмышды дама, ишин дя бу голуну баьламышды, кечмишди йеня кющнянин йары-йарымчыьыны дцзялтмяйя. Эятиртмишди изолйаторун истинтаг отаьына Сябзялини. Сябзяли дя дустаглыг гайдасында – ялляри архасында, бахыъынын габаьынъа йерийя-йерийя гапыдан эирян кими билдирмишди ки, щеч бир ифадя-зад вермяйяъям даща, иши кечирин мящкямяйя, ядалят мящкямясиндя данышаъам ня гядяр данышдырсалар; бир щеч няйин чюлдя азадлыгда узанмаьы аьырыннан аьырыны эятирди башыма, бурда да оннан бетярини тюрядяр, сусмаг – сизин билдийинизъя разылыг яламятидир, верин бура, аканчателнизя гол чяким, сахлатмайын мяни ишыгсыз-эцнсцз, тямиз щавасыз, ен-узуну беш аддым олан дахмада сяксян адамын пейдяр-пей чякдикляри папирос-сигарет, ешмя тцстцсцнцн, ичиня-арасына чцрцк памбыг долдурулмуш салафан лцлясинин кифирбакларынын щяр биширимдя цзцнц тутан щисинин, эюйдян ялчим-ялчим йаьан гурулуьунун боьуъу хяфясиндя, бир отурумлуг йердян ютрц саатларла айаг цстя эиъяллянянлярин дашан сябир касасыны эюрмякдян, онларын щеч нядян ютрц чырпа-чырпалыг салыб дава галдырмагларындан, эцълцнцн-зорлунун эцъсцзцн башына вуруб ялиндякини-яйниндякини алмаьына бахмагдан... Бурда еля билирсян дцнйа бу камера бойдаймыш, индийяъян эюрдцклярин эерчяк дейил, о эцнлярин щеч бириндя щягигятлик йохдур, щамысы йуху имиш, яфсаня имиш, кимся данышырмыш, сян дя тясяввцр еляйирсянмиш, хяйалыма эятирирсянмиш сюйлянянляри, данышанлар башында-аьлында рянэлянирмиш, бойаланырмыш, дцзц-дцзэцнц будур, бурадыр, истямирсян бурда йарымъа дягигянин йарысыны да галасан, истяйирсян, ня дяряъядя язаблы-изтираблы олса да, о йалана кючясян, о яфсаняйя, о уйдурмайа кечясян, биръя шяртля ки, унутмайасан ораны бяйянмямяйин, дяббялямяйин бурасы да вар...

Дядям юз кяндчимиздян бир гызыл дцйя алмышды, беш гойун вериб алмышды явязиня. Башдяйшик елямишдиляр. О юз йахшысыннан, бу да юз аддысыннан дамазлыг вермишди. Дядям, дцйя иняк олмамышдан, дейирди ки, сцдлц, йарал иняйин баласыдыр, икиъя сярниъ гатыг тюкцрсян нещряйя, беш-алтыъа дяфя аныры-бяри тярпядирсян нещряни – йаь тутур ичини, чалхаланмыр нещря, бошалдырсан тештя, айран нядир, онун оланына айран да демяк олмаз, чийя кими бир шей, гаймаг, хама, галаны чимчя йаь. Биръя чалхамлыьыннан долдур бир еркяк гарыныны, йа ятри долдур бир допуйа, бир гышлыьыды бир аьыр кцлфятин. Бу дцйянин нясли-дамазлыьы йейимсизди, хясиля бурах – о бири щейваннар кими йедийини йейиб йемядийини чыьнамаз, бир гыраьынданъа дцшяр, хырпытлайыб тяр-тямизъя газыйыр, гарныны дойурду – эетмяз о йана эетмяз иряли эцлцмщайдайа юзцнц салар суата, сулуьуну да щямян чисвирчя долдуруб бахар йерля-эюйцн эцнбатан битишийиня, еля ки аьлы кясди ахшамдыр, йа ахшамтяряфидир – йюнняняр йийясинин гапысына, эялиб дурар щямяшя йатдыьы архаъында, истяйирсян башыннан баьлайырсан мыха, баьламасан да олар, сян эялиб дышламасан ора-бура эедиб зийанныг-зад верян щейван дейил. Эюрся ки, щяля ахшама чох вар – йатаъаг орда, цйцдяъяк йыьдыьыны ширинъя-ширинъя, бахаъагсан – тамаьын дцшяъяк.

Горугчулар дядямя дейирдиляр, биз дя билирик сянин дамазлыьынын хасиййятини, амма, нейняк, елдир-обадыр, ъамащатдыр, «деди-деди» салыллар ки, филанкясинки Теймурлянэин дявясиди-няди олур бурахмалыгда, бизимкиляр аьзыны узатмамыш атдюшц еляйиб зящрини йарырсыныз, эятириб гатырыныз аьзыбаьлынын бириня, щейван бир-ики эцн орда ичини йейир, сцд-соьаннан кясилир, щям дя юзцмцзц ъяримялятдирирсиниз – кясдирирсиниз пулумуздан, эцнцмцздян, эцня эцн газанмаг асан мясхярядир? Тярин эедир сел кими, ъанын чыхыр о бири бир эцндя йыьамлайанаъан...» Яши, гат нахыра, щамынынкы нятящяр, сянинки дя еля...

Дядям дейирди, олмаз, нахыр горугчулуду, эцдцкчцлцдц, щейванын да ганаъаглы, ганаъагсызы вар, пис хасиййят эютцряъяк оннардан, о хасиййятнян эялиб чыхаъаг аьзыбир, кясиляъяк нимшараннан, баласыны да йатырмайаъаг. Иняйин ки сцдц гачды бир дяфя – кцсян булаг кими шейди, батды, эетди, эюздямя эяляъяк.

Мцгтядиров хейли гулаг вермишди Сябзялинин данышыьына, данышдыгларына. Бахмышды ки, щал тутуб ону, билмир ня дейир, нядян дейир, бейни ня буйурурса цйцдцр, фикирляшмир олар-олмаз, дцшцнмцр йеридир, йери дейил, адам юлдцрянлярин щамысы беля олур беш-алты эцн, мятляб-мягсяд галыр бу йанда, о эедиб чыхыр щара, щардан да ня эятирир юзц дя билмир няйя лазым, няйя эяряк. Эяряк эюзляйясян белясини бейни сойуйанаъан. Сойумайынъа щеч ня ала билмязсян бунлардан.

Мцгтядиров он эцндян сонра Сябзялини бир дя эятиртмишди истинтаг отаьына, Сябзяли онда да щяминъя ъцря башламышды «чякмя йахам ъырылдыйа», «бу дюнямдян юзцнц о бири цзя дюндяряндя йеня дя «гызыл дцйя» ящвалатына охшар бир сющбят наьылламышды. Демишди, дядямин бир гызыл кцчцйц варды. Билмирям аран кючцндями, даь кючцндями алмышды чобаннардан. Чобаннар явяз бир гузу истямишдиляр кишидян. Дядям анама данышырды ки, эцлдцм оннар беля дейяндя, дедим, я, а дыррангулулар, щарда эюрцнцб беля сювдяляшмя, тямянняшмя чобан йапынъы, пал-палтар, кечя-гялиб, чуллуг-паланныг истяр вердийиня, ун-дян истяр, пул-пара истяр узагбашы, су буландыран сцрц габаьында, мяним беш-цчцм няди оннан бирини дя юзцнцнкцня гатыб артырымлыг еляйясян? Дедиляр, дайы, сян эюрян бабан чохдан гатлайыб гыраьыны, щамымыз дебиторуг, юлцб-итяни бизим бойнумуздады. Колхозун малы юляр-итяр, азарлыйар щеч?! Башдяйишикдя еляйя билмязсян ки, йекянин бирини ики балаъайа вериб гойасан йериня, щамысынын гулаьы дешик, дямирли-нюмряли, алана да горхулуду бу – сахлайа билмяз, о гулаг ки буннарын цстцндяди чаьыраъаг: чувалда ъида вар. Эяряк ялцстц кясясян башыны. Щамыйа да кясмяк хейир вермир. Бир дя эюрцрсян тцстцн чыхды айры оъагдан. Йаханы ща гыраьа чяк – сянсян ки, сянсян!..

Мцгтядиров эюрмцшдц Сябзяли щяля дя юзцня эялмяйиб, столун цстцня сярдийи диндирмя протоколларына йыьышдырыб сумкасына тяпмишди, мцгяссирин йанындан дцз кечиб эетмишди, дящлизин о башында, щяйятя чыхщачыхда, эерийя дя бахмадан бахыъыйа биръя кялмя сюз чатдырмышды:

– Апар!..

Арадан он беш-ийирми эцн дя йох, дцз – тамамъа бир ай ютцряндян сонра эялди кющня йарымъа тязядян бцтювлямяйя. Онда да Сябзяли щямянъя тящяр-тюврля айаг гойду ичяри, кюндялян дцзъя-дцзъя эетди-эялди, эащ тялясик йериди, эащ йаваш, бу эет-эялин бязисиндя ону иряли чякян гыраьы моторлуьуна охшар башы дивара дяйди, аьрыйыб-елядийини йа дуймады, йа да билмяди, чцнки дяймяйиня йавашъа йох, бярк дяймишди, амма цз-эюзцнцн щеч бир дамары галмамышды. Яллярини, голларыны да йерийя-йерийя щярдян ара-бура атырды, бязян еля бил кимися вурурду, дюйцрдц, бязян дя дейярдин эярняшиб гулунъуну гырмаг истяйир. Йумругларыны кимяся эцнзяйяндя «Щящ!.. Щящ!..» еляйирди.

Мцгтядиров фикирляшди ки, башында бир шей галмайыб бунун, дялидир, юзц дя лап иплямясиндян, ону «юз» хястяханаларына эюндярсин, комиссийадан кечиртсин. Бунунку биълик ола билмяз. Савадлы оьландыр, бу елементар щягигяти билмямиш олмаз ки, ян аьыр ъинайят цзря ибтидаи истинтаг гуртарандан сонра юзцнц эиъбясярлийя гоймаг вязиййяти дяйишмир, онун ъязасыны йцнэцлляшдирмир. Ифадяляри, лентя алынмыш данышыьы там сцбут едир ки, бу, ъинайят тюрядяндя там анлаглы олмушдур, гейри-иради йох, иради шцурлу щярякят етмишдир.

Мцгтядиров беля гярара эялди ки, сонунъу бир сынаг да салсын бялкя онун бейниня дцшян тязйиги гисмян азалтмаьы баъарды, истинтага лазым оланлары ондан алмаьа мцвяффяг олду.

– Сябзяли!

Сябзяли дайанды, онун цзцня аьыллыларын аьыллысы тяки, чох утанъаг ядяблиляр кими бахды Мцгтядировун ичини тязя, бащалы гырмызы палтар эейинмиш ушаг севинъи алды:

– Отур!

Отурду.

– Сян о маариф мцдирини ня цчцн тящгир едирдин?

– Тящгир йох, тяляб! Тяляб едирдим мян! Тяляб!..

– Йахшы, йахшы, сакит ол, ясябиляшмя, – дейя Мцгтядиров еля бил щеч кимин бир сяс-сюз ала билмядийи дашы дилляндирмишди, истямирди ара кясилсин. – Сян ондан ня тяляб едирдин?

Сябзяли ялцстц ъаваб верди:

– Щаггымы!

– Мясялян няйи?

Сябзяли бир ялини йелляди:

– Бош шейдир!

Мцгтядиров ону «ясасын» цстцня гайтармаьа чалышды.

– Бяс бош шейин дя иддиасыны еляйярлярми щеч?! Бош шейя эюря сян юзцнц эятириб бу вязиййятя чыхартмаздын ахы!.. Ахы сян аьыллы адамсан!..

– Сяфейям, сяфещ!..

– Адамы юзц йох, иш йолдашлары, биринъи нювбядя аиляси йахшы таныйыр. Сяни универсал билийя малик, сон дяряъя яхлаглы, йцксяк мядяниййятя малик зийалы кими тярифляйибляр онлар.

Сябзяли Мцгтядировун цзцня бахды ки, эюрсцн тялядирми, гарпыз вериб овъуну-ялини бошалтдырмадырмы бу, мцстянтигин нязярляриндян сямими, црякдян дейилдийиня инанды:

– Еля она эюря дя сяфейям, – динди, башыны ашаьы салыб деди бу сюзлярини, еля бил Мцгтядирова йох, юз цряйиня ешитдирирди. – Бу, бизим симамызын маарифдя эюрцнянидир. – Бу дедиклярини бир аз уъадан деди, щям дя Мцгтядировун эюзляринин ичиня баха-баха деди, санки имтащан верирди, биринъи суалынын ъавабыны данышмырды, мцяллимини разы сала билиб-билмядийини онун бахышларындан охумаг истяйирди. Дядямин бир няняси вармыш...

Мцгтядировун цзц сифятинин бир тяряфиня доьру яйишлянди, голларыны да тянэя эялмишляр тяки атды йанлара: йеня башлады дя наьылламаьа. Яши, мяним няйимя лазымды сянин йеддиархадюнянин, оннарын ня эюрмякляри, нейнямякляри. О кечмишляр кечиб эедиб е, кечмишдя галыб оннарын юзляри дя, эюрцб-эютцрмцшляри дя!

Мяни сцрцйцб щара апарырсан, оьул, гардаш, башына дюнцм, ишдян даныш, чиля чыхартмарыг ки, сящяряъян отураг, сящяряъян щярямиз бир сиъиллямя данышаг. Ахы мян дя бир йерин ишчисийям, юз кефимя дейилям, мяндян дя иши тяляб еляйирляр.

Мцгтядиров онун сюзцнц аъыглы-аъы бир сясля кясди:

– Ня истяйирдин ондан?

– Щаггымы дедим, щаггымы! – Сябзялинин дя сяси галхды.

– Няйди сянин о щаггын? Пул вермишдин она щачанса, гайтармырды?

– Хейр.

– Айры боръу-зады варды сяня?

– Хейр.

– Бяс онда нийя тящгир едирдин кишини?

– Дедим ки, тяляб едирдим.

– Нядян ибарят иди сянин о тялябин?

– Бош шейди.

Мцгтядиров ялини ялиня вурду:

– Пай атоннан!

Сябзяли ялляри иля башыны тутду, эюзлярини йумду, йаныб йахыланлар, ичиндян гырыла-гырыла галанлар кими йырьаланды. Бу ахым-чахымдан сонра Мцгтядировун цзцня думанлы-думанлы бахды, еля бил башынын эиъяллянмяси дайанмамышды, эюзляриня чюкян дцнйа гаранлыьы тамам чякилмямишди, зяиф, хястящал бир адам ону алмыш бир юлцмлцкдян бир диримлийя. Инди-инди гайыдырды, бу кефим еля амансыз иди ки, бу галыма щяля дя инана билмирди.

– Ону щябся алаъагсыныз?

– Щярякятиндя ъинайят тяркиби олса, ялбяття! Истинтагда дяхли йохдур кимлийин, нячилийин, ганун гаршысында щамы ейниляшир.

Сябзяли эюзляриндян щансы узуну-эюдяйися юлчцб-бичянляр тяки эюрцндц, щансы чятин-мцряккяб мясяля-мисалларын щяллиня чалышанлар, дцз-дцзэцн ъавабыны алмаьа бцтцн диггятини ъялб едянляр эюркями алды, бир мцддят дя бу бахымлыгдан чыхмады...

– Сизи бу ишдя ня марагландырыр?

Мцгтядиров аьзындакы сахланмалыны горунмалыны Сябзялинин аьзына ютцряъяк-кючцряъякмиш кими башыны иряли говзайыб онун цзцнц цстяляди:

– Бунун нийяси, нийяси?

Сябзяли эцлдц, еля эцлдц Мцгтядировун отаьы бу адла тикилиб ачыландан, ачылыб ишляйяндян бяри щяля беля сяс гаггылты эюрмямишди. Онун щяр «щаща»сы еля бил нящянэ дяниз дальасы иди, ляпядюйяня, ахыналана – бяряйя чырпылырды, ясрин-гяринянин о башындан юмрц башланан, индийяня кими бир гумлуг гырыьы да гопмайан аракясмяни гайа-гайа, сал-сал, лай-лай сюкцр, даьыдырды. Эюр неъя сяс иди ки бу, Мцгтядиров, отаьы зялзяля тутмуш тяки горхду, галхды, щятта, йухарыйа, ашаьыйа да бахды, бялкя дя она еля эялди ки, йерин алтынынмы, эюйцн цстцнцнмц, хцлася, щяр щансы ъанлы-ъинлинин тякъя онун гярар тутдуьу, чох заман эцндцзляр, бязян эеъяляр дя мяскунлашдыьы бу йуваны юз тяканы, юз итялямяси, атмасы иля ойнадаъаг, алты иля цстцнц, йанлары иля кяллясини бир-бириня вуруб-чырпыб гатыб-гарышдыраъагдыр.

Бирдян кясилди бу сяс, бирдян дя дайанды бу ряхнянин илащи эюзлянмязлийиндян эялян эюстярмяси. Мцгтядировун долмуш гулаглары да бошалды, эюзцнцн габаьындакы да язялки бахымлыгда олду, юзцндян бядэцманлыг башланды онда ки, йягин, дцнйанын бу ачыг-айдын эюрцнянлийиндя олмайыбмыш байагкылар, онун юз ичинин вялвяляси-зялзялясиймиш бу дцз-дцрцст щяр шейи яйдяш-цйдяшлийя салан.

Мцгтядиров ону кющня суалла тязядян гурдаламамыш Сябзялинин юзц диллянди:

– Бизим мяктяб шящярин ян йахшы йериндядир, мяркязиндядир. Нцмуняви мяктябдир. Директорумуз бундан ютрц бцтцн щяйатыны, юмрцнц гойуб. О ещтирасда, щявясдя икинъи адам тясяввцр етмирям бир дя йарансын, эялсин маариф сащясиня.

Мцгтядиров дарыхдыьы цчцн гуръухду ки, яши, няйя эяряк бунлар, иълас-йыьынъагдымы депутатлыьа намизяд эюстяриля кимся, сян дя галхыб бу тяклифя тяряфдар чыхасан, тяряфдар чыхдыьыны да гырмызы бойайасан, галдырасан байраг гялбилийиня, сонра да кечясян шцарчылыьа, филан шей, ня билим ямяйин-зящмятин гадир тянтяняси, даща няйи, няйи... Бу, истинтагдыр, гардаш, бала, атам баласы, бу мисгал тярязисиндя чякилмир еля атлыг, арабалыг, машынлыг йцк-отдуса йавалайыб долдурасан, бахмайасан нядян нядир, ня гядярдир, тяки йцкцн тутулсун, бошун долсун, эет-эяллийин, эял-эятирлийин олсун, ахур-чухур бош галмасын. Аидяти цзря даныш, башына дюнцм, суалларыма конкрет ъаваблар вер, нийяляря йыьъам, айдын ифадяляр елмидир-сянятидир бизим иш.

Мцгтядиров гайтармады ону юз истядийи нюгтяйя, деди, тязя ачылыб дили, бу бир айда «нет ки нет!» иди, гой щардан данышыр, данышсын, щярляниб-фырланыб дцшяъяк о киря, о киркиряйя, цйцдяъяк лазым оланы, цйцдяъяк чохлу-чохлу, сяси, сюзляри йазылыр, рябт едилир лентя, ишя эяряклиси дя галаъаг орда, щансы хюряйин ятини йейиб сцмцйцнц сахлайырлар?!

Сябзяли щисс едирди мцстянтигин наращатлыьыны, ниэаранчылыьыны, еля бил гушбаз, ганадлы юлцсц бир ушаг иди, о ъяля гурмушду сарыкюйняйин эеъялийиня, йатмыш-эизлянмишди шяллийин-фызыллыьын хязялбасанлыьында шяр гарышар-гарышмаз бир вахтда, эюзц оъаьын йухарысында иди, сарыкюйняк юз эеъялийиня эялян кими ъяляйя дцшяъякди, о да гушун цряйи даьылмамыш дырмашыб папаьынын ичиня, сонра да гойнуна салыб йеря еняъякди, евя гачаъагды, ону да бурахаъагды гяфясдяки юз «сона бцлбцлляринин» дцнйасына.

– Бизим мяктябдя гоъаманлардан, щяряси бир мяктяб олан тяърцбялилярдян тяк икиси галыб, яксяри дяйишдирилиб, кечиб башга мяктябляря, она эюря ки...

– Щя, щя! – дейя Мцгтядиров юзцнц бир аз да иряли верди, еля бил Сябзялинин дилини кюкцндян, хирттяйинин дцйцнлцйцндян чякиб чыхараъагды онун йохушда диряниб галан минийини. – Щя, она эюря ки...

Сябзяли удгунанда Мцгтядиров йаныхды да, санки дикя, ашырыма бу кялщаэялин, бу галхщагалхын кяндири-зянъири, бу арабанын чярков, бу минийин йедяк дартымлыьы гырылды, цч айлыг, беш айлыг, бир мювсцмлцк йейимли-ичимли бярхана эурултуйнан эетди йохушун дабанына, дярянин дибиня, инди оьулсан щай сал, щай чаьыр, чыхарт о аьырлыьына бир дя бу цзцн, бу сямтин бяри дюнцшцня, бу дюнцшцн йцйряклийиня, йеллийиня, бир хырдаъа чякимля, дартымла дцнйа чякиликдя йекялийин йцнэцл щеллянмяклийиня.

Мцгтядиров йумруьунун бирини стола вурду:

– Щя, она эюря ки... Няйя эюря? Нийя? Нийясини де, Сябзяли, нийясини, нийясини!.. Су эятирдимми?

– ... Она эюря ки, бизим мяктябя сярбяст тяйинатла дцзялянляр чохалыб. Биринин ямиси зянэ вуруб, биринин дайысы, биринин гощуму, щамысы да йцксякдян. Мяктябдя, бизим мяктябдя еля сыхлыг йараныб ки, бизим бир ставкамыздан да кясиб щансы архалыйаса вердиляр. Онлар цчцн бир яйлянъядир мяктяб, бир эязинти йеридир, бир щавадяйишмякдир, бир булвардыр, бир истиращят паркыдыр. Щеч бир мадди мяняви ещтийаъ эятирмяйиб онлары бура. Диплому да беляъя алыблар. Ня цчцн бу «сярбястляр» тякъя бизим шящярдя, бизим мяктябдя сярбястляширляр? Нийя тякъя бунлар сярбяст олсунлар? Бу, щакимлик дейился, сиз дейин, нядир?.. Маариф мцдириндян бизим бир ставкамызы кясмямяйи хащиш етдим мян. Дедим, маашымыз азалыр, вязиййятимиз аьырлашыр. Ахы, мцяллимин айры няйи вар ки, бу йанынын сюкцлянини о йанынын тикиляни иля дцзлятсин, таразласын, эюзцмцзц саатлара дикмишик, ону да «сярбястляря» сяхавятля пайлайырсыныз. Ахы, бура маарифдир, иътимаи тяминат шюбяси дейил, сиз щачана кими «щюрмятлиляря» «баш цстя!» дейяъяксиниз? Чыхардыб атарлар сизи? Бялкя сизя даща бюйцк вязифяляр вяд едиб онлар? Бялкя бу «сярбястляри» сиз юзцнцз чаьырыб эятирирсиниз бу кюлэялийя ки, онлар да «йухары даирялярдя» биздян десинляр, сиздян данышсынлар, сизи щямишя цздя олан сийащыйа салдырсынлар, сабащ да «мцщцм бир йер» бошаланда ял-айаьындан тутуб йящярли-йцйянли о йорьа атын белиня галдырыб гойсунлар? Яэяр белядирся сиз о «мцщцм постда» бу хасиййятля, бу тябиятля кимя, кимляря файдалы ола билярсиниз? Кимляря? Ахы о кимляр щамы дейил! Бялкя биз пис баша дцшмцшцк «щамы цчцн» формулуну? Бялкя «сярбястляр» дцстурунун тяркиби башга мяналы башга чаьырышлыдыр биз ешитмямишик, эюрмямишик щяля дя.

Сябзяли сусду. Галхды. Ялляри-голлары архасында ири-ири, дири-дири эязинди отагда.

Мцгтядиров да дурду, щяр ялини дя атыб столун бир кцнъцндян йапышды, санки хитабят кцрсцсцня галхмышды, бюйцк топланышда бюйцк нитгини башламаьа щазырлашырды:

– Еля бу? Буну тяляб елямисян?

Сябзяли дайанды. Дурушу, бахышы «бяли, беля демишям она» сюйляди Мцгтядирова, щям дя о дуруш, о бахыш о гядяр йухары иди ки, о гядяр щцндцря галдырылмышды ки, Сябзяли бу гялбилийя Мцгтядировун йцз ришхянддян артырма гойуб чыхаъаьына, о кичикликдя йердян бу бюйцклцкдя дцнйайа истещза едяъяйиня инанмады. Даьын няйиня эцлярляр, даьын няйи эцлцнъ, эцлмяли олмалыдыр?

Мцгтядиров шаггылдасайды даща йахшы оларды, беля елямяди о, эюзлярини гашларынын алтында еля ойнатды, еля гайнатды ки, аьзына алыб, додагларынын бярк сыхымы иля эцъля сахладыьы гынаьыны аьзындан-башындан эялян рянэя бойайа еля батырды ки, бцтцн эерчякляр, щягигятляр – кечмишдян кечя-кечя эялиб галаны да, индикиляр дя бу эцнцн о цзцндякиляр дя, эялмяйи, эятирмяйи эюзлянилянляр дя, ня варса, ня дурурса, ня олаъагса щамысы, бцтцнлцкля, кцлл щалында Сябзялинин эюзцндя щяр кясин юзцня, кюнлцня дцшяр дашда эювщярлянди, «сянинки», «мянимки», «онунку» олду, «бизимкилик», «сизинкилик», «онларынлыг» олду, онлар да дястяляниб, тяряфляниб юлцлярин йуху, хяйал ъанлылыьы иля дирилярин бир мякан, бир заман шяриклилийиндяки бахым, эюрцм, щюрцм, тутум айрылыьында дястялянди, ъярэялянди – цз-цзя, эюз-эюзя дирянян йараглы-йасаглы гошунлар кими...

– О, катибяни, кабиня мцдирлярини инспекторлары чаьырды, чыьырды, еля чыьырды ки, чыьырыьы эюйя чыхды, эуйа мян ону иътимаи йердя тящгир етмишям, – бу, гаты хулиганлыгдыр. Акт йаздырды, щамысына гол чякдирди, эюндярди сизя.

– Вяссялам?

– Вяссялам!

– Мян айры ъцря фикирляширдим, сянин гаты хулиганлыьынын сябябини тез демяйиб бу гядяр эизлятмяйиндян. Дцзц... – Мцгтядиров башлыьы йазылмыш щазыр протокол сящифясинин бирини Сябзялинин габаьына сары йюнялдиб сямтляди, – ... дейирдим, йягин даща ъидди мясяля олуб аранызда.

  Бундан да ъидди?

Мцгтядиров башыны дала еля атды, гашларыны еля дартды ки, еля бил бивеъ, йарытмаз шаэирдин чянясинин алтына ясябиляшмиш мцяллим яли узаныб онун «бош кяллясини» йухары галдырмышды, беляъя дя сахламышды ки, эюзляринин ичиня бахсын, эюзляринин ичиня бахдырсын ахырынъы дяфя. Еля шаэирдляр юз мцяллимлярини неъя горха-горха сюз верярлярся, щансы енимин-дюнцмцн узаг йазыглыьына саларларса сяслярини Мцгтядиров да щяминъя чякинэянликля, щяминъя тяряддцдцн дцшяр-дцшмязлийинин арасында охунан мярщямят умаъаглыьы иля динди:

– Ян зярури ещтийаъларын юдянилмяси, мянъя, щяр шейдян ъиддидир.

Сябзяли бахды Мцгтядировун ятли цзцня, пийли башына, чянясинин алтындан асылмыш, гара галстукун дцйцнцнцн цстцндя айы потасы кими ашырылыб синясиня салланмыш бухаьына, щяйатын, дцнйанын цзцндя эязя-эязя, йашайа-йашайа доланан, лакин ялинин алтына, шкафына йыьдыьы щядд-щцдуд китабларынын ичиндян, арасындан чыхмайан, ъилидлятдириб сейфин башына щеллядийи диндирмя-данышдырмаларын ичиндя ешялянян адамын тякяббцрлцйцнцн, ядалы эюзляриня. Бир дя бахды ки, беля дейил, щяр шейи эюрянин, билянин, баша дцшянин эюрцмлцйц йыьылыб о чятин тутулан, чятин дуйулан бир ъцт бябяйин дярйа дяринлийиня. Юзц гясдян буландырыр бу эюллярин цзцнц ки, дибиндякиляр, дяриндякиляр эюрцнмясин. Демяди щеч ня.

– Йаз сюйлядиклярини, – дейя Мцгтядиров йетим, щяля майаланмамыш ъцъяйя умаъ овуб тюкдцйц йери тыггылдадыб таныдыр, баша салырмыш кими бир ялини протоколун цстцня ики дяфя вурду. – Йаз. Бунунла да гуртарырыг сянин ишини. Беш-алты эцня кечиряъям мящкямяйя. Мящкямядя нязяря аларлар щяр шейи, сяндя йцнэцлляшдириъи щаллар чохдур.

Сябзяли даща язялки тяки нашы дейилди ки, протокол каьызларынын щарасындан юз йерини танымайа, ики цзлц йаза, буна эюря дя «иши» она верилян «сярбястлик» бяйянилмяйя, о йолу бир дя эедя, мцстянтигин башынын цстцндя дуруб эюстярмяси, бялядчилийи иля эедя. Сящифяляри нюмряляйирди, йазыб цзц цстя ашырырды, хятлярин башында, айаьында йарымчыг, бошлуг гоймурду галсын, дцзялишляринин алтындан гол чякирди, чалышырды гараланма олмасын. Мцгтядиров да Сябзялинин бу сяриштялийиня о дяряъядя архайын иди ки, диггят-фящм йетирмирди онун «дюшямясиня», дурмушду айнанын габаьында, изолйаторун эцллц-чичякли чарщовузу, сяссиз-цнсцз, кимсясиз-йийясиз щяйятиня бахырды. Ики сярчянин ойунунда иди эюзц. Гараул сярчя боз сярчянин о тяряф-бу тяряфиня кечирди, икиси дя ъыртлашырды. Цстляриндян гырьымы, саьсаьанмы, гарьамы, хцлася шыьымлы бир йекянин кюлэяси ютяндя юзлярини бу гядяр бол олан эюзлянмяликляря салмадылар, гапысынын башына «ашхана» лювщяси бяркидилмиш алчаг бинанын цстцндян эюрцнян кямяр бармаглыгларын бир-бириня дцз-кюндялян гайнагланмыш гара торуна вурдулар. О бармаглыгларын арасындан чыхан тцстц эцн ишыьында буьа-бухара охшайырды, адама еля эялирди ки, бу ашхананын мятбяхи дя вар, ордакы кцрянин цстцндя йекя газанлар гайнайыр, анъаг инсан синясиндян чыхан тцстцляр иди, щямишя аьаълара йатан кабаб тцстцляри кими эюй щаваланмагла иши-арасы йох иди, бармаглыгларын цстцня сары биръя гарыш галхар-галхмаз ашхананын дамына енирди, вурнухурду, санки эюйцн эенишлийиня чыхмаг, дцнйанын бюйцклцйцндя сцзмяк, ярийиб-итмяк онлара да гадаьан едилмишди.

Кцляк йох иди, щяйятдяки гялямлярин салхым будагларынын тяк биръяъийи дя йырьаланмырды, амма йарпагларынын щамысыны учунма, титрямя тутмушду. Эюй тез-тез алланырды, щаваны долдуран гырмызылыг, сарылыг бирдян еля боьулурду ки, чинарлардан гопан йарпаглар цзц эюйя аха-аха йеря еля сцрцнцрдц ки, ачыг айнадан ичяри цфцрцлян мещ еля сойуйурду ки, тцстц параланан щямян бармаглыгларын арасындакы щямян тай-тушлу сярчяляр димдиклярини ора-бура чалдыгъа еля бцзцкцрдцляр ки, Мцгтядиров яламятляря инамына эюря дейирди йаьыш йаьаъаг, юзц дя еля-беля, киримишъя-лалъа йох, кцляклисиндян олаъаг. Кцлякдян аъыьы эялирди онун, «сквазнйака» дцшцрдц о, ойнаглары сызылдайырды, башында кцт аьрылар пейда олурду онун, дурдуьу-отурдуьу йердяъя гара-гайнар тяр басырды ону, цряйи щоппаныб чыхырды гулагларына, эуппаэуп дюйцрдц башынын ичини сыхарды бейнинин дамарларыны балыгчы тору кими дястяляйиб. Щаванын беляъя «сарсаглыьы» тутмаьа башлайанда Мцгтядиров «хястялянирди», щава дцзяляняъян тцк дюшякдян ъаныны, тцк йастыгдан башыны араламырды, чалмаланырды, арвад-ушаьын эятирдиклярини дя щыггылтыйа-зыггылтыйа ичини алдыра-алдыра ял вурурду, онда да эяряк бири сюйкянъяк олайды она.

Мцгтядировун цряйи щоппаныб дурду гулагларында, деди, йох, сян юлясян йох, эцънян имана-диня эятирмишям буну, зорнан хода салмышам бу колхоз тракторуну, йатса сойуйаъаг мотору, бундан сонра эютцр ручкасыны ща щярля-ща щярля, эюзлямя инсафа эялмяйини, щавайыъа йеря гол-гылчадан олаъагсан. Диндирмяк, дайандырмаг олмаз буну индилярдя, ня гядяр эедир, гой эетсин юз ходуйнан.

Сябзяли ися «гаты хулиганлыьыны» чохдан йазыб гуртармышды, кечмишди байаг йарымчыг галанына:

«Дядямин бир няняси вармыш. Дейир, йаманъа ялдян дцшмцшдц гары, амма цряйи саь иди, нечя ил иди кючцн цстцндя, йцкцн тайында апарыб эятирирдик даь-арана. Сары, йаваш бир ъамышымыз да варды, чох фуьара щейванды, йорьандан-дюшякдян чуллайырдыг, алыглайырдыг ону, тез хуръунун бир эюзцня нянями салырдыг, о бири эюзцня дя гары аьырлыгда шей йыьырдыг. Бир даь кючцндя эеъялядик йолун кырт йарысында, дцшярэялийимиз-задымыз да арандан тутулу, щазыр иди, гуруб-гурашдырдыг – кечядян бир хайма тикялдиб йыьышдыг алтына. Даьа ня етибар, эюйцня булуд эялди – дюнцр кювряк адама, йумуб тюкцр. Аь йаьыш йаьды о эеъя – булудлар йухайды, аь иди, бязян ъуна тяки сейряклянирди, цстцндяки ай пярдянин далындан эюрцнян кими бахылырды. Сары ъамыш доьду о аь йаьышлы аь эеъядя, бир аьгуйруг, тяпял баласы олду. Галан йери сапсары иди баланын.

Эцн чыртан вядя йцкляндик, тярпяндик йайлаьа сары. Балаг кефли кимийди, дизляри, дырнаглары бяркимямишди, бир-ики аддым атыб кялляси цстя атырды. Салдыг ону тор хуръунун о бири эюзцня, нянямдян хейли аьыр эялди балаг, бир аз эедяндян сонра эюрдцк йцкцн о олан эюзц салланыр, алыг-чулуьу да яйиб ъамышын гарнынын алтына салаъаг, пярсянэ асдыг няням тяряфдян.

Балаьын башы чюлдя иди, щярдян дилини чыхардыб юз сцдлц аьзыны йалайыр, щярдян дя палаз гулагларыны чырпырды. Бир дя эюрдцк нянямин яли бу цздян о цзя – балаьын башына узаныб, балаьын башыны сыьаллайыр, дейир, ай балаг, эюрясян сяни дя миняъямми? Миняъям аллащ гойса, миняъям!

Яши, ким эцлмяди, кимдя ъан галды эцлмякдян!..» Мцгтядиров билди ки, йазыб гуртарыб щамысыны. Охумады биръя сящифясини дя. Анъаг варагларын айагларына бахды, эюрдц голланыб, дястяляди, санъаглады, сумкасына салды, бахыъыйа мцттящими апармаг ишаряси верди. Сябзяли эедяндян сонра чыхды отагдан. Щяйятдя юзцня ня мялум олмайан щансы гцввяся, щансы ъазибянин дартымы, чякимися сахлады ону. Чарщовуза йахынлашды, гырмызы, хорузгуйруг, бечягылынъ балыглар цзцрдцляр дуру суйун цзцндя тянбял-тянбял, бахылдыгларыны, эюрцлдцклярини щисс елядиляр, ъумдулар дяриня, йатдылар-батдылар дибя.

Эцлляря бахды, гюнчянин бай зоьлусуну, юзц бойлусуну тутуб яйилди, гохлады, ятри-зады йох иди, амма о, бу гырмызылыгда, бу аллыгда гызылэцл эюрмямишди, она еля эялди ки, илин ачым, сачым, гуъум вахты дейил, гышыдыр, бу эцлляр дя исти отагда айнанын габаьыны да йох, диварларын дибиня дцзцлмцш дибчяклярдир, ашхананын цстцня бахан няфясликдян чыхан о кабаб тцстцсц бунлары щямишя вурдуьу, боьдуьу цчцн ятирсиздир, кюкц йердя, торпагда олмаса, дейярсян ки, галын каьыздан, йуха дямирдян ялдя гайырмадыр, ялдядцзялмядир.

Башыны булады Мцгтядиров, бу тянбяллийин сцни, сахта защири ачмады ону, тез эетмяйя, тез узаглашмаьа чалышды бу ачыг щаванын ня иляся мящдудлашан йаз донлу, пайыз ъанлы сыхыъылыьындан.

 

 

ЕПИЛОГ ЯВЯЗИ

 

Сябзяли ямяк-ислащ дцшярэясиндя иди. Юзцнц ян чятин, ян язаблы ишя вермишди: гумла сементин сулу гарышыьыны– мящлулуну гялибляря йайырды, тяпийян кими щяряси гырх кило аьырлыьында олан дирякляри бир-бир ещтийатла йувалардан сивириб эютцрцрдц, чардаглара сейряк-сейряк йыьырды ки, алтындан-цстцндян эцн вурсун, щава вурсун, тез гурутсун, бунлар бяркийяняъян гялибляри низамлайырды, йаьлайырды, арматурлары ращатлайырды, гялиблярин бюйцр-башыны атылыб дашлашмыш мящлул кцндялярини гопарырды, лафет белля гыраьа кцрцйцрдц, хяряк-арабайа йыьырды, апарыб узагдакы чалайа бошалдырды. Сонра «шокалада» дцшян дирякляри «табелляря» вурурду. Юзцнц йорурду ки, язэинлийиня дюйдцрсцн, цстялятсин фикирлярини, онлара бейнини, цряйини йедиртмясин, тез йатсын, чох йатсын, аьыр йатсын, баракын бу ъан-ъямдяк сыхлыьынын, йахынлыьынын щеч бир тярпяниши, щеч бир сяси-няфяси ойатмасы ону, щям дя щесабына ики мцяллимлик пулундан да чох «эялир» кечирди-кючцрдц щяр ай, буну да щяр ай идарячилийин ганун-гайдалары иля евя эюндярирди.

Тез-тез гайынлары, гайнанасы эялирдиляр йанына, балаларыны да эятирирдиляр щяр дяфя. Щярдян ата-анасыны да. Биринъи эюрцшдя мцсибят олду: ушаглар сармашыб ял чякмирдиляр ондан, йа аталарыны апармаг, йа да онунла галмаг истяйирдиляр. Эюрцшдя ня гядяр адам вардыса, щамысыны аьлатды балалары. Сонра беля елямядиляр, дейясян, баша дцшдцляр ки, бунун айры тящяри йохдур, бу, беля дя олмалыдыр. Бялкя дя дайылары, няняляри онлара «бир дя беля елясяниз, сизи апармайаъайыг» демишдиляр, эюзлярини горхузмушдулар ушагларын.

Гайынлары ня алмырдылар, ня эятирмирдиляр она?!

Сябзяли ща дейирди, тапшырырды ки, беля елямяйин, бир адамам мян, бир йейилмямдян бир дяфя йейирям, няфсим кцсцр, чоху галыб хараб олур, йа да она-буна пайлайырам. Чюля тюкцлмяйиб ки, бу гядяр йыьыб дашыйырсыныз, оралыьынызы йаддан чыхармайын. Сиз – бир аьаъсыныз, кюксцнцз йердя, башыныз эюйдя, мян – бир будаьам, бир йарпаьам сизя. Аллащ елямясин ки, сиз гуруйасыныз, онда мян неъя галарам саьлыгда, саламатлыгда?! Аъындан юлмярям мян, йейирик, ичирик пайкаларымызы, щяр йеринки гуртарса да, кясился дя бизимки гуртармаз, кясилмяз – биз щям дя яманятик, мцвяггяти тяърид едилмишик иътимайи-тящлцкялилийимизя эюря, ислащ олунма мцддятимизи дя дцзэцн тяйин едибляр, ня гядяр сяфещ адам олса, «срокунун» ахырынаъан дярк едяр дцнйаны, баша дцшяр щяйаты, щяйата бахмаз щямишяки кими, щяйата бахар даща, эюряр гаранлыгдакыны, тапар эизляняни. Аьлын олса – олаъаг щяр шейин. Аллащ аьлымызы алмасын, бу беш-цч эцнцн белясиндян-елясиндян ня чыхар?!

Сябзяли балаларынын яйин-башында эюрцрдц Ащястянин варлыьыны, щяля сойумамыш дцшбярянин бцкцмцндя, шякярбураларын нахышында, шоргоьалларынын гатым-гатламасында дуйурду онун сялигясини. Йейя билмирди онун биширдиклярини язялляр, сонра щамысыны биръя эцндя йейиб гуртармаг истямяди, сонра гянаятля йейир онлары, еля билирди онун дотяляблийинин мцсибятя дцчар елядийи юмцр йолдашынын эюз йашлары иля йоьрулуб онлар, онларын щамысында онун ащы вар, фярйады вар, бу наляляри, бу зцлмц Сябзяли вериб она, онун щазырлайыб эюндярдиклярини цряйиня йыьмалыдыр, эцндя цч дяфя, дюрд дяфя, беш дяфя, ишдян башы ачылса, йатмаса щямишя, бундан сонракы юмрцнцн щяр дягигясиндя, щяр анында ня ярлийя, ня евлийя, ня чюллцйя юзцнц лайиг билян бир ананын изтирабларыны тязялямялидир варлыьында, одламалыдыр ъанында, йанан да, йандыран да юзцнцн олмалыдыр, юзцнцнкц олмалыдыр, онда даща йахшы баша дцшяъяк котан ня якир, гайыш ня чякир, онда даща йахшы дуйаъаг ананын исмят зялиллийини, щяр адама юмрцндя бир дяфя йараныш бакирялийини.

Сябзяли истямирди эцнляр тез ютсцн, айлар тез тамамлансын, узун иллярин башы сонунъу бир эеъяйля баьлансын, о бириляр эялсинляр вараглар кими, дяфтярляр кими, китаблар кими. Истямирди бунларын ахырына сон чат нюгтяси гойулсун. Истямирди иллярин бу садя ъцмлялийини, он ики сыра сайы иля йекунлашан ахырыны, йарысы дирилик, йарысы да юлцлцк олан цч йцз алтмыш бешин кямиййят мигдарыны.

Азадлыг эцнлярин ушаг, гоъа йериши, айларын ъаван эялинин, иллярин чох ири нящянэ аддым атмалары иля она йахынлашдыгъа Сябзялийя еля эялирди ки, о йанда да Ащястянин юмрц эюдялмякдядир. О да орда санайыр эцнлярини. Сябзяли бурдан бурахылан эцндя «сон чат» нюгтяси вураъаг юмрцня. Сябзяли истямирди бурдан чыхсын. Истямирди балалары анасыз бюйцсцн, истямирди эцнащсыз бир ана юзцнц юлдцрсцн, она эюря дя ня гядяр юмрц вар, ня гядяр балалары вар, ня гядяр Ащястя вар бурда галмаг истяйирди, гой онларын щамысы десин ки, ихтийары юзцндя дейил, башы юз ялиндя дейил, йохса эялярди. Гой онун бурдакы саьлыьы орда  узатсын биринин юмрцнц.

Сябзяли дцшцнцрдц ки, эяряк бурда да тязя бир ъинайят тюрятсин, ишинин цстцня бир иш эятиртсин, о да гуртарщагуртарда йени бир мяхлятя! Щям дя ян аьырыны ки, артымы да мящкумлуг мцддятинин сон дайанмына-дурумуна чатдырсын ону.

Юлмялини, юлдцрмялини нийя тапмасын, ики газанълы бу «эялирдян» сярфяли ня ола билярди?! Щям гисас оларды – бу, ондан ютрц явязсиз тясялли, щям дя севинярди – Ащястя щяля чох йашайаъаг, ешидяъяк Сябзялинин нейнядийини, о да орда севиняъяк.

Кюмцрчц олмаса о бири алчаг шящярин чалын-чарпазлыьындан, яриш-арьаълыьындан узаг кющня бинанын баьлы йийясизлийиндя доланан-эязинян, бир эюзц чыхыш гапысында ола-ола Сябзялини эюзляйян Ащястяни апара билмязди. Ащястя онун ялиндян чыхыб юзцнц дянизя неъя атмышды, гайаларын гаранлыьы иля неъя сяссиз-сямирсиз, юзцнц боьулуб-батмышлар тяки эюстяриб цзмцшдц – бунлар Сябзялинин ганлы эюзцнцн гарасында, о зцлмятли ахшамын тясяввцряэятирмя айдынлыьында тез-тез эюрцнцрдц, щяр эюрцнмядя дя онун гейзи-гязяби гуйруьундан тутулуб чякиляндя йапышдыьы йери-йурду даща амансызлыгла ъырмаглайан пишик кими бейнини, цряйини ъырмаглайырды, чянэялляйирди, сыхырды. Эцндцзцн, эеъянин ня вядяси олса яризя йазырды ки, «хащиш едирям мяни биринъи калона дяйишясиниз, чцнки ушагларым кюрпядир, щяйат йолдашым орта мяктяб мцяллимясидир, ян ваъиби ися онларын мадди зяифлийи, мадди имкансызлыьы бизи узунмцддятли эюрцшлярдян мящрум едир. Бцтцн бунлардан ялавя, йашы щяштады ютмцш гоъа ата-анамын да бу узаг йолу эялмяляри чятинляшир, мцшкцлляшир, онлар бура чатанаъан дцз дюрд дяфя миник дяйишмяк, щяр дяйишмядя ян азы бир эцн эюзлямяк мяъбуриййяти гаршысында галырлар. Тяййаряйя минмяк ися онларын щяйаты цчцн чох тящлцкялидир – онларда ган тязйиги вар. Инанырам ки, мян мящкумун ярзи-щалы нязяря алынаъаг, мяни мцсбят сярянъам-эюстяришля – кючцрмя иъазяси иля севиндиряъяксиниз».

Щяля ъаваб алмамышды, амма ямин иди ки, онун бу гануни тяляби юдяниляъяк. Ян бюйцк байрамы биринъи калона эютцрцлдцйц, кючцрцлдцйц эцн башланаъагды, бу шад хябяр щяля она  чатмамышдан, о бяхтийар сабащ щансы щяфтянин ичиндяся, щансы йеддинин гайнаг-говушуьундаса чыхыб онун цзцня ачыланда бу дцнйанын тутумлуьундан да чох бир севинъля ганадланаъагды, чцнки кюмцрчц щямян калонда сахланырды, чцнки Ащястянин юмрц узанаъагды.

Сон

Биня, икинъи калон.

 

P

 

Щюрмятли охуъу!

Мярщум йазычымыз Исмайыл Гарайевин вяфатындан сонра ишыг цзц эюрмцш «Сходка» китабы охуъулар тяряфиндян марагла гаршыланмышдыр.

Дцнйасыны дяйишяндян сонра мялум олмушдур ки, саьлыьында ишыг цзц эюрмямиш нечя-нечя ясярляри галмышдыр. Няшриййатымыз силсиля шяклиндя йазычынын ясярляринин няшриня башламышдыр.

Щямин силсиля ясярляри Сиз охуъулара тягдим едирик:

 1.  Сходка*    

 2.  Йаландыр*

 3.  Кцчяляр кясишир*

 4.  Инсан вар щяля*

 5.  Ганлы мяктуб*

 6.  Баьышла баба*

 7.  Бир кяндин ушаглары

 8.  Бир эюрцш, бир айрылыг*

 9.  Ширзад киши*

10. Дяря чякир адамы*

11. Бу эцлляр ятирлими

12. Саралмыш йарпаглар*

13. Сюйцдляр гуруйур

14. Бащар ютдц («Пайыз

       йарпаглары» силсилясиндян)

15. Интищар*

16. А гарлы даьлар

17. Мяни таныдынмы? (Ы китаб)

      («Пайыз йарпаглары»  силсилясиндян)

18.  А гарлы даьлар

      (ЫЫ китаб «Етираф»)
19. Бир кяндин сораглары

20. Будаглар  

      («Пайыз йарпаглары» силсилясиндян)

21. Даьлар даьымдыр мяним

22. Сабаща ня галыб ки...

23. Аь йуху...

24. Дамъылар

25. Марко Поло

26. Ашигляр

27. «Эетмя оьул»

28. Эцзэцляр

29. «Дяниз вя дянизъи

      зарафатлары»

30. Эеъя кечир

31. О вя мяним анам

32. Айдынлыг

33. Ата мящяббяти

34. Юмцр

35. Сходка (Азярбайъан дилиндя)

36. Даьлар Марала галды

 

_________

      * Няшр олунмушдур.

 

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцраъият едя билярсиниз:

98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

 

 

 

Hosted by uCoz