Исмайыл Гарайев

ИНСАН ВАР ЩЯЛЯ

Микророман

Аз2

Г21

Тяртиб едяни вя нашири:

Гошгар Ismayылоьлу

         Гарайев  Исмайыл.

Г21  ИНСАН ВАР ЩЯЛЯ. (Микророман). Бакы, "ЧИНАР-ЧАП" мцяссисяси,    2002.

 

Г  4702060200                                     © "ЧИНАР-ЧАП", 2002  

          122                  

 

Бу мятни мцяллиф щцгуглары сащибинин разылыьы олмадан коммерсийа мягсяди иля истифадя етмяк ижазя верилмир.

 

Башланды 20-11-79

 Гуртарды 07-12-79

 

Дарваза язялcя йумругла дюйцлдц, сонра дашла дюйяcлянди. Ким идися тялясирди, евля дарвазанын арасында хейли йолун олдуьуну биля-биля артыг эюзлямяди, дарвазаны бир дя дангылдатды.

– Ким ола? – Шцкран дайаныб пычылдады. Cиб саатыны ишыьа тутуб бахды. – Ики. – Чийинлярини гысды. – Беля эеc эялянин ваcиб сюзц олмаса, бу  вядя гапы дюймяз.

Дарвазанын бала гапысыны ачды. Щяйятин доггаза дцшян гапы бойда ишыьында чох гоcа бир киши эюрдц. Мотал папаьынын сачаглары алнында дарагланмышды. Сир-сифятини басан тцк-саггал ком-ком аьармышды. Эюзляринин аьында кцлякли, сазаглы эцнлярин гцруб ганчырлыьы варды. Сырыглысынын йахасындакы, бойунлуьундакы кирляр гара саггыз кими ишылдашырды. Ясасынын дястяйини сыхан ялинин цстц кял бойнуна охшайырды, чатлы, дцйцнлц иди. Айаьындакы батинкаларын гайтанлары нечя йердян гырылыб дцйцнлянмишди, ортадакы эюзяклярин чохундан кечирилмямишди. Батинкаларын бурнунда ня сычрантысы десян галмыш, гуруйуб щяряси бир бозлуг алмышды.

Шцкран чох бахды, танымады. Дцшцндц ки, ютян иллярдя беля эюйчялиляр оларды, хязял тюкцляндя шяляси кцряйиндя, арвад-ушаьы йанында, беш-он гойуну да габаьында аран кяндляриня енярдиляр, биринин дахмасына, тювлясиня сыьынардылар, арвадлары она-буна йун дарайар, cящря яйиряр, щана тохуйар, кишиляр дя эащ еллик, эащ тайфа малына эедяр, бязян  дя щяр эцн бир адамын одунуну йарыб доланар, йазаьзы йеня юз обаларына кючярдиляр. Инди щардады еля эюйчяли! Бу киши о вахт бураларда юлцб галмыш, индилярдя дирилмишляря охшайырды.

Бялкя ев-ешийиндян дидярэин  дцшцб? Бялкя арвад-ушаг айаглайыб, чыхдаш еляйиб, бу да башыны эютцрцб елдян эедиб ки, доьмаларыны ня эюзц эюрсцн, ня кюнлц булансын, онларын бунун «юлдц»сцндян, «галды»сындан хябяри олмасын? Йазыг гоcанын нахяляфлярдян щейф алмаьа эцcц, щцняри чатмайыб, онлара юмцрлцк бир гынаг гойуб эялиб: «Ярини йыхмыш атын балалары...», «Дядялярини тяпикляринин уcунда чюля атанлар...», «Бунлар – арыларды, неcя ки, ширян вар – выз-выз вызылдашаcаглар йан-йюряндя, еля ки, cеcян галды – атаcаглар зибиллийя...».

Йягин, даь кяндляриндянди, йохса Шцкранын ана йолдан узаг уcгардакы гапысында-доггазында дайанмазды.

– Хош эялмисян... Бяри кеч...

Шцкран айаггабыларыны артырма дабанында чыхартды, шапшуплары эейинди.

Гонаг ясасыны мящяccяря сюйкяйиб батинкаларынын гайтанларыны ачмаьа яйиляндя гялибя салынмыш ислаг айагсиляни эюстярди:

– Зящмят чякмя... Евимиз онсуз да тямиз дюйцл.

Зыггылдана-зыггылдана чыхартды. Айагларында памбыгдан, ялдя тохунма cораблары варды, cырыг-cырыг, дидик-дидик олмушду, щям дя ий вериб ийлянирди.

Артырма башында сырыглысыны да сойунду. Шцкран ялиндян алыб асгыйа тахмаг истяйяндя йана гачыртды, дюшямянин цстцня, диварын дибиня гойду. Ички ичмякдян, папирос чякмякдян каллашан бир адам сяси иля тырылдады:

– Бунунку бурады.

Айнабяндя кечдиляр.

Шцкран ону башдакы дюшякчяли стулда отуртмаг истяди, лакин о, ашаьыдакы стулларын бириндя яйляшди. Кирли, бязи дцймяляри гопуб дцшмцш, cибляринин ора-бурасы сюкцлцб-йыртылмыш мяхмяр пенcяйинин цстцндян гуршадыьы нечя йердян аз гала цзцлян кющня гайыш кямяринин тапгыр башына охшар дилини ачды, бошалтды. Пенcяйинин йан cибиндян гязет, кибрит чыхартды, о бири cибиндян тцтцн кисясини. Сарымсаг дюйян бойда бир папирос ешди, йандырды. Папаьыны алыб столун цстцня гойду.

– Ня вар, ня йох?

Шцкраны таныйан адам кими кеф-ящвалыны сорушду. «Пап, пап» еляйя-еляйя чятин йанан папиросуну сцмцрдц. Тцтцн бирдян-биря неcя йандыса, тцстц аьзындан дашды, быь-саггалына долду, ону юскцртдц. Дили чюля чыхды, аьзынын суйу ахды, эюзляринин йашы сцзялянди. Кющня цст кюйняйи ятяйиндян дцзялдилмишя охшайан бцзцшцк гара дясмалыны эюзляриня, аьзына басды.

Шцкран фикирляшди ки, йазыг гоcа чох ялдян дцшцб, бу cансыз вахтында юзцнц сойуьа вериб, хястяляндириб, чай ичиртсин, чюряк йедиртсин, бир дяст тямиз, тязя алт-цст палтары щазырладыб щамама апартсын, щамамы йандырсын. Чимяндян сонра да она печин йанында йер-йатаг ачдырсын. Тярляся йахшыдыр, йумшалар cаны, ачылар синяси. Папирос чякмякдян бармаглары, сядяфляри ня кюкя дцшцб, инди эюр cийярляри ня эцндядир.

Истяди гарьысын: «Пис ювладын эюзцндян эялсин. Бу йашында чюлляря салыблар, юзц дя гышын бу вядясиндя... Гоcадан ютрц йай да гыш кимидир, бир балаcа ки, фикри олду, цшцйяcяк...».

Гарьымады: «Бялкя, беля дюйцл?.. Бялкя айры бяладыр? Бялкя, бу аьаcы еля бир бяла вуруб ки, бирcя йарпаьы да галмайыб, дейиб, ахырымы щеч-пуч еляйян эюздаьы йурдда нийя дурум, эеcяси – юлцм, эцндцзц – зцлцм?..».

Шцкранын йолдашы мяcмяйидя cцрбяcцр мцряббя, гянд, чай эятирди. Дюнцб эетмяк истяйяндя Шцкран юскцрдц.

Гонаг:

– Чюряк йемийяcям, – деди, – тохам. Ушахлара язиййят вермя. Сиздя хясйятди, ким эялся эяряк тязя хюряк биширясиниз, тязя дям-дясэащ ачасыныз.

Шцкранын йолдашы Лейла яри тяряфя щярлянди, онларын «мятбях сиррини» билян бу адама диггятля бахды. Ярли-арвадлы бу ики cанлынын дюрд эюзц санки щарадаса юлдцрцлцб онларын щяйятиня «сизинкидир» дейя эятирилмиш мейитдя гощумлуьу, танышлыьы, йахынлыьы билдирян нишаня, яламят ахтарырды.

– Ушахлары орда гойуб эялирсиниз?

Шцкран Лейлайа «отур» деди ки, эетсин, хюряк щазырласын, бу киши чюлдя галан йол адамы дейил, онлары таныйандыр, сюзц олар, «арвад» йанында дейя билмяз.

Бир-бирини щяр сюздян, щяр бахышдан йахшы баша дцшян бу яр-арвад отузиллик аиля щяйатында еля йашамышдылар ки, гонаг эедяндян сонрайа сюз галмамышды.

Лейла мятбяхя эетди.

– Хейр, бурдадылар, – Шцкран гонаьа эеc cаваб верся дя, явязини чыхды, бир cавабы ики дяфя тякрар етди: – Хейр, бурдадылар.

– Дцнян ешитдим, – гонаг ешмясинин кютцйцнц аьзында тцстцлядя-тцстцлядя икинcисини щазырламаьа башлады. Мяйкямяниз чохдан башданыб?

– Цч айдыр.

– Чякяр щяля?

– Иннян сонра бир ай да чякяр.

– Дейирляр беш йцз адам данышдырырлар.

– Яллидир cями.

Щищилдяди:

– Эюр цстя ня гядяр гойуфлар?! Бир щавах эедяcяксян?

– Сабащ ахшам эяряк чыхам ки, биринcи эцн ертядян орда олам. Бу бири ешмясини алышдырды. Кцлгабына гойду. Стяканы эютцрцб чайы ичди.

– Сяннян мян дя эетмяк истяйирям. Миник ня вахт олур?

– Ахшамлар.

– Броузду?

Шцкран онун ня дедийини баша дцшмяди, сонра бирдян хатырлады ки, бу кянд гоcаларынын чоху паравоза беля дейирляр, йяни гатар.

– Бяли... Хейир ола?

– Оралыг бир ишим вар.

Шцкран йягин етди ки, бу гонаг кимдирся, ону йахшы таныйыр, шящяря иши дцшцб, онунла бирликдя эетмяк истямяси дя ябяс дейил,           – кимдян няйися хащиш елятдиряcяк, ону киминся цстцня апараcаг.

Йан отагдан атасы чыхды: шинелини чийниня атмышды. Кечя мястлярини тайкеш эейинмишди. Кишинин бели неcя бошалмышдыса, шалварынын башлыьы да ялиндя чюля тялясирди. Бядяни-синяси иля иряли cан атырды, йеришдян дала галырды, айаглары сцрцтмяйя илишмиш сцрцнтяк тяки сцрцнцрдц.

Шцкран кюксцнц ютцрдц.

Гонаг да няфясини дярди:

– Сянин дярдин кишини йаман салыб. Йцз ялли ил йашайасы адамыды. Билирсян нийя, гардаш оьлу? Пахыл дюйцл Абазяр ата, щалал адамды. Чохунун cаныны щарамлыг дири-дири алыр, ня гядяр айаг цстяди – еля билирляр саьламды, бир дя эюрцрляр йел вуруб йыхан ойуг кимиймиш... Сярчя  горуйан, гурд-гуш чатдыран оьру алладан гуруcа гаралты...

Абазяр ата гайыдыб онларын йанындан кечяндя бирдян дайанды:

– Мцьяррям? Хош эялмисян, гардаш!

Мцьяррям папирос дамаьында йырьаланды, айаьа галхыб башыны яйди, ялини синясиня гойуб ики дяфя ениб дцзялди. – Хош эцнцня эялим, Абазяр ата, хош эцнцня... Аллащ о эцнц бу оcаглыгдан яйсик елямяз иншаллащ!

Абазяр ата Шцкрана о мянада бахды ки, оьул, бирдян уcуз эюрярсян ща, бу – Мцьяррямди, адама пулуйнан, щейвана чулуйнан гиймят гойан дюйцлсян, дейирям бирдян аьлынын чашдырылан вахтында буну тайялли тутарсан.

Шцкран щям бахышлары иля  атасыны архайын салды, щям дя деди ки, «щазырлашырыг...». Буну да сяфяря, йола щазырлашмаг мянасында ишлятди, «гой Мцьяррям киши йемяк щазырлыьы эюрцлдцйцнц билиб анд вермясин, анд верся эяряк сюзц йердя галмайа...».

Шцкран Мцьяррям кишини инди таныды. Еля билирди чохдан юлцб. Мцьяррям дя кющнянин Мцьяррями иди. Шцкран эюзцнц ачыб ону йолуг бир киши эюрмцшдц, йайда да сырыглыйнан эязирди. Чарыглыг эюнцн чятин тапылан вахтларында Мцьяррям «палтрука» тякяриндян чарыг эейинмишди. Ора-бурасыны мяфтилля бцзялямишди. Щара эедирдися йола басма нахышлар салырды.

Бешcя эцн cамаатын гойун-кечисини отармышды. Беш эцндя онун бирини, бунун икисини итирмишди, оьру-яйрими отармышды, cанавармы даьытмышды – хябяри олмамышды. Щеч ким дя ондан  юдяк истямяди, истясяляр дя Мцьяррямин дюрдайаглыдан бир пишийи дя йох иди, щардан алаcагдылар. Истяйиб пис олунcа, истямяйиб йахшылыгда галмышдылар.

Бир ай горугчу олмушду, тахыл, бичяняк горугчусу. Щеч кимин гузу-гойунуну, иняк-данасыны говуб йедийини бурнундан эятиртмямишди, колхозун дам-тювлясиня салыб cяримялятмямишди. Яксиня, зяминин, бичяняйин ортасындан «що-щеч»ля йавашcа-йавашcа, отара-отара горуьун гыраьына эятирмиш, габаьында дуруб, мал йийяси кимиcя, хяcилликдя гарныны дойурандан сонра эятириб сащибинин гапысына ютцрмцшдц.

Суйун бол вахты бир ай, гыт вахты бирcя щяфтя cуварлыг елямишди. Бир адамын да суйуну кясмямишди, сядр, испалком ялиня адам вермямишди. Тярсиня иш эюрмцшдц: еля ки, эялиб эюрцрдц Мяммядин, Щясянин баьына су ачылыб, басма нахышлар салан чарыьыны да сойунмадан чайа эирир, архын аьзына ири-ири дашлары дыьырлайыр, суйу артырырды ки, гой тез сулансын, чяпяр-чалы, бостан-диррик дойунcа ичсин, чимсин. Эеc су истясян, онлар яллярини «ода узадыб гармагларыны тез-тез йандырмасынлар...».

Мцщарибя илляриндя бостанчыны давайа апардылар. Бостанын ширин йейилян вахты иди. Ятиаcы, дилиаcы гуш йатышлы бир адам тапана кими Мцcяррями ора гойдулар ки, беш-алты эцн горусун, колхозун вары-дювлятидир, щям базара дашыныб сатылаcаг, щям дя cамаатын ямякэцнцня  пайланаcаг, йыьыланда, бюлцняндя щяряйя, щяр аиляйя беш-алтысы дцшсцн, неcя олар ки, бу гядяр бал тутан йазыглар щеч олмаса бирcя дяфя  бармагларыны йаламасынлар.

Бостан «зящримар»да памбыглыьын йанында иди.

Арвадлар язялcя бир-бир эялдиляр, щяр эялян дя бир-икисини отарды. Мцьяррям онларын хятриня дяймяди ки, щяряси гырх гызла бир дярядя галмыш ярсиз арвадларды, бир быьлыг йаьнан бир чятян кцлфят йола верирляр, яйинляриндя йох, башларында йох, гой бир ахшам Аллащын бу су-селийнян балаларынын гарынларыны дойурсунлар.

Эедиб гамышлыьын галын йериня эирди ки, ону эюрцб утанмасынлар, чайлаьын дашындан бир-ики ятяк эютцрмяйнян азалмайаcаг, ня гядяр отарсалар, бирcя щяфтяйя, онcа эцня йери долаcаг, долаcаг нядир, чичяк-чичяйи чаьырыр, cцcцк-мцcцйц афат чяйирткяси кими тюкцлцб, цстцндян нечя эеcя-эцндцз кечян кими щяряси бир дана башы бойда олаcаг.

Мцьяррям гамышлыгда эюрцнмяз оландан сонра арвадлар йаьы малы кими таьлы-маьлы дашыйыб памбыглыьын арасына долдурмушдулар. Щяр гоншудан бири кяндя эетмиш, гаранлыг гарышар-гарышмаз лям-йесирляри тюкцб щярясинин шялясиня беш-алты гарпыз-йемиш вермишдиляр.

Колхоз сядри, щесабдар, тяфтиш атланыб габагда, арабалар да далларынcа эялдиляр, эюрдцляр ураланыб, бостанда хыра-мыра галыб, Мцьяррям дя чардаьын алтында гурдуьу тахтын цстцня узаныб йарым гязетдян ешдийи пайа бойда ешмясини тцстцлядир.

Тяфтиш Сары Cямил деди:

– Тутдураг, дама басдыраг буну, а сядр. Ял тоьлусу кими ялдя сахлайырсан буну. Щара гойурсан – даьыдыр, сян дя бянд олмадыгcа ямяли азыр.

Сары Cямил йазан иди, кющня комсомоллардан олмушду, она бир ад да вермишдиляр: «Аткревенни Cямил». Щямишя тяфтиш сечирдиляр ки, йохламаны-зады дцз апарыр, зийанкар лап юз эюзцнцн ишыьы олсун – кечмир, акт йазыр, верир щейятя, онлар да кющнялдя-кющнялдя сахлайыб диван-дяряйя чякдирмяйяндя «дявядян бюйцк филлярин» гулаьына чатдырыр, район мяркязи иля кяндин арасындакы узаг йолу бир чаты бойуна дюндярир, ахыр ки, онлара бу ишя ял гатдырыр. Кянддя щеч кимдян йох, тякcя Аткревенни Cямилдян горхурдулар.

Аткревенни Cямил атдан дцшцб гамчысынын сапы иля Мцьяррями зохмаламышды:

– Я, нейнядин, кимя сатдын?

Мцьяррям ешмянин бир уcу аьзында, одлу башы да цзцндян, йалан олмасын, ики гарыш о йанда, эюзцйумулу щалда деди:

– Няйи?

Аткревенни Cямил гамчы сапыны онун бюйрцня бир дя узатды:

– Неcя няйи, евин йыхылсын! Бостаны, бостаны!..

– Бостанымы?.. Беш-алтысына вердим.

Аткревенни Cямил эюй мунcуг эюзлярини бярялдиб ушаг сясиня охшаг cыь-cыь сясиля чыьырды:

– Ня беш-алтысы, тифаьын даьылсын!.. Йер-Йурд олуб е!..

Мцcяррям эюзлярини йеня ачмады, ешмясиня дям верди...

Аткревенни Cямил голтуг cибиндян дяфтяр-гялям чыхарыб акт йазмаьа башлайанда арабачылар да эялиб чатдылар, онлар да Аткревеннинин чыьыртысына йыьышдылар. Йахасыны cырыб-даьыдан тяфтишин сясля дейя-дейя йаздыьы дашдан кечян акты веcиня  алмайан Мцьяррямя бахыб пыггылдадылар: «Мцьяррямдян ютрц бура олмасын, щара олур-олсун, орда да бир гарын чюряйини, бир эейимлийини веряcякляр, йейиб йатаcаг...».

Аткревенни Cямил «колхозун малыны тараc елятдириб явязиндя ися нечя манат алдыьыны бизя бойун олмады», дейиб карандашыны  каьыза бярк баса-баса «илишийини вуранда» Мцьяррям тахтдан айагларыны саллады, дирсяйини йеря вериб отурду.

– Я, бостана оьурлуьа сян эялмямишдин? – ялинин бирини она сары шащид эюстярянляр тяки тушлады. – Я, илан дили чыхардан сян дюйцлдцн, а гырышмал?! Сян дюйцлдцн хырман  атдарынын щярясини бир йурдда галмаьышынын йедяйиня вериб йцк вуран, тай тутан?! Мян сяндян пул истядим, пул алдым, а гурумсаг? Йаздыьынын далындан гачсан киши дюйцлсян, мян дя гачмайаcам дедийимин далындан, эюрярик ким кими гуйлатдырыр?! Мян эетдим щюкумятя, сян дя эял.

Мцьяррям бир йериш башлады, инанмайан галмады ки, Аткревенни Cямил дама гойулмайаcаг.

Тяфтиш дя дяфтяр сол дизинин цстцндя, саь дизи йердя, карандаш бармагларынын арасында гуруйуб галды, чцнки беля cянcял ишлярдян башы чыхырды: бостан горугчусу ат кими биринин ки, цзцня дирянди – вяссалам, ишини битиряcякляр, ща юзцнц даьытсын беля дейил, ким инанар?!

Аткревенни Cямил эюрдц Мцьяррям йаман йелли эедир, онлардан ян азы бир аьаc бойу араланыб, щавадан-давадан дцшмяйиб, щяля цстцня дя гойуб;  йохуш йолу еля бил енишдир енир, cыр-cыр сясини cырылдатды:

– А сядр, мян зарафат еляйирдим, о эерчяклятди ахы дейясян. Я, бирдян прокурора-зада эедяр е... Оннан сонра эял «щоща»ны «щеч»дян, сцрцнц кючдян айыр эюрцм неcя айырырсан.

Щесабдар атыны миниб чапды ки, Мцьяррями эери гайтарсын, айыбдыр, елин биабырчылыьы чюля чыхмасын, ики адамдан бири эедяcяк эурултуйа, икиси дя эетщаэетдядир, мейитляри дя яля эялмяйяcяк.

Мцьяррям миннят эютцрмяди.

Бостаны йийясиз гоймайаcагдылар ки! Сядр Аткревенни Cямиля деди, эедиб кими ахтарым, кянддя башыпапаглы галыб ки, эялиб дурсун бунун гыраьында?! Сян гал бурда, мян юзцм эедим эюрцм бу тярс оьлу тярси гайтара билярямми.

Сядр атыны еля чапды ки, йолларда йелляри дя кечярди, анcаг Мцьяррямя чатмады. Мяркяздя прокурорлуьа, милися дяйди, дедиляр, буралара еля адам, еля шикайят-шыхвайчы  эялмяйиб.

Мцьяррям йолашанда йаьлыcа колунун далына эирди, сядри эедяндя дя, эяляндя дя эюрдц. Ону да эюрдц ки, бостанда Аткревенни Cямил галыб. Эирлянир, фырланыр, горхусундан гылчасыны алтына гатлайыб бирcя щовур отура билмир, эюзц дя йолашандадыр, еля билир Мцьяррям эетди ки, эетди, бу дягигялярдя «гырмызыпапаьын» бир-икиси ордан бяри ашаcаг, ону атдюшц еляйиб мяркязя апараcаглар, инсафсызлар гоймайаcаглар киши аьзыны арвад-ушаьынын аьзына чатдырсын, дцнйа ишидир, бирдян йюнц щеч бяриляря дцшмяз.

Мцьяррям шяр гарышанда мящлясиня оьру кими эирди, деди, мяни ахтаран олар, сядр далымcа адам эюндярмямиш олмаз, ханахан цстцня чыхырам, гой мунcугэюз Cямилин гылчалары гарнына эирсин, сядрдян бир сораг чатмадыгcа башына дюйяcяк, гой дюйсцн гурумсаг, мярдимазар анасынын оьлу. Ня гядяр ев йыхыб о сары пишик. Мызылдайа-мызылдайа нечя гапы баьлы гойуб. Бармаглары сынсын онун, о cайнаг бармаглары, йаздыьы йердя галмайыб щяля. Чаттадаcам цряйини гырышмалын. Эюр ня гядяр адам «охай!» дейяcяк, шатыг вуруб ойнайаcаг.

Митил йорьанын бирини – цзц дя, астары да бир боз кисядян оланыны эютцрдц.

Эеcя йарыдан кечяня кими бостан чардаьынын цст тяряфиндяки гамышлыгда отурду. Щярдян вурнухан мунcугэюзцн гаралтысыны эюрдц, щярдян дя сясини ешитди. Cямил арада cыь-cыь сяси иля байаты чякирди:

 

Язизимиз айдын олсун,

Ай доьсун, айдын олсун.

Бу бяладан гуртарсам, ай балаларым,

Эюзцнцз айдын олсун.

 

Мцьяррями эцлмяк тутурду: «Cамащатын эюзц айдын олаcаг е, гырышмал! Эюр сабащ бир-бириня неcя эюзайдынлыьы веряcякляр?! Ня истяйирсян мяндян, ай эюздяри ийняйнян дешиляси оьраш? Сян билмирсян, Мцьяррям щяля бир щарама бармаг батырмайыб?! Колхоз иcласдарында демирсян щяр шей сизинкиди?! Юзцнцнкцндян апарыб дя щяря бир аз, ган-хата олуб?! Оннарын юздярининкидися гялями ня шцшляйиб, дцшмцсян cаныма?! Ишляйир, бяс дишлямясин халх! Ханы беля йыхдыг, бяйи беля бяйликдян салдыг, щамы барабарды» дейя-дейя  сян тязябяй олубсан?! Щавахтаcан йаь йейиб йахыда эязяcяксян?! Нийя гядрини билмирсян газанcыны мцфтяcя мцфтяллязийнян йедикляринин?! Кянд арвадларын цмидиня галыб. Чюряк давайа эедир, газан-гашыг, чюмчя-кяфкир давайа эедир, от давайа эедир, Аллащын аты да давайа эедир, а бигейрят, анcаг сян щяр вайонкома чаьырыланда гылчандакы ил йарасынын цстцня  сарымсаьнан гара тянбяки гойуб ешшяк йаьырына дюндярирсян ону, бурахырлар, сянин тайларын орда шишя тахылырлар ки, балалары саламат галсын, сян бурда оннарын аc-лялюйцнлярини эюйнядирсян?! Валлащ, гоймайаcам бу гисасы сяндя гала. Щамынын щейфини алаcам сяннян. Утанмырсан, башына йайлыг, яйниня дизликлик тапмайаннарын бир аьыз шириннийини дя оннара чох эюрцрсян?! Дайан бир, дайан, эюр зящрини неcя йараcам?!.»

Ай гаранлыглайанда боз йорьаны башына, чийниня салды. Аста-аста эедиб чардаьын далында дурду. Аткревенни Cямил: «Аллащ, бу ня иш иди мян дцшдцм? – дейиб йаныха-йаныха эязиняндя, – сядр уьуру гара эялмиш дя бир хябяр эятирмяди эюряк нолду бунун ахыры», – сюйляниб чардаьын габаьындакы гарпыз габыгларыны тяпийи иля бир-бир вуруб ора-бура  даьыданда Мцьяррям сясини дяйишя-дяйишя ону чаьырды:

– Cямил Севдималы оьлу-у-у!..

«У»лары еля улатды ки, щятта кяндяки итлярин бир нечяси онун щуйуна сяс верди: «А-у-у... А-у-у-у..». Щямин дягигядя дя итлярин щамысы улашды, зинэилдяшди.

Мцьяррям  иряли чыхды, йаваш-йаваш она сары йериди. Cямил  баьыра-баьыра кяндя сары эютцрцлдц, гачанда айаьы таьа илишди, домбалаг ашды, галхды, бир дя йыхылды, йердя донуз кими хортлайа-хортлайа парпылайанда Мцьяррям  чяпяр-чалынын хам йерляри иля евиня йол алды.

Аткревенни Cямил о вахтдан саралтма азары эятирди, дямир дараг дишиня охшар гуру cаны эцнбяэцн ийнялди, дярдиндян ня щякимляр баш ачды, ня бахыcылар бир сюз дедиляр. Моллалар дедиляр, йыьнаг цстя чыхыб, янcам йохдур.

Cямил ясасына диряня-диряня мярякя йерляриня эириб ичини дюйяндя, зярдов тцпцряндя, тювшяйи данышмаьа аман вермяйяндя Мцьяррям киримишcя-киримишcя эцлцрдц.

Сорушурдулар:

– Йеня йадына ня дцшдц, а башыбатмыш?

Мцьяррям дя Аткревеннинин тиканыны щамынын цряйиндян чыхаран бир «мцямма» дейирди:

– Эцня эцн чатмаз... Аллащын бу эцнцня дя шцкцр.

Cямил щирслянирди:

– Аллащ щягги, вуррам башын йарылар!

Мцьяррям ону долайырды:

– Сянин кимисинин вурмаьыйнан йарылсайды, бу башы цстцмдя эяздирмяздим, Эямил Севдималы оьлу-у-у-у...

Аткревенни Cямил дишлярини гырcасдырыб, юскцрцб тцпцря-тцпцря, ясасыны йеря таггылдада-таггылдада узаглашарды...

Мцщарибя илляриндя Мцьяррями хырмана гойдулар ки, тахыл тыьыны бирcя эеcя горусун, чцнки щямян ахшам гара хябярляр гарала-гарала эялмишди. Дедиляр, алманлар Дярбянди дя алщаалдадыр, гапымызын аьзына чатыблар, баcамызын  башыны тутублар, эяряк гоймайаг эюзцмцзя  кцл, башымыза торпаг ялясинляр.

Кянддя ня гядяр эедяси варды мяркяздян адбаад истядиляр, онларын икиси дя хырман гараволчусу иди.

Ев варды яляк чеврилмирди, чюряк биширилмирди, бир торба уну ахшам-сабащ суйа чалыб, гайнадыб ушаглара ичирирдиляр ки, аcындан баьырсаглары гуруйуб бир-бириня йапышмасын.

О бойда хырман ола, юзц дя йийясиз, бу гядяр аc-йалаваcдан юзцнц гылыcа чандырмайан олмазды?! Щям дя еля щяминcя ахшам ешитдиляр ки, ордакы тякcя Мцьяррям олаcаг. Демяк, башыны ач эяз, юз малын кими эютцр эет.

Хырманын щярясиндя соврулуб шадарадан кечирилмиш, шцшляниб дяcлянмиш бир тыь буьда варды.

Мцьяррям эюрдц ки, эялянлярин щамысы арваддыр, щярясинин дя йанында  бир-ики имрик ушаг. Бунлар да чох дейил, сайдыьы гаралтылара эюря беш-алты олар. Бу гаралты о гаралтынын  йанына эедир, бир-бирини бурунлайырлар. Мцьяррям онларын дедикляри бир пара сюзляри дя ешитди: «Аз-з-з, бостан ура олуб? Ня аьыз-аьыза верибсиниз, гойсаныз биримиз cящянням олаг, сонра о биримиз эяляк?!», «Габаьында дуран  вар?! Эедирсян эет дя!..».

Мцьяррям тыьын цстцндя цзцгойлу дцшцб аьламышды: «Адамлары щяр нежя мющтаc еляйирсян еля, чюряйя мющтаc елямя, инсаны чюряк имтащанына  чякмя, бу сынагдан билмирсянми щамы сыныг чыхыр?! Мян еля-беля вара-вуру елямяйнян таныйырам эялянляри ки, ямигызыдылар, гощумдулар, хейирляри-шярляри щямишя бир олуб, дярдлярини-чорларыны щямишя бир дяйирманда цйцдцбляр, инди аcлыг оннары дцшман кими данышдырыр. Мян нейнийим, ай танры, оннары неcя бош гайтарым?!.».

Чаьырды:

– Тякям, горхмайын, бяри эялин щамыныз.

Эялдиляр.

– Няйиниз вар?

Щяр ял бир аcнаьаз торбасы узатды.

Мцьяррям бир дя долухсунуб долду, она еля эялди ки, аcлыьыны, сусузлуьуну билдирмяз аналар, бала дярдиндян дилянчилик еляйирляр.

– Габыныз нийя беля балаcады, йекяси йохду? Эялирсиниз, апараcагсыныз, бир шейин ики ады олмайаcаг ки!..

Онлар яйилиб тыьа ял узаданда, торбаларына буьда кцрцйцб долдуранда узагдан сядрин сяси эялди:

– А Мцьяррям, щардасан?

Мцьяррям сяс эялян тяряфя  эетди ки, сядри бир аз лянэитсин, бу йазыглар чыхыб эетсинляр, торбалары тюкцлмясин, ялляриндяки щазыр вурулмасын.

– Я, кцряйи бяри эятир эюрцм – сядр тыьын башына доланды, – буну нийя шцшлямяйиб хырманчылар? Сабащ да эяляcякляр ки,  цстцндян эютцрцлцб. Мцьяррям Аллащ веряни эютцрмцр, онда да ола бяндянинки...

Мцьяррям сядрин бир ялини тутуб марчамарчла юпдц. О демякди ки, «башына дюнцм, гурбанын олум, а щяр шейи билиб аьартмайан киши! Юмрцндя отуз ики щярфдян икисини-цчцнц гол чякмякдян ютрц юйрянян бисавад инсан! Щаны кяндин няр-няр нярилдяйян голу гцввяли кял оьуллары  ки, гырх гызла бир дярядя галмайасан?! Аьрын мяня эялсин, а щамыны юзцнцнкц щесаб еляйян гянимят адам!..».

Сядр эюрдц ки, Мцьяррями щансы йейилмялинин йанына гойурса, ора йейиля-йейиля дейилир, бир эцн бунун боьазы Аткревенни Cямил кимисинин чатысына кечяcяк, гуртармайаcаг ордан, cамаат дейяcяк: «Байыс еви йыхылмыш сядр йыхды о мяьмунун комасыны башына...»

Мцьяррями йола гойду, щяр айына отуз беш ямякэцнц йаздырды.

Мцьяррям бир эцн сядря деди ки, бунун беши артыгдыр, щяр ай отузданды, щяр эцнцмя дя бири бясдир. Аллащ верян ялиниздян  кясмясин, айрысы олса щяр эцн юлчдцряр, бичдиряр, она мцнасиб дя щагг йаздырар. Сиз ки, доланмазы доландырырсыныз, цряк йийясисиниз валлащ. Цряк щамыда вар е, а сядр, оннарынкы юз cаннарыны сахламагдан ютрцдцр. Ясл  цряк она дейярям ки, адам юляннян сонра киминся cанында галсын.

Мцьяррям  эцн чыртанда кянддян чыхырды, бели дя чийниндя. Йолун дцзяляси йохушу беш километр аралыда иди. Ат,  кял арабасы эяляндя, щярдян йанында машын сахлананда минмирди, дейирди, эеcикярсиниз, эедин мяним бу бяри тяряфлярдя ишим вар.

Чапылыб йарылмыш, йол салынмыш йарыьа эцнорта чатырды, папаьыны башынын алтына гойуб кюлэяликдя йатырды, эцн эцнортадан кечяндя галхыб беш-алты бел аьзы ням  торпаьы йолун ора-бурасына даьыдыр, йеня кяндя дцзялирди. Миникляря минмирди, дейирди, сиз эедин, мян тялясирям, мяни эеcикдирярсиниз.

Еля эялярди ки, шяр гарышанда евя чатарды.

Мярдимазар щяр йердя вар, буну да сюз еляйиб сюйляйянляр олду. Сядрин цзцня эялдиляр ки, беля йетим сахлайансанса, юз боьазына баьла йейиcини, буну бизим ня зиллятнян газандыьымыза нийя ортаг еляйирсян?! Эцндя ики бел торпаг атана да отуз эцн, гышын дондурмасында айагйалын тахыл  сулайан да он беш-он алты эцн?

Кянддя Мцьяррямин хятрини истяйян чох иди, баш-баша вериб беля мяслящят эюрдцляр ки, ону гябиристанлыьа гаровулчу гойсунлар. Юлцсцнцн хатириня дейинэянляр дя мумлайаcаг, данышмайаcаглар, щярянин пайына ня гядяр дцшярся, о гядяр дя кяссинляр, дцзялтсинляр гырх ямякэцнц, кцлфят йийясидир о да, о да арвадынын йанында бир кишидир, нийя  дили эюдяк, щаггы юдяк олсун. Гябиристанлыгда ня вар горуйа? Щярдян ат-ешшяк эирир, сцртцнцр башдашларына, гойун-гузу долур, йатыр кюлэяликдя, гыьлайыр. Говар оннары.  Бир адамы доландырмаьа ня вар?! Щалал кишидир, истяйяр щамынын олсун, о да эедиб оннан-буннан истясин.

Мцьяррями о вахтдан гябиристанлыгда эюрмяк оларды. Эеcяляр дя бязян орда йатарды. Данышарды ки, ясл йатмалы йер юлцлярин арасыймыш. Рящмятликляр чох мещрибанлашыблар, ня сясляри чыхыр, ня цнляри, чцнки зящримар йемякдян ки, эюзляри кясилиб – дцшмянчиликляри гуртарыб. Андыр йемяйин, эеймяйин цстцндяймиш дава-далашлары. «Мянимки онункундан чох олсун»даймыш достлуглары, дцшмянчиликляри. Бу кянддя бир вахт йийялик елийянин гябринин йанында узанырам, дейирям ай киши, ораларда ня вар, ня йох, мал-гойуну нечя сцрцйя, илхыны нечя бюлцмя, cюнэя-дцйяни, кял-юкцзц нечя cцтя чатдырмысан? Дейирям орда да дящня басыб, арх чякдириб, бир кянди сусузлугдан, эцйцм-кузя дашымагдан йаьыр ешшяклярин cаныны биздян, паландан гуртармысанмы? Торпагсызлара орда да торпаг вериб щярясини бир бяй еляйя-еляйя башына чыхардыб эюзцнц димдиклядирсянми? Бурда ямяйин саьдыc ямяйиня дюндц, орда неcяди?

Динмир. Ня динсин, эюрдц дцнйанын ики цзц дя ящлят дашыды, йахшылыг да еляйирсян – пешманчылыг, пислик дя еляйирсян – пешманчылыг.

Мяним тайларымы чаьырырам. Дейирям, а мяня охшуйаннар, орда да кцллянирсинизми? Орда да чулунуз cырыг, чуханыз сюкцк, дабаныныз чатдагдымы? Орда да башыныз гапазлыдырмы? Дейирдиниз о дцнйалыьымыз йахшы олаcаг, бу дцнйада вермяйян о дцнйада веряcяк, верирми?

Оннар да динмирляр. Йатырлар. Динcлярини алырлар.

Гябиристанлыг да бир кяндди. Йахшы эеcялийи вар. Башдашлары йийяляриня охшайыр, еля билирсян юзляриди, чыхыб дурурлар гябирляринин башында. Щей бахырсан, ким неcя олубса, еляcя дя эюрцрсян. Эюрцрсян ки, щеч ня итирмяйибляр, щяр неcя олубларса, еляcя дя галыблар.

Гибля щаггы, бязисинин дирилиб эяздийини дя эюрмцшям. Язял еля билирдим эюзцмц щялмяшик, нялмяшик тутур, «бисмиллащ» да дедим нечя дяфя, итмядиляр, ишыглашана кими кяндя бахдылар, щярясинин эюзц бир ишыг тутмушду, евлярини ишыьыйнан таныйырдылар. Аьлайаны да олур, эцляни дя... Аьлайаны чохду. Юлцлярин эеcялийини, дирилярин эцндцзлцйцнц эюрясян. Мяннян кялмя кясмирляр. Мяним тайым Щераcа дедим, я, а готур, бирдян дири галарсан, данцзц юлмязсян, кяндя эедярсян, еля шей елямя ща-а!.. Сян эюрянняр кющнялиб... Сян йаман йаь йейянсян, сянин бир хянэяллик йаьын эяряк бир кило ят ола. Яти дя йахшы вурандын бядяня, Аллащындан дюнсян бир кцлфят дойурасы бозбаш газанынын дибини дя сыйырардын.  Чюряйи дя ки, иш-пешя елямишдин, бир эцнцня беш хямрялы чатмырды. Инди сяндя щардады о cан-cясяд, арвад-ушаьына йедиряcяйини, эятиряcяйини демирям, тяк юз башыны сахлайарсан?!. Дирилмя, гардаш, дирилмя, тязядян юлмяк истяйярсян, юля билмязсян. Арвад-ушаг доланмаьын чямини тапыб, сян дирилярсян ял-айагларыны бош гойуб аьырлыгларыны йыхаcаглар цстцня, хяcил оларсан, еля cанын да йохду беш-он эцн таб эятирясян, гуруcа сцмцксян, гырыг-гырыг олар ялянэян, эцнцн сыныгчыларда кечяр.

Бир эеcя эюрдцм горугчу Кялянтяр башдашынын башында атланыб, алтындакы cидов гара йабысы дюйцл, cейранбасан бир црэядир, башындакы да гулаьынын бири щямишя ит горуйан, тула гулаьы кими шаппашап атылыб-дцшян тярки йамаглы папаг дюйцл, бухара папаьыдыр, гамчысыны шаггылдадыб баьырыр, горуьа дцшян дана-дунаны атдюшц еляйиб, йазыг щейванын гарын-гартасыны бурнундан эятирир.

Дедим, я, ай дяли, йеня о вязифядясян? Деди, Мцьяррям, щейкал башын щаггы инди дя юлцлярин зийанлыьы мяни cана эятириб. Дедим, орда щюрмятин, гиймятин бурдакындан артыгдыр дейясян, унун унлуьу урвалыьыннан билиняр, башына бяй папаьы гойублар, саьлыьында бирcя дяфя дя эейинмядийин костйум, хром чякмя эейиндирибляр, белиндя дя хянcярин. Машаллащ, машаллащ, ора эедяндян сонра бозбурутлу киши олмусан, бозбурутуна бозбурут чатмаз. Бирдян аьлын олмаз, бу йана кечярсян, cанын щаггы, о тулагулаг папаг о саатда башындады... Эюр неcя бяйя охшайырсан ки, араннан тахыл апаран ермянилр арабаларыны да бурда сахладылар, су ичдиляр, сонра да  башдашларындакы шякилляря бахдылар. Ахы, оннар бизим юлянняри дя, галаннары да таныйырлар. О бухара папаглы башын щаггы, сяни танымадылар. Эюрдцм бири о бириннян хабар алыр: «Ара, еса щова марта?» О бири дя деди: «Эцдцм чем. Ляв марта е, ляв марта!..»

Гябиристанлыг мюcцзялийиня инанан cаванлар бязян йыьышыб ора эедир, Мцьяррями данышдырырдылар:

– Мцьяррям дайы, эеcя горхмурсан?

– Горхмалы ня вар бурда горхам, а бала, бура да бир cамащатдыр дя. Шящяр кимиди. Тейатросу вар, киносу вар, бирдян дава дцшцр, мян щарайчылыг елямясям, бир-бирлярини гырыб гуртарарлар. Ашыг Нцсрят рящмятлик бир дя эюрцрсян саз дюшцндя чыхды мейдана, дюндц Короьлуйа, минди Гыраты, чалды-чапды пашалары, ханлары. Ганы су йериня ахыданда бюйрцндян чыхыб «пыг» еляйирям, о саат юзцннян эедиб йыхылыр. Дейирям, а гоч Короьлу, дур, cамащаты бизя эцлдцрмя, дейир, сян юлясян, цряйим ичимя дцшцб, мяни сцрц сал йеримя, бир дя гялят елярям сазда-сюздя Короьлу оларам. Бир дя  эюрцрсян рящмятлик Бинняталы киши гуcаглады Щцммяталыны: «Гардаш нятярсян? Балаларын, эцн-эцзяранын нятяр кечир? Дарыхма, дарыхма, йолдаш испалкома данышмышам сянин баряндя. Демишям сюзц адамын цзцня шах дейяннян инcимя, горхма, далдада данышаннан горх. Щцммяталы сюзц цзя шаппылдаданды, мяня щамыдан чох дейир, щеч гырыг да инcимирям, нийя, чцнки цзцмя дейир, орда-бурда гейбятими гырмыр. Щагг цчцн я хасиййятин онун да хошуна эялиб. Дейир, беля мярданя адам эюрмямишям. Йаманcа сящв еляйиб йериня су баьладым, инди гойаcам бир оcаг гыраьына, йандырсын юмрц бойу, эютцрсцн юлцмлцйцнц...». Щцммяталы йазыг да дунуг адамды, о сащат инаныр Бинняталыйа, далынcа дил-аьыз еляйир: «Аллащ балаларыны сахласын...» Бинняталы да эедиб испалком Кялянтяри дурьузур, дейир, Щцммяталы бярк йаздырыр сяннян, цчцнц йола салыб, бирини дя инди башлатдырыб, щара ял, дил тярпятмисянся юйряниб. Анасы юлсцн онун, гызыл илан баласыды, чалмаса ял чякяр сяннян?!».

Ей... ай бала, бурдакыларын ейбини гара торпаг юртцр, эеcяляр щяминки олурлар. Щяр ишлярини эюрцрям, щяр сющбятлярини ешидирям. Тамашады, айры тамашады...

Гырх икинcи илин бир гыш эеcясиндя Мцьяррям бир  чаьырыш ешитди:

– Ай гардаш!..

Йаман гар йаьмышды, цст-цстя йаьмышды, йеня йаьырды. Кцляк йох иди, анcаг орда-бурда ойнашан боьанаглар дейирляр ки, олаcаг, щям дя бяркиндян, илик дондуранындан.

Мцьяррям яйниндян йатанда да чыхартмадыьы нимдаш ясэяр шинелиндя (бу шинели давадан гайыдан бир гылчасы кясилмиш ясэяр баьышламышды) чыхды. Кяндин лап башында, гябиристанлыьа йахын йердя дядясиндянгалма газма дамын чардаьынын алтында дуруб бахды ки, цч  адамдыр, бири йекя, икиси балаcа, йекя шялялидир, гуcаьында да няся вар. Йекянин кишими, арвадмы олдуьу билинмирди, балаcалар ушаг идиляр, щамысы башдан дабана гарла юртцлмцшдц.

Мцьяррям  йягин  етди ки, набяляддирляр, щарданса эялирляр, эеcялямяк истяйирляр, беля олмаса кимди бу кянддян онун буcаьына эюз дикян йувасы даьылмыш, йувасыз галмыш ана-бала?!

Чяпяр-чалысыз, киминся щяйяти, доггазы олдуьу йалныз ганырма архларын щцндцр кюбясиня охшар тирядян билинян щцндцр айырмайа сары йериди. Щеч ня сорушмады, «бяри эялин!» – дейиб эери дюндц. Онлары архасынcа ичяри апарды. Чахмаг чалыб пилтяйя чынгы салды цфцрдц, шинелин алтындан эейиндийи сырыглынын ятяйиндян бир тутма памбыг чякди, сямти иля щарада олдуьуму тякcя юзц билдийи бухарыйа гойду, цстцня чыр-чырпы атды, цфцрдц, алышдырды. Коллу гаратикан кютцклярини бухарынын гыраьындан эютцрцб чыр-чырпынын гыраьы иля дцздц. Ичяри ишыглананда дюнцб эюрдц ки, бир анадыр, ики баласы йанында, бири дя гуcаьында, эюмэюй эюйярибляр.

Мцьяррямин бирcя тахты варды, цч дяст йорьан-дюшяйинин щамысыны цст-цстя бура йыьмышды. Иллярля су-сабун эюрмямишди, эцн эюрмямишди, бу тахтын алтында гышда да мыьмыьа, аьcаганад олурду. Бухарынын габаьына салынмыш памбыг палазы  йеря  йапышмышды, йердян, торпагдан чятин сечилирди. Гапы тяряфдя бир кющня долабы варды, о да гапысыз, ичиндяки газанчалары, пахыр мис габлары, аьаc гашыглары бахан кими эюрцнцрдц. Долабын бухары тяряфиндя оcагда гайнадылмагдан щис тутмуш гара афтафасы эюзя щяр шейдян тез чарпырды. Дахманын айнасы, баcасы йох иди, гапынын башында щям ишыьа, щям щавайа бир балаcа йува гойулмушду, о да айнасыз, шцшясиз.

Мцьяррям дюшяйин, йорьанын икисини сцрцйцб йеря, бухарынын габаьына салды. Афтафаны долдуруб оcаьа гойду.

– Ушахлары иращла, – дейиб щараса эетди.

Беш-алты йаныг арпа фятири, шинелин ятяйиндя хейли картоф эятирди. Ушаглар фятирляри онун ялиндян эюйдя алдылар, эюзляриня тяпдиляр.

Мцьяррям эюзцнцн йашы аха-аха картофлары тавайа долдуруб оcаьа гойду. Гапыдан бир дя чыхды. Беш-алты овуc кярдийар уну эятирди. О бири газанчайа яндярди, су тюкцб йоьурду, оcаьын кюзцнц бир тяряфя дарайыб дивар дашларына йапды, тяпийян кими гопарыб эцллядя-эцллядя гызартды, гайнар-гайнар, чыьырда-чыьырда кясиб дизинин дибини кясдирмиш ушаглара верди, анайа верди:

– Йейин, башыныза дюнцм, црякли йейин, сизи гоймайаcам аc галасыныз. Аллащ евинизи йыханын дамыны башына учурсун.

Картофун бирини газандан эютцрцб бармаглары арасында сыханда, бишиб-бишмядийини билмяк истяйяндя ушаьын бири ялини ачды.

– Щяля чийди, аьрын алым, гарныны аьрыдар, щамысы сизинди, бирcя щовур эюздяйин.

Картофу сойду, ушагларын габаьына гойдугcа эютцрдцляр, цфцря-цфцря, дил-аьызларынын бишмяcя олаcаьыны веcляриня алмадан о ки вар дюшядиляр.

– Аз йейин, гурбан олум, щамысы сизинкиди, инcидяр сизи, позар гарнынызы, гойун цсцндян бир аз кечсин. А баcы, гуcаьында ушаг вар, Аллащ эютцрмяз, бярякятдян сян дя кяс бир гисмят.

Ики арвад эялди, башларына чюряк палазы атыб эялмишдиляр. Щярясинин дя голунун цстцндя цч-дюрд бцкмя фятир.

Дедиляр, гонаглар бизя эетсинляр, биздя ращат олсунлар.

Мцьяррями сындырмамагдан ютрц уста данышдылар, ганаcаглы, мярифятли дилляндиляр: «Мцьяррям гардашын олаcаьы бирди, бурда утаныб елярсиниз. Биз дя сиз эцннцйцк – евдя биз галмшыг, бир дя ушахлар...».

Мцьяррям разы олмады.

Онун етиразы эялинин дя цряйиндян олду, чцнки бу сыьынаcаг дахмалыгдан, дарысгаллыгдан чыхмышды, касадлыгдан, касыблыгдан чыхмамышды, пинтиликдян, натямизликдян чыхмышды, она еля эялмишди ки, Мцьяррям балаларыны яcялин ялиндян алыб она гайтармыш Аллащдыр, бу, Аллащ она cяннят гапысы ачыб, балаларыны cяннятя ютцрцб, онларын щамысына дирилик, юлмязлик суйу ичириб.

Сящяр кяндя щай дцшдц ки, Мцьяррям кишинин гапысына эюйчяли эялин эялиб, цч ушаьы вар, икиси оьлан, бири гыз. Яри давайа эедяндя гыз эялинин бойнунда галыбмыш. Мцьяррям йазыьын няйи вар йетим-йесир доландыра, анcаг долдуруб ичяри, оcагларыны йандырыб, гарыннарыны дойуруб юзц дя эедиб колхоз кялляринин ахурунда йатыб. Ня чохду бош тювля-дам, Мцьяррям гоймайыб оннары апарыб бириня йыьаг, тез-тез дя эюрцм-бахым еляйиб йаза чыхараг, сонра щяр колун дибиндя бир чюряк йатаcаг, эюйчялиляр гочаг олурлар, башагдан-заддан дянняйиб иллийини топлайыб гойаcаг балаларынын башалтына.

Эцнорта олмамыш щяр ана бир баьланcла эялди. Бири бир хюряклик, бир биширимлик ун, бири бир говурьалыг, бир щядиклик буьда, бири бир габ гатыг, шор, бири беш-алты  баш соьан, сарымсаг, бир газан долдурмалыг картоф, эавалы, зоьал гурусу, турш нар... бир сюзля, щяр евдян бир бярякят эятирилмишди.

Колхозун сядри Мцьяррямя демямиш беш-алты аьсаггалы чаьырыб щой «тяшкил елямишди». Колхоз щяйятинин гаровулханасында чох отуруб дилинин цстцндян бир долча чайдан савайы щеч ня  кечирмяйян Мцьяррям, гонагларына баш чякмяйя эяляндя эюрдц ки, гапы-баcада гайнашма вар: он-он беш оьлан ушаьы бел-кцлцнэц ялляриня алыб йеря бир эялиш эялибляр ки, йекя бир чала ачыблар, башлары эюрцнцр, торпаьы щяля дя газыб гыраьа атырлар. Гоcалар щарданса кясилиб эятирилмиш пярди-диряклик аьаcлары йонтарлайырлар. Калафанын бир гыраьына бир араба шах-шух, кцляш тюкцлцб. Уста Щаcы да дюрд йармачанын цчцнц йонуб, дцмдцз дцзялдиб, дюрдцнcцнц щящляйир, йягин ки, гапы чярчивяси гондараcаг.

Гоншудан бир бел дя юзц эютцрдц...

Ахшам олмамыш дахма щазыр олду. Сядр бир арабада  гурулу печ эятиртди, кярмя, ири-ири йармачалар эятиртди, ики каьыз эятиртди, каьызын бириня Мцьяррямя, икинcисиня ися Йасямяня гол чякдирди, каьызлары арабачыйа верди ки, анбардара  чатдырсын. Арабадан ики чувал да буьда дцшцрдцляр. Сядр деди ки, бунун бир чувалыны Мцьяррямин адына бурахыб, авансдыр, тахыл бюлэцсцндя тутулаcаг, о бири чувалыны ися ясэяр аиляси фондундан гонаглара йазыб, о да щеч кимдян чыхылмайаcаг. Бир аз дашлыды, Йасямян сабащ, ишыг эюзцня дяйирманлыг елясин, цйцдярсиниз.

Атынын тяркиндяки хурcуну ачыб Мцьяррямя узатды: «Гонагларын бу ахшам-сабащлыьыны эятирмишям...».

 Мцьяррям щямин тахылын беш пудуна бир саьмал дцйя алды, деди, ушаглар балаcады, сцдсцз, гатыгсыз кечинмязляр. Аналары ахшам-сабащ эюзцня бир аз су гатар, ун чалар, яриштя атар, гайнадыб гойар габагларына, кянддинин ки, саьыланы олмады, цзц дюняcяк пятяйлямиш кцндя йапмасына, чюпцкляняcяк, готурланаcаг.

Мцьяррям дцйяни гоншунун тювлясиня баьлады, щяр ахшам ферманын тайасындан бир шяля от эятирди. Шяляни дя еля вурурду ки, бахан дейярди буну адам апармыр, бир гатмадыр, юзц сцзцб щараса эедир.

Мцьяррям щяр эцн дя бир шяля гаратикан кютцйц эятирирди. Щяряси бир чаггал башына охшайырды. Шялядян ачыб чардаьын алтына цст-цстя йыьанда даща чох гавазагланырды. Йасямян дейяндя ки, а Мцьяррям гардаш, бясдир, юзцнц инcитмя, бу гышымыза чатар. Диллянмирди, еля щей эятирирди. Чардаьын алты тамам доландан сонра эюрдц ки, инди дя язялкиндян аьыр шялялярини бир эцн бу, бир эцн дя о гоншунун гапысына ашырыр. Ирилярини йарыр, хырдаларыны да тиканлы пырпызлыларыны, ятяк тутан, ялcызанлыларыны резин чарыгларынын алтында язишдирир.

Бир ахшам о, Мцьяррямин дейиндийини ешитди:

– Кишисиз ев олар?! Бу гядяр арвад-ушаьы башсыз гойан башсыз галсын. Бирдян cана дойурам, валлащ, кянд кишисиз галыб, щяр арвад-ушаг бир тикана дюнцб дидямя санcылыр. Утанмырам, щярлянирям, бу горхаcагларын эюзцнцн габаьында. Вайонком мяни дя эцлля габаьына апармады ки, бу зцлмдян гуртарам. Юляси мяням, галасылар эедиб, гайытмыр.

Бир эеcя йаман човьун гопмушду. Буранын гарыны совуруб ора, оранынкыны да бура тяпир, бурум-бурум буруб уьулдайырды. Чяпяр колларыны пайадан яли йавалы адам кимиcя алыр, йумалайырды. Аьаcларын будагларыны да дюйцшдцрцб шаггылты иля гырырды.

Гоншунун ити щязин-щязин щцрцрдц, бязян сясиндян щисс олунурду  ки, мушгуруб алдатмаг истяйирляр, габаьына няся атыб киритмяк истяйирляр, ит ися иши баша дцшцб, эюйяря-эюйяря зинэилдяйир.

Ит бирдян гочаглашды, cумду, еля бил кимися тутду, дюш вуруб йыхды.

Йасямян ахшамдан йатмамышды. Ушагларын палтарларыны сойундуруб йамамышды, Мцьяррямин cорабларынын дабанларына дяридян астар чякирди. «Юлдцм, дяймя!» фярйады ешидяндя еля бил она дедиляр, бу Мцьяррямди, вурдулар кишини, юлдцряcякляр.

Ялиня бир гаратикан кютцйц алды, юзцнц йейян гоншу итинин сяси эялян тяряфя йцйцрдц. Эюрдц гоншунун йола ачылан кцлфясинин алтында ики гаралты туташыб, эащ бири, эащ да диэяри йыхылыр, галхыр, туташырлар, бири бир йаныны гачаг гойуб, о бири бурахмыр.

Гачмаг истяйяни неcя топугладыса чюкцртдц, отуртду, гаратикан кютцйцнц бир дя галдыранда Мцьяррям чыьырды:

– Башына вурма, юлдцрярсян. Бясиди, бясиди.

Мцьяррям онун йыхылысына бир тяпик вурду:

– Дур дцш габаьыма, эедяк ишыьа, эюрцм сян кимсян, я?

Дахмайа эятирдиляр. Йасямян юзц щазырлайыб бухаранын гыраьына гойдуьу чыраьы йандырды. Мцьяррям чыраьы алыб йухары тутду, бахды:

– Фярзалы?!

Сырыглысы ялли йердян йамаглы, папаьы cырыг, алты дешилмиш чарыгларынын бурнундан бармаглары чыхмыш, аcы армуд кими бцзцшмцш йосмалаг кишинин башынын ганы цзцашаьы ахмыш, еляcя дя донмушду.

– Я, билмирсян, щамынын еви йахылщайыхылды?! Эялмисян ики гойуну, бирcя дя кечиси галмыш гапыны гурудасан, бир бюлцк ялхызаны бир гашыг аьарты цзцня щясрят гойасан?!

Мцьяррям ялини папаьыны дцзялтмяйя галдыранда Фярзалы еля  билди вурулаcаг, она эюря дя гыпыхды, голларыны цзцня тутду.

– Енишлярдя зянcири гырылыб гачан, кяля юкцзц  сцпцрцб алтына аласы одун арабасынын тякярини тайялли сахлайан Фярзалы?! Йолуг cцcяйя дюнмцсян, а гырышмал! Сяня юлцвай Мцьяррямин дя эцcц чатармыш. Бош галасы дцнйады, галыб да... Я, сян оьурлуг елямяздин ахы... Нийя...

Сюзцнцн галаныны демяди, чыраьы бухарынын габаьына гойду, дахманын кцнcцндяки бир баьлама ун чувалыны сцрцйцб ортайа чякди. Йюнц ишыьа дуранда эюрдцляр ки, Мцьяррямин эюзцнцн йашы эцн тутмуш буз суйу кими сцзялянир.

– Оcаьы кечсин немесин... Аcды балалары... Аcындан юлцрляр инди, йохса бу киши...

Эярляшмиш сяси боьулду, батды. Ики-цч дяфя щычгырандан сонра Йасямяня деди:

– Чюряк гой йесин, эюрцм кимнян ешшяй ала биллям, бир эцнорталыг йолду, шялляйиндя апара билмяйяcяк...

Йасямянин яриндян каьыз эялирди, шякил эялирди. Пачталйонун щяр щяфтя эятирдийи мяктублар чох аз данышырды. Кючяри бириндя йазырды ки, «Одери кечдик, эюрцшмяйимизя аз галыб...» Икинcисиндя билдирирди ки, «Висла архада галды, гялябя эцнц йахынлашыр, бизим дя кцчядя той-байрам олаcаг...». Ня Мцьяррям  билирди Одер, Висла нядир, ня дя Йасямян. Мцьяррям Кючяринин мяктубларыны ясэярликдян гайытмыш шил-ахсаглара охудурду, онлар cябщя, дюйцш билиcилийи иля изащ  едирдиляр ки, «йолдаш Гяндилов полковникдир, пагонунда цч йекя улдуз вар, башы цстцндя галса, чох кечмяз эенерал олар. Бюйцк адамдыр. Щяля чох бюйцйяcяк, Мцьяррям дайы, чох, лап чох...».

Кючяри дава гуртармамыш гайытды. Сол голу чийниндян кясилмишди. Бир ай каьызы эялмяди, демя онда йаралы имиш, йатырмыш.

Эяляндя дя хябярсиз-ятярсиз эялди.

Эеcя йарыдан ютмцшдц. Cамаат Новруз байрамыны тязяcя елямишди. Щавалар эащ эцнлц, эащ да булудлу, сазаглы кечирди, чюллярдя данагыран чыхмышды, эцнейлярдя гузу эюйяняйи эюйярмишди.

«Дядя, дядя! Дур, дур!» – дейя Сялимля Кярим Мцьяррями чякишдирдиляр, «Дур е, атам эялиб, дур!».

Кючяри Мцьяррямин евинин йерини щеч кимдян сорушмамышды, Йасямян йурд-мяканларынын нишанялярини неcя йазмышдыса, чашмамышды, дцз эялмишди: «Кяндин башында, гябиристанлыгла бизим арамызда йцз ялли аддым олар. Ики дахмадыр. Чяпярсиз, гапысында бирcя аьаc битилиси дя йохдур. Ики гоншусу вар,  икисинин дя тювляси бу дахмалар тяряфдядир, пейинляри дахмалара сары атылыр. Дахмаларын дюрд ятрафында дярин хяндяк атылыб, доггазын аьзында бир йекя гара даш вар...».

Эедянлярин чоху гайыдырды, кянд кяндя охшайырды, чох гапыдан башыпапаглы чыхырды, чюряк боллашырды, еля щяфтя олмурду ки, биринин евиня «эюзайдынлыьына» ахышмасынлар, йемяк, ичмяк хиртдяйя чатырды.

Мцьяррям о вядя алдыьы дцйянин «бир сцрц» олмуш ики дцйясиня дяймяди, кялялийини кясдирди, эеcяйкян кясдирди, гурбан демишди. Пай-пай бюлдцрдц, юзц сящяр колхозун бир йабысыны миниб гапы-гапы дцшдц, щяр тцстц чыхана бир пай верди. «Ушахларын атасы эялиб, гурбанлыгдыр, – деди, – Аллащ сизин дя ниййятинизи версин...».

Дцйянин бирини йыхдырды ки, эялиб-эедян йесин, анcаг кясмяйя гоймадылар – сядр щарданса пейда олду, юзц атлы, йедяйиня дя бир cюнэячя алмышды.

Маьар гурулду, деди, Кючяри Эюйчя адамыды, ашыгпяряст олар, Тат Мещралыны эятирин, чалсын-охусун...

Цчcя эцн сонра телеграм эялди – Кючярини мяркязя чаьырдылар.  Йола дцшяндя ушаглар бяйям ял чякирдиляр, ятяйиндян гопур, йахасындан, бойнундан цзцлцрдцляр!?. Иллащ да балаcа юлмямиш Чийялям. Атасынын бойнуна сармашыг кими сарынмышды.

Кючяри бир щяфтя ютмцш «Виллис»ля эялди. Ону района щярби комиссар эюндярмишдиляр.

Район мяркязиндя дюрдэюзлц, эениш щяйятли, дарвазалы, баь-баьчалы бир мцлк вердиляр, кючмяди, щяр ахшам «Виллис» эятирди, сящярляр апарды.

Цчэюзлц ев тикдирди, Мцьяррямин дашлы-чынгыллы мящлясиня арх чякдирди, щяр аьаcдан якди, гойун-кечи алды. Щяйятя чяпяр чякдирди, доггаза дарваза гойдурду. Евэюрдцсцня еркяк кясдирди, хюряк биширтдирди, кяндин аьсаггалларыны, аьбирчяклярини чаьыртдырды. Мцьяррями кукла кими эейиндирди, ялиндян тутуб мяcлисин башында яйляшдирди, cамаатын габаьында ялини синясиня гойуб яйилди, дизлярини йеря гойуб Мцьяррямин ялиндян юпдц.

– Бу ев сяниндир, сян бизим щамымызын бюйцйцсян. Щям мяним, щям дя балаларымын атасысан. Щяр шейи сян  вермисян мяня. Шен олсун бу cамааты, вар олсун бу ели, юмрцмцз бойу щамыныза борcлу олаcайыг.

Йербяйердян сясляр ешидилди:

– Цзцн аь олсун, а бала!

– Аллащ цряйиня эюря веряcяк.

– Бяндя бяндяйя рящм еляр, Аллащ щяр икисиня.

Йасямян дя диз чюкдц. Мцьяррямин ялини о да аьзына, алнына сыхды, пычылдады:

– Балаларым сяня гурбан, дядя!

Аьсаггаллар, аьбирчякляр инди дя она хейир-дуа вердиляр:

– Щалал олсун дцнйада эязмяк.

– Щалал олсун...

 

***

 

Шцкран кянддян гырх доггузунcу илдян чыхмышды. Институту битиряндян сонра тяйинатла башга района ишя эетмишди. Орадан назирлийя кичик бир вязифяйя эялмишди, сонра шюбя мцдири олмушду. Москвада икииллик тящсили баша вурандан бяри дя щямишя «гялбилярдя дайанмышды». Кяндя аз-аз эялмишди.  Эяляндя дя бир эцн, бир эеcя галыб йеня эетмишди. О бир эцнлярдя ата-анасыйнан бирcя дяфя дя цряк сющбяти еляйя билмямишди, «айаьы цзянэидя оланда»: «Ата, сюзцн? Ана, сюзцн?» – дейя худащафизляшмишди, чцнки о, гапыдан эирян кими ев бир-бир, ики-бир эялянлярля долурду, телефон да тез-тез зынгылдайыр, «сим, тел» сющбяти, щал-ящвал, хащиш тяманнасы ян азы он-он беш дягигя чякирди. Еля бил районун кяндляриня cар чякилирди. Бир дя эюрцрдцн бир кяндин «гаймаглары» сор-совгатла эялиб тюкцлдцляр, юзляри кясдиляр, юзляри биширдиляр, юзляри гуллуг елядиляр, Шцкранын юз евиндя юзцня гонаглыг вердиляр.

Сящяря кими отурурдулар, вурурдулар. Щамысында да тамада Шцкран сечилирди. Сяся гоймурдулар, габагcа онун тамада саьлыьына ичмирдиляр. Гядящляри долдуруб, эютцрцб «кишинин» цзцня бахырдылар ки, сюз десин, йахшы дейяндир, дедикляри тязя олур, эютцрцлмяли олур, щям дя бир району тякcя онунла таныйырдылар, еля бир адамы щяр йердя бюйцк тутмаг лазым иди, бир кялмяси иля вязифя бошалдылыр, вязифя тутулур, бир сюзц иля гуйу дибиндя галасылар, чцрцйясиляр чыхарылырды.

Гонаглар щамылыгла ганаcаглы олурдулар: эяляндя дя, эедяндя дя Абазяр атайа, Ряхшяндя анайа баш чякирдиляр, бу бюйцкляр онлар йыьышан отаьа эиряндя айаьа галхырдылар, щяр кяс юз йерини беля оьул бюйцдян атайа, анайа вермяк, онлара юз евляриндя, юз сцфряляриндя ашхана хидмятчилийи елямяк истяйирди. Онлар гапыдан чыхмайынcа, о бири отаьа кечмяйинcя ял ял цстцндяcя мцнтязир дайаныр, отурмурдулар.

Бу кянддя еля бир ата олмазды ки, йа юзц, йа оьлу-гызы Шцкранын катибяли кабинетиня, щяфтянин ики эцнцндя (онда да саат он алтыдан сонра) гябуллу отаьына чятин ачылан, башга вахтларда чятин бурахылан гапысындан «йерлисийям, гощумуйам» щачары иля асанcа эирмясин, «дярдини-одуну» демясин, аран динcиндя, ращатлыьында, айаьыбярклийиндя яйилян йцкцнц бу даь йохушунда дцзялтдирмясин. Тякcя бу Мцьяррям киши ня ора, ня бура эялмишди, ня бир дяфя сифариши, сюзц чатмышды.

Цч ил иди истинтаг эедирди. Мцстянтигляр, прокурорлар демишкян, гурдаладыгcа ачылырды, иш иши басырды, шахялянирди, цзляшдирмя, тутушдурма йохламалары тязя шейляр ашкарлашдырыр, тязя юртцлцляр тапдырырды. Щамысы да зяиф нязарятля, сящлянкарлыгла, дювлят-халг ямлакыны даьыдан дястя-дястя таланчылара тямянналы эцзяштлярля баьланырды. Баш идарялярин, назирликлярин фяалиййят сащяляринин шярти охларла, ишарялярля эюстярилдийи хяритяляр кими чох узагларда тюрядилян cинайятляр Шцкранда мяркязляширди. Ишин щай-кцйц юзцндян йцз дяфя бюйцк иди. Бири дейирди, миндян чох адам cяляклянир, щяр райондан ийирми-отуз кюклц гопарылаcаг. Диэяри сюйляйирди ки, чаьырыланын диндирилянин щамысы Шцкранын цзцня дурур, бунда ня гядяр тамащ вармыш, щамыдан ширинcя-ширинcя алырмыш, ишини ашырырмыш, бядбяхт оьлу бядбяхт бир беля шейи щара йыьырмыш, щарда сахлайырмыш, няйиня лазыммыш... Эцл вурарлар бир дяфя, ики дяфя, цчцнcцсцнц эяряк елямяйясян, «cызза» дейиб ялини чякясян, ахы, йийясиз дюйцл дцнйа, сяни ора галдыран бахыр сяня, эюрцр сяни, эюрцр нейнядиклярини. Биринcини баьышлайыр, дейир, гой аcлыгдан, йалаваcлыгдан чыхсын, эюзц дойсун. Икинcисини эюрмямязлийя вурур, дейир, бу да балаларынын пайы, баcы-гардашларынын пайы, ахы су габы долдуруб башындан ашмаса гыраьа ахмаз... Цчцнcцсцнц эюряндя дейир, ашна, сянинки адамлыгдан чыхды, юзцн адам дярисиндясян, цряйин гурд цряйидир, сцрцнц  гурда тапшырмаг олмаз, эял дур бу гырагда.

Цчцнcцсц данышырды ки, Шцкранын ахыры йа он беш илдир, йа да эцлля. Он беш дя гуйругнан олаcаг, беш-алты ил дя сцрэцн  гойаcаглар далына. Телефону нязарятдя, еви нязарятдя, эет-эяли чох олан достлары, гощумлары нязарятдядир. Телефон сющбятляриня эюря нечясини чякибляр ора, бязисини щяля дя сахлайырлар, дилиндян бир шей алмайынcа бурахмайаcаглар. Евини «обск» еляйяндя кимлярин шяклини тапыбларса, телефон дяфтяриндя кимлярин нюмрялярини охуйубларса, щамысыны чаьырыблар, данышдырыблар, бир нечясини ишя гатыблар, гатышыьыны тапыблар. Эетди Шцкран, кечди юлцлярин cярэясиня.

Шцкран ата-анасынын дярдиндян кяндя йыьышмышды, чцнки гоcалар щяр эцн шящяря зянэ вурур, ону евдя тапмайанда дейирдиляр ки, йягин, дама гойулуб, эялин цряйимизи гопармаг истямир.

Яр-арвад бу гядяр cащ-cялалы гоншуйа тапшырыб автобусла, йа да гатарла шящяря эялирдиляр. Йол онлары о эцня салырды ки, бел-бухунлары щяфтялярля аьрыйыр, cанларынын сызылтысы эеcяляр мин дил дейир, сящяря гядяр офулдадыр, инилдядирди. Шящярин щавасыны да эютцря билмирдиляр. Бирcя эцн галан кими баш аьрысындан, цзэцнлцкдян шикайятлянир, гяфяся салынмыш гуш кими чырпынырдылар. Атасы дейирди, йер тапмысыныз доланмаьа, бензинин, нюйцтцн ийиндян адамын башы чатлайыр, яннийин, киршанын гохусу инсанын бейнини тутур, йанындан нечя арвад, эялин, гыз кечирся, эюрцрсян щяряси о андыр галмышын бирини яндяриб башыашаьы, кишиляр дя cалайыр цстцня, шящярин кишиляри дя арвадлары  кими ятирряниб чыхыр. Бир беля мун-мундар гойар адама щава галсын?! Щансы евин, мящлянин бюйрцннян кечирсян, эяряк бурнуну тутасан, зир-зибили ки, пишик бойда сичовул ешяляйир, ийини-гохуну галдырыр щавайа. Аллащ вериб кяндя, щавасы щямишя йахшыды, иллащ да обашдан! Cяннят мещи ясир, валлащи ки, еля билирсян айаг бармагларынын уcу да няфяс чякир, гышын цшцтмясиндя цшцтмцр о щава адамын cаныны... Бурда ня эюйц эюрцрсян, ня чюлц,  ня Аллащ верян эенишлийи. Щара бахырсан дямир ахыны, инсан сели, гармагарышыглыг... Бахдыгcа адамын башы эиcяллянир. Кянд адамы арыг олур, дямиргайнаг олур, Аллащыннан дюнцб далыны кяссян, ян щцндцр даьын кяллясиня бирняфяся дырмашар, тяк юз cаныны галдырмаз а, юзцннян аьыр шялясини дя эютцрцб эедяр. Амма бурдакылар о ички зящримардан ки, дцмлядикcя дцмляйирляр, чахыр тулуьу кими цфцрцлцрляр, бешcя артырмада дилляри дюшляриня дцшцр, «Вахсей!» дейя-дейя тювшяйирляр...

Шцкран прокурорлуьун тапшырыьына эюря щяр эцн бир дяфя, сящяр тездян, саат доггузла он арасында мцстянтигя зянэ вурмалы, «Лазымаммы?» сорушмалы, «Эял!» дейился, ертяси эцн, иш башлананда орда олмалы иди.

Евдян зянэ вурмурду, чцнки «Йолдаш Шцкраны» щяр йерля тез cалайан, ялагяляндирян, «баш цстя»лярля динян, «буйурун»ла данышан телефончулар инди бязян онун cящряйя дюндярдийи телефон  чаьырышларына щеч cаваб да вермирдиляр, cаваб веряндя дя  ушагла, cанларыны боьазларына йыьан зящлятюкянлярля данышан кими данышырдылар: «Заказымыз чохдур», «Бирcя каналымыз ишляйир, бу эцн олмаз», «Хятт долашыб», « Сизин телефон пис ешидилир, байагдан нечя дяфя  ало демишям, эяряк апаратыныз дяйишдириля...».

Сцбщ тездян, чох заман ишыглашмамыш евдян ыхыр, ирямя йолу, cыьыры иля, щеч бир минийя раст эялмясин, щеч кимля эюрцшмясин дейя, кяндин он беш километрлийиндяки гясябяйя эялир, она он-он беш дягигя ишлямиш автомат будкасына эириб икиcя он беш гяпикля «бцтцн мцшкцлляри асанлашдырырды». Гайыданда да щямин йийясизликля гайыдырды. Еля юлчцб-бичирди ки, кяндя дя шяр гарышанда эирирди, эюрян олмасын.

Шцкран щеч кимдян гачмырды, эизлянмирди, щеч кимин  йанында дилиэюдяк, цзцгара дейилди. Cамаат язялки cамаатлыгдан чыхмышдымы, еля яввялдян дя белями олублар, Шцкран танымайыб, хцлася, растлашанда еляси олурду азарлы гойун кими башыны саллайыб кечирди, бязиси йолуну дяйиширди, йа да онунла габаг-гаршы эялмямиш бир шейи бящаня едиб башгасынын доггазына дюнцрдц. Ону эюряндя бир кючлцкдян цстцня иришя-иришя дазыйанлар «Аллащын саламыны» да вермирдиляр.

Шцкран щяр эяляндя сцфрясинин башында архаc эюбяляйи тяки битян, щяр эяляндя дя Шцкрана бир торба долдурдан, бир хащиш елятдириб мин хейир эюрян Щалайлы киши о эцн Шцкранла гаршылашанда юзцнц йолун о гыраьына верди, чийниня чяпяр коллары илишди, пенcяйи аз галды яйниндян чыхсын, еля бил йолун бу тяряфиндя тутаьан ит варды, Щалайлынын да яли йалын иди, бирcя аддым бяридян эялся, сясини чыхарса, ит онун cырымыны чыхараcагды.

Бу о Щалайлы иди ки, cамаат она «дцнйанын щачары» адыны гоймушду. Бу ады «газанмышды».

Бир эцн Шцкранын йанына «бир диляйя» бир «щалалминаллащ» киши ялини узадыб гапыны оьру пишик кими йавашcа cырылдаданда Щалайлынын еркякляндийини ешитмишди: «Гялят еляйирсян, юзц дя лап йекясиннян, cящяннямлийиннян! Сяфейин  бири сяфей!..». О да эедиб орда-бурда данышмышды ки, сиз юлясиниз, Щалайлы Шцкраны алыб йатмышды, башыны тямиз габа сохан кцчцк кими басталайырды башыны. Шцкраны е, Шцкраны дцнйа бир щайыйнан о бири цзцнцн цстя дюняси кишини! Щанкы сюзцня бахмамышдыса деди, «гялят еляйирсян, сяфейин бири сяфей!..». Дюйцн cаны шцшядя олан тяки Шцкранын да cаны Щалайлыдады.

Яслиндя Щалайлы она башга адама аид олмуш бир ящвалаты данышмышды.

О эцндян «бцтцн дцнйа» ешидиб аэащ олду ки, Щалайлы «зям-зцм» щачарыды, щяр ня дярдин вар, бу галачанын габаьында оху, щяр ня веряcяйин вар, она вер, бирcя кялмяйнян даьы даьдан ашырсын.

Щалайлы эюр ня йекяликдя адланды ки, ешшяк цзцня щясрят гапыда атлар кишняшди, машынлар сахланды, машынлардан киркирягуйруглар, гарадишляр, гочлар, эязйазмалар, хялчяляр-эябяляр, атларын тяркиндян бошу да гайтарылмайан цстц гуш нахышлы, cейран гачышлы долу хурcунлар дцшцрцлцрдц. Щалайлынын гапысы шащ гапысына дюндц. Мал кими илдя бир дяфя тцкцнц дя дяйишмяйян «киши», бир боз, дер-дери шинели иллярдян илляря сцрцйян, чцрцйцб дидим-дидим дидиляндя аь-гара йамаглары цст-цстя вурдуран «адам» гара, гырмызы бобриклярин, бойну дярилилярин айда бирини дяйишди, cиби тясбещлянди, яли ясаланды, башы папагланды, айаьы cартдаьан чякмялярдя cаь-cаь cаьылдады, тойлар шурсуз кечярди яэяр «киши» эялиб мяcлисин башында отурмасайды, «Ну кину» дейян гыз аталарынын евиня елчилийя ону апарардылар. Щалайлы ки, эетди, итя-гурда да истянился мцтляг «щя» дейилмялийди, йоха о «тярсин» пучуну еля бурдурарды, йцз ил башына дюйяр, йедди архадюняниня гарьыш-нифрин йаьдырарды. Бири ки, бирийнян cинняшди, эяряк онлары Щалайлы цнняшдиряйди, ганлылыьа чыхан давалары, даьларын чайларыны цстцня баьласан сюндцрцлмяйяси тайфа од гойуб одламаларыны бирcя сюзц, бир кялмя исмарынcы щеч олмамыш кими сюндцрярди.

Щалайлыны язялляр кющня палаз кими чайа атсан, цстцнц бу гышда дашлайыб эялян йайда чыхартсан йеня дя щис-пас эюзцндян йаьарды; чцнки бир чятян ушаг-бюйцкля бир дамын алтына йыьышмышдылар. Саманы аз гатылмыш, пис гарышдырылдыьына эюря чий галмыш айыбалалары йанлардан щей гузулайыб ичяри тюкцлцрдц, евин цстцня дя о вядя кцляш явязиня дары бялими тюкдцрдцйцндян ора бир гошун сичан дарашмышды, дамы щяр эцн, щяр эеcя цйцдцрдцляр, сящяр дуранда эюрцрдцляр йорьанларын цстцня ял галынлыгда тоз-торпаг йатыб. Онлар сящяр тездян эюзляринин зыьыны-зымрыьыны тямизлямякдян ютрц йуйунмурдулар, габагcа чырпынырдылар, сонра да бойун-башларындан ведря-ведря су ахыдырдылар.

«Дцнйанын щачары» оландан сонра дюрдэюзлц, алтлы-цстлц ев бцнювряси тюкдцрдц. Щалайлынын чякдийи зящмят тякcя бу юлчцб-бичмя, ен-узуну аддымлайыб доьрама, гялбилик-щцндцрлцйц тяхмин етмяк олду. Щеч билмяди даш щардан эялди, аьаc щардан эятирилди, усталарла неcя данышылды, неcя щагг верилди, цч айын ичиндя «Хан сарайы» щазыр олду. Бундан сонра да евэюрдцсц башланды. Отаглар адамын юзцнц юзцня эюстярян cащ-cалалла долдурулду.

Колхоз сядри бюйцк оьлуну тахыл анбарына гойду. Кичик оьлуну колхозун щесабына института эюндярди, охутдурду, тяйинатыны да юз кяндляриня алды, юзцня мцавин сечдирди. Гызына илдя бир дяфя иллик иcласында  ачылан клубу верди. Кясяси, Щалайлынын кюлэясиня йыьышанларын щярясини колхозун бир эцлцня дарашдырды.

Щамы дейирди ки, Щалайлыйа Аллащ вермяди, бяндя верди, Шцкранын сябябиня евли, гапысы машынлы, оьулдан-гыздан йарыйан киши олду, майа тутду даща, бу бярякятля рузусу кясилмяйяcяк.

Щалайлы Шцкранын «чархы дюняндян», «тякяри тярсиня ишляйяндян» бяри онун гапысыны бирcя дяфя дя ачмамышды, еля  бил онун-бунун ишини дцзялтмякдян ютрц гылыгланан, гурд дили тюкян, бир сябябкешликдян мин пай эютцрян, Шцкраынын йолунда йцз cаны олса йцзцннян кечяси щямин адам йох имиш.

Щалайлынын еви Шцкранэилин евиндян аралы иди. Гапы гоншулары, эор гоншулары да эялиб ондан сорушмурдулар ки, «ай абдал, ешшяйин щансы дикдя бяркляди?».

О гоншу ки, бири колхоз гуруландан щесабдар иди. Он беш сядр дяйишмишди. Кющняляр тязяляря щямишя щесабдар Ялямдары тапшырмышдылар: «Чюрякли кишиди, амма чюряйи дизинин цстцндя адамды, гуйруьуну ки, бир балаcа басдын, йелмар олуб чалаcаг сяни. Сядрлик елямя онун башында. Щяр ня елямяк истясян, эеняш. Яйрини, сахтаны еля малалайыр, йцз дяфя дя гурдаласалар юлцдцр ки, юлцдцр! Отуз цчцнcц илдян бяридир бир дяйирманда цйцдцр, щяр йердя таныйырлар ону, бир бойундуруьа эирмя, дишлинин алтына басыб няфясини кясяcяк. Онун архасында Шцкран кими даь дайаныб, сянин кимин вар. Биз бир кома гаралтыйыг, бирcя дяфя цфцряр, йох оларыг...».

Ялямдара да ад гоймушдулар: «Закон Ялямдар!». «Онун йаздыьынын габаьында щяр дюшлц оьул дайана билмяз...».

Ялямдары щяр цч айдан бир, щяр илин йарысында, башында башга колхозлара йохламалара эюндярирдиляр. Щяр йерин мцбащисясини Ялямдарын нятиcя актлары кясирди.

О эцн чатды ки, район мяркязиня мяркяздян отуз-гырх йохлайыcы эялди; йухарылара cидди сигналлар чатдырылмышды. Колхоз сядрляринин, щесабдарларын отаглары бирдян тутулду, сейфляр бирдян баьланды, анбарлар, пул хязиняляри бирдян мющцрлянди, щятта, банк ямялиййатлары мцвяггяти олараг дайандырылды. Щеч кимя юз яскийини башгасынын артыьы  иля дцзялтмяк, пярдялямяк имканы верилмяди.

Еля тязя иш, архивя верилмиш иллик cилдляр олмады ки, онун ичиндян Ялямдарын  нятиcя акты чыхмасын. Щамысы да ня гядяр сахтакарлыьын цстцндян «мцхтялиф мцщасиб усталыьы» иля кечилмиш, «газанccылларын газанcындан эютцрмцш» сянядляр инкаредилмяз сцбутлар, дялилляр. Бу вурщавурда Ялямдарын юз  кабинети од тутду, кечян иллярин башы баьланмыш ня гядяр архив материаллары йанды.

Щамы деди, «Аллащ гарьыны йеря гойса да, Ялямдары бу чатыдан гуртара билмяз!», «Эетди эедярэялмязя, отуз-гырх илин йараьы бу бир айын эяряйиня щеч ня елямяз, онун да дювраны беля гуртарды...», «Эиди дцнйады бу, ганад вериб галдырар, бирдян ендириб еля чырпар даша ки, дамcысы йеря дцшмяз...».

Амма Ялямдарын арвадынын эялиб Абазяр атанын габаьында бирcя дяфя аьлайыб-сытгамаьы, онун оьлуна бирcя кялмя «долашыр» демяйи, Шцкранын да кимяся «гоншумуздур» билдирмяйи нятиcя актларыны ортадан эютцртдц, идарянин йанмаьыны електрик хяттинин бойнуна гойдурду, «ишыьа бахан» оьланы яллиcя манат cяримялятди.

О бири гоншусу беш гардаш идиляр, беши  дя евли-аиляли, щярясинин ирили-хырдалы беш-алты ушаьы варды. Бир пайлыг йердя, щяйятдя  йан-йана беш ев тикдирмишдиляр. Бюйцк гардаш евляняндян сонра мянзилин бири, ондан кичийя той оланда икинcиси артмышды. Чюл барысы бир олан бу бешмянзилли евин арасы беш йердян кясилмишди. Щамысы дямир-дцмцр устасы иди: бири тракторчу, бири гайнагчы, бири чилинэяр, бири механик... Бир сюзля, колхозун тямир емалатханасында тякcя бу гардашлар ишляйирдиляр. Адлары да бир-бириня йарашдырылыб гойулмушду. Быьыр, Сыьыр, Чыьыр, Дыьыр... Ахырынcыйа ады чятин тапмышдылар, щям дя бир нечя ил сонбешийи гоша адла чаьырмышдылар. Ана «Аьыр» дейирди, ата зарафатcа «Пахыр» дейирди, онлара саташанлар да дейирдиляр ки, «Йаьыр» йахшыдыр, чцнки ад мясялясиндя юз дилинизи дя, ушаьы да йаьыр елямисиниз, бу да дюшцнцзя дцшмяся «Нахыр» гойун, чцнки бир нахырсыныз, йяни аьзы отлу щейван, гойун сцрцсц, ким щара щайласа ора эедянсиниз, Аллащсыз ушаьы, ня кишиликдя щаггыныз вар, ня  арвадлыгда, сизя инсан дейянин заты-пакына лянят, билмирик сизя ня ад веряк, я, cамащат чапалайыр, балыьа дюнцр, сцрцшцр чыхыр ялдян, башыннан баьлайырсан, айаьыйнан кюз чякир юз габаьына, амма сиз атанын ушаьынын ки габаьына бир cыз чякдиляр, эяряк кечмяйясиниз, амма аcыннан юлясиниз, ялиниз гызыл кясяр аьлыныз олса: дцнйаны машын тутуб, щяр эцн нечя аварийа, эютцрцн бу машыннардан, чах-чух еляйин, щачана кими дилянчи  кюкцндя доланаcагсыныз, юзцнцз дя, балаларыныз да гышдан  йаза гуруcа cясядини эцcля чыхартмыш арыг гарышгалара охшайырсыныз, евляриниз дя гарышга йувасы кими эириб бир-биринин ичиня, бир вар-дювляти олан адам кими араны да бярк-бярк кясмисиниз. Дцнйанын о башы Шцкранын сябябиня доланыр, амма ордан-ора онун кюлэяси сизя чатмасын?! Сиз она щачан дединиз адам кими юляк, о да сизи мейит кими эютцрмяди.

Гардашлар бюйцр-башы азcа батан, йумурта йери тяки чюкялян гощум-гоншу, таныш-билиш машынларында юзлярини сынадылар, щярянин эцc-бяла иля cибляриня басдыглары беш-он манаты бюлцшдцрцб юз араларында хырдалайанда да эюрдцляр «эцндялик» айры шейдир, айлыг галыр йериндя дупдуруcа эюз кими, щяр ня  эедир бу ялгарпдан эедир, юзц дя эцндяликляриня чатыр, ишлярин аьырларына эиришдиляр: бюйцк язникляри, сыныглары, бойунларына эютцрдцляр, бу хялвят ара иши, машын йийяляри цчцн дя хейирли, сярфяли иди, чцнки юлцм-итим олмайан гязаларда инcидилмяк, изафи зийана дцшмяк, йол мцфяттишляринин отагларына эет-эяля дцшмяк онлара ня «верярди ки?!».

Гардашларын ады чыхды, минийи оланлар ешитдиляр ки, филанкясляр «юлц дирилдирляр, щяр ялянэясини бир йандан йыьыб гяттязяйя дюндярирляр, щям дя уcуз, суйу гиймятиня...».

Еля язилмиш машын олду ки, йедяйя алынасы олмады, йекя машынын банында эятирилди гардашларын гапысы дюндц эеcя-эцндцз ишляйян тямир емалатханасына. Кяндин щансы башына чякилсян, онларын чякиcинин сясини, дямир-дцмцр таггылтысыны ешидярдин.

Гардашлар «тцкляндиляр», бахдын ки, арвад-ушаглар тязя палтар эейинирляр, гоншулара гырым верирляр, ловьаланырлар, дцкана эедяндя бир гуту чайа, бир кило гянд алмаьа яллилик, йцзлцк чыхарырлар. Щятта  бир дяфя бюйцк гардашын дцканчыйа бир йцзлцк узатмасы мясхяряйя гойулмушду. Дцканчы еля билиб ки, Готур Быьыр бу йцзлцкля дцканын йарысыны сойуб апараcаг, сорушанда ки, щя, елоьлу, щансыннан ня гядяр? Быьыр дейиб: дишимин арасына ят долуб, бир спичка вер...». Дцканчы йцзлцйц она гайтарыб, ики гоша овcу тутдуьу гядяр кибрит эятириб тюкцб габаьына: «Эютцр, тез рядд ол бурдан!.. Эюрмямиш оьлу, эюрмямиш. Буcагда газаны пачасынын арасына алыб дибини газыйаннар, галайыны да сыйырыб йейянняр, инди дишинин дибини эяряк дцканда тямизляйя!..».

Гардашларын сораьы  мяркязя дя чатды. Онларын гапысында тез-тез «яли папгалылар» эюрцндц, гардашлар тез-тез мяркязя чаьырылды.

Бир ахшам беш гардашын беши дя Абазяр атанын йанына эялдиляр, щяряси «Йаныг Кярями» цстя бир дярд-азар, бир инилти-сызылты охуду. Дедиляр, «ялимизи, айаьымызы яздиря-яздиря бешя цч газанырыг, онун щамысыны буннара веряк, бя бизя ня галсын?! Запчас галхыб Аллащын йанына, од гиймятиня тапырсан, мазута, йаьа бата-бата машынын алтында ит кими сивчиниб сцрцня-сцрцня аз-чох щасил елядийини дя ялиндян буннар сцпцрцб апарсын, галасан баха-баха?! Аллащ да эютцрмяз буну. Киши буннара демяся, биздян ял чякян дюйцлляр...»

Бирcя щяфтя кечмяди ки, «мя» дейянин аьзыны гайтаран патенти эятириб гардашларын юз гапыларында юзляриня вердиляр. Щамы ешитди ки, «иcазялидир, ганунидир, дювлятя фаиз кечирирляр».

Гардашларын гапысы дюндц машын гябиристанлыьына, сцрцйцб щяр йандан эятирдиляр, щятта, бязи лешляри гоншуларын щяйятляриня чякдирдиляр. Тулланты, ичиндя тойуглар йумуртлайан биринcи бурахылыш «Москвич» сявядялярини бу «юлцдирилдянлярин пириня шяфа цчцн» дартдыранлар олду.

Гардашларын ата-анасы юлдц, ичиня гырьын дцшмцш сцрц кими яcял онларын ушагларындан да цч-дюрдцнц апарды, отуздан бешини, алтысыны сейрялтди, дедиляр эюздяймя тутуб онлары, гараняфяс кечиб онлара. Ит кялляси тахдылар дарвазаларынын башына, цзяррик асдылар евлярин кяллясиндян, ат, гатыр налы вурдулар, артырмаларын дабанларына, щяр ахшам дуз йандырыб аьырлыг-уьурлугларыны тюкдцляр cамаатын башына, Язрайыл «таныдыьы беш гардаш гапысындан ялляри тязяcя-тязяcя ата чатанда башларына даш дыьырланан беш арханын рянэи йениcя-йениcя дурулан, яйинляри индиcя-индиcя севинян балаларыны юлцмя щазырлады: Щяр аракясмядя бирини йатаьа салды, щярясини бир cцр саралдыб ийнялтмяйя башлады...».

«Сейрялтмя» дя, «о бири эюркляр» дя эцндян-эцня cибдян, сахланcдан шишян гардашлары гоншуларла торпаг  давасына галдырды. Бюйцк гардаш Абазяр атайа деди ки, «оьлун кючцб, бура гайыдан дюйцл, инди дя сейряк-сейряк сизя эюря эялир, сиз о дцнйалыг оланнан сонра онун няйи вар бурда, щеч щяр хейря-шяря дя  эялмяйяcяк. Цч пайлыг торпаьа йийялянмисян, шялляниб юзцнля эора апармайаcагсан ки!.. Биз ора-бура дцшмямиш щалаллыгнан бир азыны вер бизя, галмышыг гала арасында, гапымызда ики пишик долашса оcаьымыза дцшяр. Хошлуьнан вермясян, ганун-гайда вар, щюкумят вар, алаcайыг. Биз кимдян яскийик?! Юзцмцзя эюря адымыз-задымыз...».

Абазяр ата «бюйцтдцйц дананын» бюйцртцсцня ахыраcан гулаг асды, деди:

– Ай оьул, ня гядярини истийирсян эютцр, чяпяри эютцр щардан мяслящятди гой ордан. Бабамдан дядямя галмайан торпаг мяня галаcаг? Даща йахшы, бир аз да йахыннашарыг бир-биримизя, гулаьы-батмышлыгдан чыхарыг. Тязя юй тикдиряcяксянся, лап барысыны эятир сюйкя бизимкиня, истясяниз лап арадан гапы да гойдурун бизим ейвана, ахшам-ахшам  йа сиз бизя, йа биз сизя аддайыб башымызы гатарыг. Йатмаг олмур, гоcанын эеcяси чох, лап чох узун кечир щямяшя...

Быьыр щеч гоймады сюз-сющбятин cанына йел дяйсин, гошун кими тюкцлцшдцляр, ялляриндя йаба, чяпяри бюлцк-бюлцк щоп эютцрцб гойдулар Абазяр атанын ев барысынын диби бойу, аьаcлары трактора гошуб гопартдылар. Щямин эеcя беш-алты машын чайлаг дашы, о бири эцн дя мядян дашы, кясмя дашлар тюкдцрдцляр, «гара нярляря» гум, хыр эятиртдиляр. Габагcа щасар, сонра щамам башлатдылар. Щасары Абазяр атанын щцндцр кцрсцлц евинин тахтапушу, милбянди бярабяриня галдыртдылар ки, бу йандан баханлар онларын «тязя cяннятлярини» эюрмясинляр.

Шцкран «вуруландан» сонра онларын гапысына бир дястя адам эялди: бири милисдян, бири прокурорлугдан, бири малиййя шюбясиндян, бири испалкомлугдан, бири дя райкомун нцмайяндяси, «юлц», «дири» машынларын шякиллярини чякдиляр, мянзилляриндя ахтарыш апардылар, тювляйя дя, от тайаларына да, щятта тяндирин ичиня, кцллцйцня, пейинлийя дя бахдылар. Отаглардан щяр нюв машына дцшяси, ишляняси ня гядяр мотор щиссяляри тапдылар, ад гойдулар: мющтякирлик. Айлыг ишин дювлят рцсуму цзря гиймятини мцяййянляшдирдиляр: ийирми мин. Анcаг дювлят щесабына cями йетмиш беш манат кечмишди. Автомобил мцфяттишлийиндя гейдя алынмамыш, тямириня иcазя верилмямиш «леви»лярин нюмряляри, маркалары, сащибляринин ад-фамилийалары эютцрцлдц, чцнки бу гязалар эизлядилмишди, бялкя дя бюйцк cинайятляр ара адамларынын барышдырыcылыьы иля юртцлц галмышды.

Дедиляр, тапанча тапылыб, евлярдян онлуг, ийирмибешлик гызыллар тапылыб, ялдягайырма эцлляляр тапылыб, адам юлдцрян бычаглар, хянcярляр тапылыб. Бу йюндямсизляр алтдан-алтдан чох иш эюрцрлярмиш, бунлар да беля эетдиляр.

Анcаг кянддя бу йандан да гардашларын аcыг-гыcыглары йайылды ки, бизя дя «машын краллары», «гызыллы Поладлылар», «милйонер Поладлылар» дейярляр, тюкяcяйик ня ки вар йыьдыьымызы, эяряк олса лап бир о гядяр борcун алтына эиряcяйик, амма Шцкранын аcыьына оьул кими чыхаcайыг бу ишин алтындан. Бир аддым йерляри кечиб бизим тяряфя, ону да атасы юзц вериб, кюнцллц, хейирли-дувалы. Бяйям, гач атым басды зяманясиди, cыьнадыб алайдыг ялляриннян? Шцкран ананим йаздырыб, йохса, кимин данасына юкцз бойунтуруьу гойуб сонcухлатмышыг ки, о да бизим атамызын гарнынын алтына папаг тулласын?! Хайын артмаз! Артмады да! Эюр о хасиййятиня эюря щардан вуруб салдылар, щяля ордан да  о йана эедяcяк. Эедясидир ки, эедир. Адам йыхыланда, пенcяр сыхыланда танынар. Вязифяси йорьан цзцймцш, эцллц, битли кяфрямини эизлядирмиш. Яши, гапыбир гоншумуздур, беш бармаьымыз кими таныйырыг щяр цзцнц. Щамынын цзцня эцлмяйиня бахмайын, онун ейбини вязифяси юртцрдц, айры пахыл гарны дешилмишди. Кцрян атдыр, бир кящяр ону кечдими юлдцряр юзцнц, даьыдар юзцнц, чатладар cаныны. Эюрдц щюрмятимиз щюрмятини басыр, щалымыз щалыны ютцр, башлады шейтан гарышдырмасына. О цряк ки, ондады, Аллащ ону щяля пис эцнляря чох салаcаг, бу – журналды, киносу сонра эюстяриляcяк...

Шцкранын машыныны йолда кечмяйян, габаглашанда щюрмят, ещтирам яламяти олараг йолун лап гыраьына вериб йавашыдан, щятта сахлайыб дцшян, ялини синясиня гойуб «гачарагда» салам вериб гонаьы ютцрян шоферляр инди няинки ону юз миникляриня эютцрцр, яксиня, тоза, йеля басдырырдылар.

Шцкран чох фикирляшди ки, бу cамаат нийя беля еляйир, йадларын цзц дюндц, бяс гощум-гоншулара ня олду, тякcя щава  вермядийи ону «чох истяйянляр» нийя бирcя дяфя бу гапыны ачмадылар, дярдиня-одуна галмадылар? Щаны о мцнтязирляр, о «бяли-бяли»ляр, «баш цстя»ляр, «гурбандыр cанымыз да, балаларымыз да, ахы бизя щяр шейи сян вермисян, ата-оьула баь баьышлайанда оьул атайа бир салхым гыймасын?!» дейиб хялчя-палаз кими айагларынын алтына дюшянмяк, «синясинин цстцндян йол ейлятмяк» истяйянляр?! Щаны мяcлислярин башы, тякcя ону ешитмяк, ону динлямяк щявясиндя олан «азаркешляр»? Щаны ону эюряндя ушаьы да, бюйцйц дя айаьа галдыран эцнляр? Ону телевизорда эюряндя Шцкранын саьлыьына бадя галдыран щямйерлиляри, елоьлулары щарда галдылар? Мяркязя хащиш, йалварыш дашыйан гоша симляр нийя беля зцлцм-зцлцм сызылдашырлар, онлар да о эялщаэялин эетдийиня аьымы дейирляр?

Селляр йуйуб апармыш бош дяйирман йериня охшар бу оcаьа Мцьяррям киши нядян ютрц эялиб, щансы дяни цйцтмяк, щансы аьнаьазы галдырыб апартмаг истяйир? Билмирми дящня учуб, су кясилиб? Билмирми дяйирман су иля ишляйяр, суйу гуруйуб?

Фикирляшди: бюйцк мясялядир ки, шящяря эетмяк истяйир. Ахы, нядян ютрц? Кючярими долашыб? Щярби комиссарын ня яйрилийи олар ки?

– Кючяри нятярди?

Мцьяррям  киши стяканы нялбякийя гойду:

– Йахшыды, пенсийайа чыхыб. Баьда ешялянир ахшамаcан. Эеcя олмаса чыхмаз ичиннян. Cяннятя дюндяриб о кцлцнэ-линэбатмаз гайалыьы.

«Йягин ушагларынын институт иши вар. Ахы, гябул вахтындан чох кечиб... Щазырлыьа да олмаз бу вядя... Бялкя щансыса бабат йеря дцзялтмяк истяйир?..»

– Ушаглары нейнир Кючяринин?

– Башды чыхдылар. Бюйцк инcинарды, Урусетдя йекя йерин бюйцйцдц. Гязетдя-задда шяклини вермишдиляр. Дцнян телевизорда юзц данышды. Гырышмал адамын эюзцнцн ичиня баха-база дюшяди. Дили долашмады щеч. Урус гызы алыб, бир кючяни, бир йурдда галаны вар. Опуска аланда эялилляр... Балаcасы оннан фярасятлиди: мяним башым гайнатмыр онун ишиннян, дядяси дейир, Гызыл Юкцз гулаьыны щавах тярпядиб тикилиляри бир-бириня вурмаг истяся эядя габахcа биляcяк, гоймайаcаг йер йырьалансын. Аьлым кясмяди, дедим йер мал гарныды бюйрцня биз батырыб йелини чыхара?! Деди, бу, елмди. Ямирка, инэилис онун зялзяля щагда йазыларыны бурахыб. – Мцьяррям хыхылдайа-хыхылдайа эцлдц: – Чийялям юлмямиши дя щавадан дон дцзялтмяклийи битириб, Бакыда ишдяйир. Щавадан да дон олар?! Дядяси дейир, кимйады, кимйа щавадан щяр палтар йарадыр. Нишаннамышыг, тойуна щазырлыг эюрцр анасы.

– Еля цчcя ушаьы вар Кючяринин?

– Буннар давадан габагкыларды. Сонра да цчц олуб. Оннар да дарашыблар бюйцк мяктябляря. Дейирям, а Кючяри, буннар щавадан чюряк, йаь, пендир дцзялдян олсуннар, cанымыз гуртарсын мал-гойун сахламагдан. Дейир, ону да дцзялдяcякляр, дарыхма.

«Бунларын ки, щяр иши дцздцр, йолундадыр, Мцьяррям шящяря няйя эедир, нийя мянля эетмяк истяйир? Ахы, бунун еля бир йахыны, ганчякяри дя йохдур онун хащишини, миннятини елясин? Бу кянддя щамы цстцмя эялиб, щярясиня аздан-чохдан кюмяк елямишям. Мцьяррям щеч аьыз ачмайыб. Эялиб мяним йыхылан, мейидимин ортада галан вахтында эялиб. Бядбяхт адамдыр – оьлу-гызы йох, анасы йох. Беля  кишиляр пахыл олурлар, истямирляр инсанлары, истямирляр эцлян олсун, севинян олсун. Беляляри дцнйаны йаслы, аьлар эюрмяк истярляр. Анcаг бу юз ятяйини кюйняклийя, юз пятяйини эюйняклийя верян олуб. Эюйчяли ушагларыны нятящяр сахлады... Белини кютцкляр, чийинлярини чатылар йаьыр елямишди. Ай ишыьында да башаг йыьырды онлардан ютрц. Умаcаьы ня иди? Щеч ня! Инсандыьы, адамлыьы она чатырды... Мян онун хащишини кимя дейя билярям? Сюзцм тутулармы, ешидилярми? Аллащ, сян беля еля ки, хырда мясяля олсун, чятин дцзялян иш олмасын...»

– Шящяря эетмякдя хейирдими?

Мцьяррям ял бойда гязет кясийинин арасына йарым овуc тцтцн тюкдц, дцрмяк кими бцкдц, йашлайыб йапышдырды.

– Хащишим вар.

– Буралыгды, оралыг?

Ешмясини йандырды:

– Оралыг.

Шцкран ещтималыны, эцманыны ня гядяр тюкцб, сяряляйиб, сейрялдиб, бир-бириндян айырыб-аралайыб, бахдыса, йеня дя бирини эютцря, «будур» дейя билмяди:

– Язял-ахыр биляcямми?

– Щя, – Мцьяррям хырылдады, – биляcяксян.

– Бурда билмяк олмазмы? О сюзц ки, мяня дейяcяксян, йа бурда ешитдим, йа орда – ня тяфавцтц?

– Мян истяйирдим орда дейям, чцнки бурда аьзымнан вурарсан...

Шцкран цряйиндя: «Башымын цстцндя олмаг истяйир, – деди, – фикирляшир ки, сифаришля щаcы гябул олунмаз. Язялляр  беля  эцман елямязди. Дейир, йягин, щюрмятдян дцшцб, йыхылыб, юзц ялини узадыр ки, биляйиндян тутуб ону галдыран олсун, юзэялярдян кюмяк уман адам мяним итийими байатыйнан сораглар, ахтарар, онун да тапылдыьы, тапылмадыьы веcиня эялмяз, башдан еляйян бир цмид веряcяк: «Архайын ол, дцзяляр, дцзялдярям, амма йадындан бурда да чыхаcаг, йел  тутанда битмиш аьаcдан гышда эюй йарпаг ахтарырлар?! Йел белясини беля яйир, сазаг, сырсыра онда ня гойуб галсын, мян дя азарлайым, оннан дишядяйяр умум?!.».

– Эцcцм чатан иш олса...

Мцьяррям тялясик динди:

– Бир шей ки, адамын юзцннян ола, ону дцзялтмяйя ня вар!

Шцкран щеч ямялли-башлы дцшцнмядян аьыр йцкц цстцндян эютцряня миннятдар оланлар кими алгыш охуду:

– Тяки еля олсун.

– Еляди! –  Мцьяррям ешмясини сцмцрцб оcагдан чякилмиш одлу кюсюв тяки кюзяртди: – Еляди! Сяни анд верирям Аллаща, «щя» де.

Шцкран индики щалында, вязиййятиндя башгасына сюз демяйя, хащиш етмяйя о дяряcядя цзцгара иди ки, онун «бир шей ки, адамын юзцннян асылы ола...» сюзлярини ешидяндян бяри даьа-даша дцшмцрдц, йцнэцлляшдикcя, йцнэцлляширди, бу киши гапыдан эиряндян сонра ону басан гярямят йохлуьа, щечлийя чякилирди, бу диляйин ня олаcаьыны, бу миннятин ня йюнлцлцйцнц гятиййян фикирляшмирди, она эюря дя севинcини, шадлыьыны гуш кими учуруб щавада ойнадан cаваб верди:

– Щя, Мцьяррям ями, щя!..

– Де «Аллащ щаггы щя дейяcяйям», дейим.

Шцкранын мин «щя» демяйя ачылан нитги бирдян-биря тутулду, санки дяряйя ахан даь селинин габаьына даь учуб йолуну кясди, гуруcа андсыз-амансыз бир юлц «щя» деди.

Мцьяррям юскцрдц. Эюзляринин йашы цзцня ахды. Ялляринин далы иля силиб щор-щор бир сясля динди:

– Анд ичмядин.

Бу мягамда сцфряйя йемяк эятирилди. Абазяр ата да эейиниб эялди. Шцкранын ики эедиш-эялишля щяр шейи cямлямиш, сцфряйя дцзмцш йолдашы да яйляшди, о, стулуну гайынатасындан бир аз дала чякмишди, байагдан бяри щяр сюзцнц ешитдийи бу эюзлянмяз гонаьа тамаша едирди, чцнки о, беля адамлара шящярдя щюрмят, ещтирам эюрмямишди, щамы белясиндян аралы кечирди ки, палтары палтарына тохунмасын, няфяси цзцнц вурмасын, црякбуландыран сифятини йахындан эюрмясин. Лакин бу, неcя гоcа идися, Абазяр ата да онунла бир сцфря башында яйляшмяйи няинки юзцня, щятта «йекяляр йекяси» иля  отуруб-дурмуш оьлуна рява эюрцрдц.

Абазяр ата эялининя ганрылыб деди:

– Оннан йохунузду?

Эялин галхыб бир шцшя араг, бир шцшя конйак, бир шцшя дя «Аьсцфря» эятирди.

Шцкраны фикир эютцрмцшдц: «Бу неcя ишдир ки, тяк мяндян, мяним юзцмдян асылыдыр, о да инанмыр дцзялдярям, мяни анда салмаг истяйир? Онун мяня бирдян-икидян  щачан иши дцшцб ки, дцзялтмяйям, индикиня дя о щесабла шцбщя еляйя? Вязифям йох, язялки эялщаэялим йох, бунлары да билир бу киши, мяни бяркя чякмяз, аьыллы адамдыр. Няся хырда мясялядир. Хырдадан ютрц бу бойда дирянмя, бу бойда анд?!.».

Шцкранын цряйиндя бир севинc гаггылдады: «Йягин, гонаг чаьыраcаг евиня. Эцман еляйир ки, эетмярям...».

Бу севинc тцфянэ тушланмыш, эцлля атылмыш йыьнаг кими бирдян cинбата чыхды: «Ахы, шящяря эетмяк истяйир...».

Абазяр ата:

– Чюряйинизи сойутмайын, – деди, – йейин.

Мцьяррям:

– Анд ичиб «щя» демяся, ялими вурмарам, – сюйляди. Ешмясини еля соруб цфцрдц ки, еля бил печ тцстцнц эери тяпди, – чыхыб эедярям. – Галхмаьа щазырлашды. – Нейняк ора эедярям, орда дейярям сюзцмц. Ял-айаьа дцшярям орда, йалварарам, чустундан-пустундан юпярям айаггабысынын тозуну дузлаг дашы кими йаларам. Дейирям, икимизин сюзц бир олсун, орда мян беля дейярям, сян еля, йахшы чыхмаз ахы...

Абазяр ата оьлуна аcыгланды:

– Я, киши дюйцлсян?!

Шцкран:

– Анд олсун Аллаща, щя, – деди, – щя!..

Мцьяррям эцлля тутмуш гырговул кими енди йеря. Шцкранын балдырларыны гуcаглады, аьзыны айагларына чатдырмаг, юпмяк истяди.

Шцкран щяр ялини бир голтуьу алтындан салыб ону галдырды:

– Яши, сян нейнирсян, бу ня мцсибятдир тюрядирсян? «Щя» демяйнян дцзялди иш?

– Дцзялди, башына дюнцм, дцзялди. – Мцьяррям киши эцля-эцля, аьлайа-аьлайа ейни сюзляри тякрар едирди: – Дцзялди, Аллаща шцкцр, аьрын алым, дцзялди!..

Абазяр ата щейрятля сорушду:

– Ня дцзялди, а Мцьяррям? Дцзялмяйян няйди ки, дцзялди?

– Онун галмаьы, мяним эетмяйим, Абазяр ата! Беля, эедиб мящкямяйя дейяcям, разылыьыны алмышам, Шцкранын явязиня мяни тутун, мяни салын галайа! Аллаща чох шцкцр «щя» деди. Эедиб гурбан кясяcям, Абазяр ата, пайлайаcам cамащата. «Шцкран галыр, мян эедирям, а cамащат!» дейиб дяли кими эязяcям гапы-гапы... Аллаща шцкцр, чох шцкцр...

Шцкранын йолдашы орта отаьа кечди. Аьлайырды.

Абазяр ата цзцнц башынын кюлэясиндя далдаламышды, эюзляринин йашы щей ахыр, сцзялянирди.

Шцкран бянд-бяряси ряхня тапмыш дярйачайа дюнмцшдц, дайанмаз, щеч ня иля сахланмаз селлярини эюзляринин бир сыхымы, бир йыьымы иля эютцрцб ешийя чыхмышды.

Мцьяррям кишийя беля эялди ки, сюзцня инанылмайыб, айаьа галхды, ясасыны йеря дюйя-дюйя «Йащу!» дейиб баьыран cиндарлар, овсунчулар кими гышгырмаьа башлады:

– Мяннян ютрц бирди – йа бура, йа ора; йа бурда юлдцм, йа орда... Дцнйа гара эейинмяйяcяк! Халиг щаггы, Танры щаггы, Мящяммядин гибляси щаггы, Щязрят Аббасын кясик голу щаггы, йетмиш ики йарадан юлмяйян, сусузлугдан юлян имам Щцсейн щаггы...

Бу чыьырты, бу андларын нидасы йахындакы, узагдакы евляря неcя чатмышдыса, сюндцрцлмцш ишыглар йандырылыр, баьланмыш гапылар шаггашаг ачылыр, бир-бирини щайлайан кишилярин юскцрмяляри ешидилирди.

 

 

 

 

 

Мялумат цчцн ашаьыдакы телефонлара

мцраcият едя билярсиниз:

Тел.: 98-95-55, 93-72-55, 90-27-57

 

Hosted by uCoz